Mońǵol elinde áýe kemesin tizgindeýge qushtar qazaq áýleti bar. Bul áýlettiń áýelgi ushqyshy – shetel qazaqtarynan shyqqan alǵashqy general (1944 j), Mońǵolıa áýe kúshteriniń bas qolbasshysy (1939-1950) Jaısanyp Raıysqanuly Múdáris bolsa, ekinshisi – onyń inisi otstavkadaǵy polkovnık Tashtýan Tóteıuly. Tákeń 1936 jyly Baı-Ólke aımaǵynda dúnıege kelgen. Reseı Federasıasy Rázan oblysy Sasovo qalasyndaǵy avıasıa ýchılıshesin jáne Máskeý túbindegi Gagarın akademıasyn bitirgen. Mońǵolıaǵa eńbek sińirgen ushqysh (2000 j).
Sýrette: general Jaısanyp pen inisi Tashtýan. 1962 j. Baı-Ólke.
Úshinshisi – Tashtýan aǵamyzdyń úlken uly Áýez. Ol – 1963 jyly Baı-Ólke aımaǵynda týǵan. Qazir MIAT Mongolian Airlines kompanıasynyń beldi ushqyshy, Boeing 767-300 ushaǵynyń ekıpaj komandıri. Omby azamattyq avıasıalyq ushý-tehnıkalyq kolejin, keıin Kırovograd joǵary ushý akademıasyn támamdaǵan. Tórtinshisi – Tashtýan qarıanyń inisi Boltaıdyń balasy Áset. Bul azamat qazir «Eırbas» ushaǵyn tizgindep júr. Besinshisi – Tákeńniń kenje uly Esbolat. Bul bala ákesiniń jolyn qýyp, Sasovo avıasıa ýchılıshesin bitirgen. Ulybrıtanıa-Japonıa birlesken «Izness» fırmasynda Boeing 737-800NG ushaǵynyń ekıpaj komandıri. Bul dańǵyl áli de jalǵasatan túri bar. Tákeńniń týǵan inisi Tábiltaı qarıanyń bir nemeresi Zamanbek jýyqta Majarstan elindegi azamattyq avıasıa oqýyna attanypty. Buıyrsa, bir áýletten altynshy ushqysh shyǵady.
Mońǵolıadaǵy qazaq ushqyshy Áýez Tashtýanuly
Osy oraıda, jasy seksenniń besine aıaq basyp otyrǵan, ushqyshtar dınastıasynyń kózi tiri kóshbasshysy Tashtýan aǵamyzǵa habarlasyp, onlaın suhbattastyq.
– Tashtýan aǵa, sizdiń ushqysh bolýyńyzǵa Jaısanyp aǵańyzdyń kómegi tıgen deıdi jurt. Ras pa?
– Ras. Men orta mektepti Ulan-batyr qalasynda bitirdim. Úzdik oqyǵan birneshe oqýshyny Keńes eline oqýǵa jiberetin boldy. İshinde men barmyn. Maǵan úsh joǵary oqý ornyn kóldeneń tartty. Birinshisi, Lenıngrad qalasyndaǵy Sport ınstıtýty. Ekinshisi – Halyqaralyq shet tilder ınstıtýty. Úshinshisi – Irkýtsk qalasyndaǵy Qurylys ınjeneri ınstıtýty.
Úsh kún mursat berdi. Osy úsheýiniń birin tańdaýym kerek. «Jaraıdy» dedim. Sodan aıańdap Jaısanyp aǵama keldim. Ol kezde kókemniń bedeli sumdyq. Mońǵoldar tiri táńir tutady. Baryp jónimdi aıttym. Osylaı da osylaı. Jákeń meni tyńdap az-maz otyrdy. «Bul bolmaıdy», dedi: «Men saǵan qazir hat jazyp berem. Osy qaǵazdy alyp Áýe qatynastary komıtetine bar. Polkovnık Serendorjǵa tike kir!». Kókemniń buıryǵy qatty. Bultarý joq bizde. Sodan komıtetke baryp, bastyǵyna kirip, qolymdaǵy hatty berdim.
– Hatta ne jazylypty?
– Ony ózim de bilmeımin. Sóıtip turǵanda taǵy bireýler kelip, álgiler ózara áńgimelesip ketti. Polkovnık aıtyp jatyr: «Myna bala general Jaısanyptyń baýyry eken. Aǵasynyń jolyn qýyp, ushqysh bolǵysy keledi». Sonda bildim. Jákeń meni Keńes Odaǵyna ushqyshtar daıarlaıtyn oqýǵa jiberińder dep hat jazypty emes pe.
Qolma-qol Keńes eline ushqyshtyń oqýyna baratyndardyń tizimine qosty da jiberdi. Qolyma eki paraq qaǵaz ustatty da: «Dereý áýejaıǵa tart. Baı-Ólkege attanatyn ushaqqa otyr. Myna eki bılet baryp-qaıtatyn jol shyǵynyń. Jolyń bolsyn! Úsh aptadan keıin oqýǵa attanasyń, keshigip qalma», dep shyǵaryp saldy.
Bul qarańǵylyqty qoısańshy. Jataqhanaǵa kelsem, birge oqıtyn baı-ólkelik alty bala mashınaǵa otyryp, jazǵy demalysqa úılerine júrgeli jatyr eken. Sodan qyzyǵyp ketip, kýzovtyń bir shetine qystyrylyp men de otyryp aldym. Ushaqtyń eki bıleti qaltada shań-shań bolyp júk kóliginiń ústinde ketip baram. Kún ystyq, mashınanyń sýy qaınap júrmeıdi. Qońyr shıshannyń (mashınanyń) yǵynda kóleńkelep jatyp, aspanda ushyp bara jatqan appaq shaǵaladaı ushaqtarǵa qaraımyn. Bes saǵat ushyp úıge jetip baratyn adammyn ǵoı. Endi kelip qyzyl qumda kesirtkemen birge typyrlap jatysym mynaý.
– Sonymen aryp-arshyp Baı-Ólkege jettińizder...
– Zorǵa degende jettik. Qaıtarda joldyń azabynan aýzym qúıip qalǵan, ári qaltamda bıletim bar bolǵandyqtan Ulanbatyrǵa júretin ushaqqa kelip shubar qaǵazymdy kórsettim. Ekıpaj bastyǵy kórip: «Mynany qarańdar, Baı-Ólkeden taǵy bir Jaısanyp shyǵatyn boldy», dep kúldi. Keshikpeı Reseıdiń jasyl ormanyn betke alyp tartyp otyrdym.
– Sóıtip, Reseıge ushqyshtyń oqýyna keldińiz?
– Rázan oblysyna qarasty Sasovo degen shaǵyn qala bar. Osyndaǵy azamattyq avıasıa ýchılıshesine 10 bala oqýǵa keldik. Men ǵana qazaq, qalǵandary mońǵol. Jergilikti halyq mońǵol deıtin eldiń baryn da bilmeıdi eken. Bizdi «qytaılyqtar» dep qabylady. Úsh jyl oqydyq.
Jazda teorıa, qysta ushyp-qoný tájirıbesin jasaımyz. Qarasha aıynda 10 kúnge demalys beredi. Onyń 3-4 kúni poıyzda ketedi. Baı-Ólkedegi úıime kelip, eki-aq kún qonyp qaıta jolǵa shyǵamyn. Sheshem jaryqtyq Jaısanypty jazǵyrady: «Ózi qańǵyrǵanymen qoımaı, balamdy da qańǵyrtyp orystyń ushqysh oqýyna jiberdi, bul da orystan qatyn ákele me kim bilsin...», dep eńireıdi.
– Reseıden azamattyq avıasıanyń oqýyn bitirip kelgen soń alǵash ushaqqa otyryp, aspanǵa kóterilgenińiz esińizde me?
– Oqýdy 1960 jyly bitirip Ulanbatyrǵa keldik. Bizge dereý áskerı shen berdi. Dál osy jyly Baı-Ólke aımaǵynyń ornaǵanyna 20 jyl tolyp, úlken toı bolǵaly jatyr eken. Toıǵa Ortalyq partıa komıtetinen adamdar baryp syı-syıapat jasaıdy dep «Il-14» markaly lúks ushaǵyn daıyndap qoıypty. Bastyqtar álgi ushaqtyń tizginine meni otyrǵyzyp, Baı-Ólkege qaraı samǵatyp qoıa berdi. Osylaı ushqysh bolyp shyǵa keldim.
– Al endi ushqysh bolǵannan keıingi hıkaıalaryńyzdy aıta otyryńyz?
– Ol zamanda batys úsh aımaq – Qobda, Ýbsy, Baı-Ólkeniń ortasyna arnaıy bir úlken ushaq qatynaıdy. Ol Qobdaǵa túsedi. Ulanbatyrdan Qobdaǵa kelgen jolaýshylardy Baı-Ólkege tasıtyn shaǵyn, 14 kisilik «AN-2» ushaǵym bar. Kúnde tańerteń tepeńdep Qobdaǵa baramyn. Jolaýshylardyń qorjyn-qospaǵy men poshtamdy salyp alyp, tyryldatyp jan-jaqqa shabamyn. Osylaı 9 jyl jumys istedim. Baı-Ólkeniń jyqpyl-jyqpyl shyń-quzdaryn jatqa bilemin. Saı-saıdy qýalap tartyp otyram. Bizdiń eldiń taýlarynan bulttyń ózi asa almaıdy. Shýda sıaqty basyna baılanyp turady. Men bolsam, qaq jaryp tarta berem. Basqa basqa, jaılaýda otyrǵan óz aýylym ústine kelip, kıiz úıdiń murjalaryn janaı usham. Jelidegi qulyndar úrkip, jeli-baý úzilip qyrǵyn bolyp qalady.
– Siz sıaqty tájirıbeli ushqyshty ortalyqqa shaqyrǵan joq pa?
– Ortalyq meni arqamnan qaǵyp jatyp kep maqtaıdy. Sebebi taýly ólkede ushatyn tájirıbeli ushqysh az. Olar: «Táke, siz bolmasańyz qyrylyp qalamyz», deıdi. «Túbi qaıyrly bolsyn» dep júre berdim.
– Biz bala kezimizde: «Tashtýan samoletin Móńký-qaıyrhan shyńynyń ushar basyna qondyrypty» degen ańyz estýshi edik, shyndyǵynda sondaı birdeńe bolyp pa edi?
– E..e, bul 1967 jyldyń eń sońǵy kúni bolǵan oqıǵa. El jańa jylǵa daıyndalyp jatqan. Aımaq ortalyǵynan alys, Bulǵyn sumynyna tańerteń bir baryp keldim. Tústen keıin qaıta ushtym. Qaıtarda kún keshkirip, men jetkenshe qarańǵy túsetin túri bar. Jaryqta áýejaıǵa jete alatyn emespin. Úkimet bekitip bergen arnaıy jolmen ǵana ushýǵa tıispiz. Qysqasy, bekitken joldy tastadym da tótelep tarttym. Teńiz deńgeıinen 4300 metr bıik Móńký-qaıyrhan deıtin shyń bar edi, álgini bókterlep tartyp kelem. Salonda jalǵyz jolaýshym bar. Úıde otyn joq. Bulǵynnan tórt qap sekseýil tıep alǵam. Bir zamanda byqsyǵan tútin ıisi shyqty. Kabınany ystyq jalyn keýlep ketti. Aldyńǵy terezeden túk kórinbeıdi. Endi ne isteý kerek?
Buryn ary-beri ótkende baıqap júremin, yldılap túsetin shaǵyn jazyq tepseń bar edi, sony mólsherlep ushaqty tómen qaraı syrǵyttym. Bir zamanda dóńgelegi jerge tıdi-aý, toqtaı almaı zyrlap kelem... tuıaǵy úlken tasqa tirelip, ushaǵym toqtap qaldy. Túsip qarasam, ushaqtyń syrty maı shashyrap satpaqtanyp qalǵan. Salonǵa kirsem, álgi jalǵyz jolaýshym esten tanyp, qulap qalypty. «Áı, ólgen joqsyń, tirisiń!», dep ony turǵyzyp aldym. Ien dala, quz taýdyń bókterinde eki qazaq pen bir ushaq qar jastanyp, muz tósenip turdyq ta qaldyq.
– Sodan...
– Sodan áreketke kóshtik. Men kabınaǵa otyryp alyp, ushaqty tómen syrǵyttym. Qasymdaǵy jolaýshy ushaqtyń aldyna túsip alyp jaıaý júgirip otyrdy. Orma quz, tereń jyra kezikse eskertedi. Sóıtip, jorǵalap otyryp óldim-taldym degende etekke tústik.
– Ushaqqa ne bolypty?
– Motorǵa maı aıdaıtyn shlangi jarylyp ketipti. Etekke túsken soń rasıa arqyly ortalyqqa habar berdim. Tań atqansha aınalanyń tasyn terip «aerodrom» jasap shyqtyq. Erteńinde, qajetti bólshek-saımandy alyp ekinshi ushaq keldi. Ushqysh qona almaı, ábden ıt áýresi shyqty. Rasıa arqyly áıt-búıt dep júrip zorǵa qondyrdyq.
– Qaıta ushqanda qıyndyq bolmady ma?
– Ákelgen saımandy saldym da, ushaqty gúr etkizip ot aldyryp, saıdy qýalaı júgirip kóterilip kettim. Ekinshi ushaqtyń ushqyshy usha almaı turyp qaldy. Rasıamen baılanysqa shyǵyp, jol kórsetip te qaıran bolmady. Sodan óz ushaǵymdy jazyqqa qondyryp, qoı qaıyryp júrgen shopan balanyń atyn surap alyp, shaýyp otyryp kelip, ekinshi ushaqty alyp shyqtym.
Osy oqıǵadan keıin meni ortalyqqqa shaqyrdy. Ulanbatyrǵa barǵan soń «AN-24» ushaǵyna otyrǵyzdy. Bul – 1968 jyl. Bir jyldan keıin Ortalyq Partıa komıteti Gagarın atyndaǵy áskerı ushqyshtar akademıasyna jiberdi. Oqýǵa 3 adam bardyq. Bizdi ıstrebıtel ushqyshy etip daıarlap shyǵardy.
– Biraq siz oqý bitirgen soń áskerı utqyr ushaqtyń tizginin ustaǵan joqsyz. Oǵan ne sebep?
– Oqý bitirip kelgen soń, densaýlyǵyma baılanysty utqyr ushaqqa otyrýdan bas tartýyma týra keldi. Sol sebepti, Azamattyq avıasıadaǵy qyzmetimdi jalǵastyrdym.
– 80-jyldardyń basynda arnaıy tapsyrmamen Aýǵanstanǵa jıi ushyp baryp turdyńyz...
– Aýǵanstanǵa júk tasydyq. Kóbi – azyq-túlik, kıim-keshek. Ulanbatyrdan ushyp Irkýtsk, Novosibirdi basyp ótip, Almatyǵa túsemiz. Odan Tashkentke baramyz. Onda Máskeýde arnaıy daıarlyqtan ótken adamdar kútip otyrady. Solardy kabınaǵa salyp alamyz. Olar jol-jónekeı aýǵan jáne aǵylshyn tilinde sóılep, bizdi Kabýlmen baılanystyrady.
Kabýlǵa túsý qıyn. Qalanyń qaq tóbesine deıin 3,6 myń metr bıiktikti ustap ushamyz. Odan tómendeseń, taýǵa bekingen jaý raketasy qaǵyp túsiredi. Sol sebepti, týra qalanyń tóbesine kelip alyp, 3,6 myń metr bıikten shyr aınalyp, sheńber jasap quldılap túsemiz. Qaıta ushqanda da solaı, Kabýldy úsh aınalyp ushaqty yshqyndyryp tartyp otyram...
– Aıtpaqshy, sonaý bir jyldary Musahan Qamatjanuly deıtin qaıratker qazaqty qatty naýqas ústinde Ulanbatyrdan alyp ushyp, elge aman jetkizgenińiz jaıly aǵa býyn aqsaqaldar ańyz qylyp aıtyp otyrýshy edi...
– Musahan marqum – kóp jyl Baı-Ólke aımaǵyn basqarǵan adam. Osy kisi qatty syrqattanyp, Ulanbatyrǵa emdelýge kepti. Sodan densaýlyǵy nasharlap, áne-mine júrip ketýge shaq turady. El basqarǵan salamatty tulǵa qalyń mońǵoldyń ishinde jan tapsyrsa, súıekke tańba. Qaladaǵy oqyǵan qazaqtar osylaı degen soń, anaý-mynaý joq, hal ústinde jatqan Musahan aǵany salyp alyp Baı-Ólkege tartyp otyrdym. Ushaǵym jaqsy, jańa edi. 50 kisilik «AN-26» bolatyn. Jolaı Baı-Ólkedegi áýejaı kezekshisine habarlassam aıtady: «Eshqandaı ushaqty qabyldaýǵa múmkindik joq, aýa raıy jaman. Jańa ǵana bir úıir sıyrǵa jaı túsip qyrylyp qaldy. Kelýshi bolma!».
Ony elep jatqan men joq, Baı-Ólkeni betke alyp, tartyp kelem. Taıap kelip taǵy habarlassam, kezekshi bet qaratpaıdy. Sodan qazaqshalap: «Áı, Amanbaı, salonda Musahan aǵa kele jatyr. Aýyr naýqas ólip ketýi de múmkin, túsýim kerek», dedim. Amanbaı jaýap berýge dáti jetpeı, baılanysty úzip jiberdi. Maǵan túsýge ruqsat berse, basy ketedi.
Ólgeı qalasynyń ústine taıap kelsem, shynynda qonýǵa múmkindik joq eken. «Shyńdy bel» deıtin bıik asýǵa kelip, ushaǵymdy eńkeıtip qarasam, áýdem jerde Ólgeıim jymyńdap tur. Áýejaıdyń batys jaǵynan keldim de, top etip qona qaldym. Ushaq jerge qonǵan soń, kirpigi qybyrlap jatqan Musekeń kózin ashty. Syrtqa shyǵyp, qara topyraǵyn jata qalyp ıiskedi. Kóp keshikpeı duǵasyn aıtyp baqılyq álemge attanyp kete berdi.
– Sonaý bir jyldary Baı-Ólkege qonaqqa kelgen jazýshy Sábıt Muqanovty ushaqqa otyrǵyzyp alyp, Noǵonur degen aýylǵa toıǵa barǵan ekensiz...
– Iá, bul sol «AN-2» ushaǵyn basqaryp júrgen kezim ǵoı. 1967 jyly ataqty jazýshy Sábıt Muqanov Baıan-Ólkege keldi. Aımaq basshylary tarapynan: «Sábeńdi Noǵonur aýylyna ushaqpen jetkizesiń!» degen tapsyrma tústi. «Táýekel!» dep, Sábeńdi salyp alyp tartyp kettim. Aýyldyń bas jaǵyn ala, keń jazyqty qolaılap aldym da, ushaqty jaılap qondyrdym. Shapqylap jetip, qaýmalap alǵan eldiń tańdanysynda shek joq. Bul – Noǵonurǵa túsken alǵashqy ushaq edi. Qazaqtyń uly jazýshysy Sábeńe qyzmet kórsetken tarıhym osy.
Áńgimelesken:
Beken QAIRATULY,
«Egemen Qazaqstan»
