Bıyl qazan aıynda sapardyń sáti kelip, Ystambolda saparda bolǵan edik. Túrkıada ótken ǵasyrda qytaı elinde bolǵan apalań-tópeleń aýyr jyldarda Altaıdan aýyp, qyrǵyn soǵystardy bastan keship, dúnıeniń shoqysy atanǵan Gımalaıdan asyp, Pákistan, Úndistan arqyly, túrkıaǵa jetken qazaqtar turatynyn dúıim jurt biledi. Jalpy Shynjań jerinen gımalaı asa kóshken el bir ǵana kósh emes, birneshe dúrkin bolǵan. Sol kóshterdiń eń sońǵysy Qalıbek hakim bastaǵan kósh bolatyn. Qazaqtyń biregeı tulǵalarynyń biri Qasen Óraltaı (Qalıbek hakmniń uly) marqum kózi tirisinde osy uzyn sonar kósh týraly «Elim-aılap ótken ómir» atty derekti roman jazǵan. Odan basqa da, sol kóshter týraly Halıfa Altaıdyń «Kósh esteligi», Nurqojaı batyrdyń estelikteri, j.s.s birtalaı eńbekter bar.
Ǵaını Nurmuqametqyzy osy kóshke 6 jasynda ilesip, aýyr jyldardy artqa tastap, búgingi tańda Ystambolda nemere-shóbereleriniń aldynda baqytty ǵumyr keship otyrǵan aq samaıly ana. Bul kúnde seksenniń seńgirine shyqqan apamyzǵa arnaıy amandasa baryp, shaı ústinde aǵynan jarylyp aıstqan áńgimelerin jazyp alyp edim. Sony, oqyrman qaýymǵa jetkizýdiń sáti endi túsip otyr.
Nurpaı batyrdyń aýyly shabylǵan soń...
Meniń ákem ataqty Nurpaı batyrdyń týǵan inisi edi. El Nurmuqamet mollla dep ataıtyn. Nurpaı batyrjaý qolynan ólgennen keıin, batyrdyń bala-shaǵasy men týys-týǵandaryn túgeldeı tutqynda ustaıdy. Osy kezde meniń ákem ǵana sytylyp, qutylyp shyǵyp, taý asyp, tas basyp, biraz ýaqyt saı-salalardy panalaıdy da, tóńirektegi eldiń jaǵdaıyna qulaq túredi. Osy kezde uzynqulaqtan Qalıbek hakim kósh bastap, alystaǵy musulman elderine ketpekshi bolyp jatyr degendi estıdi. Ákemniń qaıyn jurty Esdáýlettiń bir baı áýleti edi. Arada biraz ýaqyt sol áýletpen birge bolady. Sondaı kúnderdiń birinde qapyda jaý qolynda qalǵan týystarynyń kegi, týǵan aǵasy Nurpaıdyń kegi keýdesinde qaınap jatqan ákem taý arasynda júrse, jaýdyń sholǵynshy bes áskeri kele jatady. Kókiregi qandy kekke tolǵan ákemiz beseýin birdeı atyp óltirip, súıekterin biriniń ústine birin qoıyp, qaǵaz jazyp, «men Nurpaı batyrdyń kegin aldym» dep qaldyryp ketedi. Sonymen, ókimet áskerlerdi kim óltirdi dep, tynysh jatqan elden kelip suraý salady. Halyq biz bilmeımiz dep bir aýyzdy bolady.
Ákemniń osynshama kektenip júrgen sebebi bylaı. Eń aldymen halyq arasyndaǵy quraldy, oqty jınaımyz degen syltaýmen kelgen kóp sherik (ásker) aýylǵa aýyr tintý júrgizip, qarsylyq qylǵandardy óltirip, baılap-matap qorlaıdy. Osyǵan kektengen Nurpaı batyr saqtap júrgen bes tal oǵymen, úıge qaraı basa kóktep kele jatqan topty jaýdy kıiz úıdiń jabyǵynan syǵalap atady. Sherik basshysyn da jer jastandyrady. Sodan keıin áskerler úıdi qorshap alyp, Nurpaı batyrdy jelkesinen atyp óltiredi. Búkil aýyldy shaýyp, bárin túgeldeı qolǵa alady. Al, ákem ol kezde molla bolyp, bala oqytqan, bólek bir aýylda otyrady eken de, jaý qolyna túspeı qalady. Osyndaı jan alysyp, jan bersisken jantalasta, batyrdyń toqaly bir áskerdiń jaǵasynan ala túsedi. Sonymen, áskerler tutqynǵa túskenderdi bir bólek, áıeldi bir bólek áketedi. Áıeldi omyraýdaǵy balasymen qosyp, kóp áskerdiń arasyna aparady. Sol jerde jylap-syqtap, bordaı úgilmeı, boıyn sergek ustaıdy. Áskerler oǵan dastarqan jaıyp, kútpekshi yńǵaı tanytyp, shaı quıyp báıek bolady. Yzasyn basa almaǵan áıel shynydaǵy shaıdy áskerdiń betine shashyp qalady. Ashýlanǵan sherikter áıeldiń balasyn qolynan julyp alyp, sábıdiń eki butyn eki jaqqa kerip turyp, qylyshpen shaýyp óltiredi. Sol qatigezdikti óz kózimen kórgen ana naq maıdanda jan úzedi (Ǵaını apa osyny jylyp otyryp aıtty).
Osydan keıin taýda júrip álgi bes áskerdi óltirip, aqyry Qalıbektiń kóshine qosylady ákemiz. Osy kóshke ilesý úshin de biraz qıyndyqtardy bastan keshiredi. Araǵa habarshy salyp, sholǵynshy salyp júrip, Qalıbektiń kóshine ergisi keletinin aıtady. Sonymen, jaılaýǵa kóship bara jatqan el sıaqty kórinis berip, tún qata kóship júrip, aqyry Qalıbek eline qosylady.
Ol kezde men 4-5 jastamyn. Bul oqıǵalar bizdiń túrkıaǵa aýǵan kóshten bir-eki jyl buryn Saýannyń Ulýjan jaılaýynyń etegindegi Bortúńkede bolǵan.
Sonymen, attyń qońdysyn, atannyń qomdysyn saılap, myqty azamattar kósh bastap, Allaǵa táýekel dep, jolǵa shyǵyp, dúrkireı kóshe jóneledi. Ákemniń basqa týystary sol beti túgeldeı jaý qolynda qaldy. Beıisqan, Beıisaqyn degen jaqyn inileri de batyr bolǵan. Keıin biz ketkennen keıingi qaqtyǵystarda olar da jaý qolynan qaza taýypty.
El kóshkende ákem Nurmuqamette úsh bala boldyq. Men eń úlkeni 7 jastamyn. Menen keıingisi kebejede, eń kishisi besikte boldy. Negizi bizden basqa da birneshe balasy bolǵan. Olar kósherden buryn shetinep ketipti. Al, Nurpaı atamyzdyń urpaqtary negizinen quryp ketti. Ózinen jalǵyz uly qalǵan eken. Ol da batyrdyń urpaǵy bolǵan soń, qytaıda kúni keshege deıin tynysh ǵumyr keshire almaı, sol jaqta taýdy mekendegen mońǵoldar arasynda tirshilik etip júr eken. biz bertinde el ońalǵanda qytaıǵa barǵan saparymyzda sol týysymyzdy kórdik.
Qyzyl ózende tirideı janazalaryn oqyp, quran qoıyp anttasyp, attanǵannan keıin, qıyr shyǵystap otyryp Lopnurǵa keldik. Maldyń jaı-kúıin saqtap, ara-tura onshaqty kún damyldap otyrdyq. Damyldaǵan kezde de balalarǵa saýat ashtyryp, sabaq berip otyrdy úlkender. jaý kózine túspeıtin jerlerdi sholyp, taý saǵalap, kól jaǵalap, jalpy Shynjań topyraǵynan alystap bara jattyq. Lopnur degen kóldi jaǵalap údire kóshýge týra keldi. Sol kezde kóshtegi kózqaraqty kisiler qoldaryna alǵan karta arqyly qaı jerde kól bar, qaı jerde shól bar, bárin bilip otyrady eken. Sondyqtan, kún jylynyp, muz beti sógilerden buryn kóshti qarsy jaǵaǵa ótkizý kerek dep sheshti úlkender. Sonymen, qalyń qamysty Lopnur kólinen ótýge týra keldi. Qalyń qamystan túıe taıyp, ázer degende muzdan kóshti ótkizdik. Sol kúni kún de ashylyp, jaımashýaqtanyp turyp aldy. Taǵy da sol jaryqtyq, úlkenderdiń aqyly ǵoı. Birshama uzaqtan baryp, jigitterge qapqa saldyryp topyraqtar tasytty. Sol topyraqtardy muzǵa tóktirip, kóshti jetelep ótkizdi. Sheshem jaryqtyq, besikte balasy bar. Meni taıǵa mingizip qoıǵan. Sonda da er azamattarǵa kómektesip, kóıleginiń etegimen topyraqtardy tasyp, muzǵa septi. Sondaǵy analar, áıelder óte qaısar edi. Sonymen ne kerek, kóshti muzdan ótkizý isi úsh kúnge jalǵasty.Tórtinshi kúni muz túsip ketti de, eki aýyl arǵy jaǵada qalyp óte almaı qaldy. Qaınash, Tókesh degen kisilerdiń aýyly edi.
Sol kezdegi adamdardyń myqtylyǵy men adaldyǵy ǵoı. Muz túspegen jerlerdi taýyp, eptep qarsy jaǵaǵa ótip, birneshe kisi baryp olarǵa habarlasyp, sizder endi ne bolsa da, kólniń toqtaǵan aıaǵyna deıin kóship baryp, aınalyp ótip kelińizder. Biz osy jaqtan tosaıyq dep aıtyp kelipti. Sonymen, ýáde boıynsha biz birneshe kún aıaldadyq. Al, qalǵan el kóldiń syrtyn aınalyp kóship keldi.
Kólden keıin shólge, shólden keıin tuzǵa tap boldyq
Lopnur kólinen osylaısha myń bir mashaqatpen ótkennen keıin, úsh-tórt kún údire kóship, aqyry Taklamakan shóline ilindik. Taklamakanda taýdaı bıik qumdar bolady eken. Jeldiń qattylyǵy sondaı, adamdy ushyrytyndaı. Aldymyzda Qalıbek hakim kósh bastap otyrdy. Aldyńǵy jaqqa jer sholǵysh jigitterdi jiberedi. Odan keıin, bir top azamatqa myqty túıelerdi berip, on jigitti qaıtadan keri jiberdi. Lopnur kólinen muz alyp kelýge attandy olar. Sebebi, myna ushy-qıyrsyz shólde sýsyz qyrylyp qalýymyz múmkin edi. Sol toptyń basshysy meniń ákem boldy. Olardy úsh kún kúttik. Habar joq. Biz jıylǵan júkterge shyǵyp, túıege minip, daýysymyz jetkenshe aıǵaılaıtynbyz. Tórtinshi kúni aqshamda «beri tart! beri tart!»dep aıǵaılady eresekter. Sonymen ákem bastaǵan top aman-esen keldi. Sol adasqan joly týraly keıin kele ákem aıtady. Shýyldaǵan, aıǵaılǵan daýys quba shólde júrgende estilip turady. Biraq, qaı jaqtan shyqqanyn aıyrý qıyn. Úlkenderden estigenimiz bar edi. Adasqanda aspanǵa qarap, sholpan degen juldyzdy oń ıyqtıaryńa qoıasyńdar dep. Sol sóz boıynsha, nobaılap júrip otyryp taptyq deıdi.
Sonymen, on túıege artqan aýyr muzdy alyp, ákemder jetti. Ony aýyl-aýylǵa taratty. Sodan keıin, úlken muzdardy usaqtap, shaýgim, toǵalarǵa salyp aldyq. Kósh taǵy jolǵa shyqty. Tańnan keshke deıin júrgende, keshke qaraı jer betin japqan tuzdy dalaǵa jolyqtyq. Jer betinde tuzdan basqa eshteńe joq eken. Ushqan qus, júgirgen ań joq, aǵash ta, shóp te joq tuzdy dala eken. Júrgende attyń tuıaǵy tuzdy oıyp kirip ketedi. Endi bul jerde kún jylynǵanda, adamdar shólden tilderi aýyzdaryna syımaı, kebersip ketti. Osy jerden Qalıbek hakimniń aǵasy joǵaldy. Sol beti taba almadyq. Taǵy kóshimizde kele jatqan úsh sart (uıǵur) bar edi. Úsheýi de joǵalyp ketti. Olardy izdep tabý múmkin bolmady.
Jaýhar jutyp salqyndap, artynan adasyp ketti
Sol qatarda bolǵan Mórdiqan degen kisi aıtady. Jolda qatty shóldep, uıqy qysyp, áreń kele jattyq. Qandaı qınalsaq ta uıyqtamaýymyz kerek ekenin uıǵurlarǵa aıttyq. Al, bir uıyqtaǵan kisi ıen dalada tez adasyp qalady dedik. Kóshtiń buldyraǵan sońynan ilesip erip kele jatqanymyzǵa úsh kún bolǵan. Bir jerge kelgende uıǵurdyń biri aıtty. Men aýzym quryp, shóldep kettim. Qorjynymda bir jaýhar bar edi. Sol kishkene salqyndatady dep estip edim. Sál tynyǵyp, aýzyma salaıynshy dep, aýzyna saldy. Shynymen salqyndatady eken. Bárimiz de aýzymyzǵa salyp shyqtyq. Sonyń arasynsha sarttyń kózi ilinip ketipti de álgi jaýhar aýzynan túsip ketipti. Ol túsip ketken tuzdyń jarylǵan jeri jap-jaryq bolyp jatyr eken. Tuzdy buzyp, ana jaýhardy ala almaı kóp aınaldyq. Sonymen, kóshten tipti alystap qaldyq. Kúsh-qýatymyz álsirep, tańǵa jaqyn bir-birimizdi bilmeı qaldyq. Aqyry uıǵurlar sol beti joǵalyp ketti deıdi.
Sondaı qıyn saparda artta qoı aıdap kele jatqan qoıshylar aqty shól qysyp, isherge sý joq bolǵanda, qoıdy baýyzdap jiberip qanyn jutypty. Ózi ystyq kúnde jylbysqalanyp qan adam tamaǵynan ary júrmeıdi eken deıdi.
Sonymen, birneshe kún ótkende aldymyzdaǵylar «shúıinshi, shúıinshi! sý bar eken» dep aıǵaılady. Sol kezde taǵy da úlken kisiler, maldy sýǵa aparmaı, toqtata turyp, ózderiń iship kórińder dedi. Sodan keıin adamdar iship kórse, sý tushshy sý emes, tuzdy bolyp shyqty. Bul sýdy malǵa kórsetpeı, adamdar da ishpeı, taǵy da alǵa jyljı berdik.
Es ketip, jan shyqqanda, adamdar ábden shólden kebersip talyqqanda, aldyńǵy kóshtegilerden taǵy jaǵymdy habar keldi. Shóbi de, sýy da, aǵashy bar alqapqa jetiptik. Sol taza sýǵa jetkendegi mal men adamnyń qýanyshyn aıtsaıshy. Jylqy, túıeler bas kótermesten sý ishti. Sarqyrap aǵyp jatqan sol sýdan el es jıyp, birneshe kún aıaldadyq. El joǵalǵandaryn birge izdep taýyp, tynyǵyp, jaqsaryp qaldy.
Taklamakannan aman-esen ótip, chıńhaı jerinde Qusaıyn táıjiniń aýylyna jettik. El-jurt tynystap, aǵaıyn-baýyrlar tabysyp, bireýge bireý quda bolyp, jaǵdaı sál de bolsa kórim bolyp qaldy. Ol jerde eki jyldaı otyryp, úshinshi jyly ol jerden taǵy da kóshe jóneldik. Bizden buryn kóship ketken Elisqannyń eli pákistanǵa ornalasqan eken. Olar kóp shyǵyn bolyp qyrylǵan.
Saryjondaǵy aýyr sapar, shekaradaǵy atys
Biz ystyq pákistannan qazaqtarda ólim-jitip kóp bolǵanyn estip, sary jondy jaǵalap (tıbet ústirti), úndistanǵa barýymyz kerek eken. Onyń bárin úlkender aqyldasyp, jol-jobany jasap otyrdy. Sary jonda túıe de, qoı da júre almaı qaldy. Sonymen, maldardy tastap ketýge týra keldi. Qoıdy soıyp, etin qazanǵa salsaq dereý ezilip, kóbik bolyp, irip ketip, jeýge jaramaı qaldy. Ústirtte mal eti osylaı buzylyp ketedi eken. Endi aqyry, qońyr ańdar men qulandardy atyp, sony jurtqa jegizdi er-azamattar.
Sary jondy ań etin azyq qylyp, ilbı kóship otyryp bitirdik. Úndistan shekarasyna jaqyndaǵanda qytaı áskerleri qýyp jetip, ol jerde soǵys boldy. Kóshtegi batyr qazaqtar eki ret soǵysta jaýdyń betin qaıtardy. Úshinshi ret odan da kóp jaý kelip, búkil malymyzdy alyp qaldy.
Batyrlar kóshti, qatyn bala bir taýdyń túbine úıip otyrǵyzyp qoıady da, ózderi áskerlermen qandy urys salyp soǵysady. Sol soǵystyń alǵashqylarynda bizden adam ólimi bolmady. Sońǵy urysta birneshe adam shaıt boldy. Jeke meniń ákem emes, bári de batyr edi azamattardyń. Ákem men Musa degen joldasy ekeýi oq jaýyp turǵanda myıdaı jyzyqqa ketti. Basqa batyrlar taýdy, tasty jaǵalap oqpen qytaı áskerlerin toıtaryp turdy. Kishkene-kishkene qum tóbeshikterdi betke ustap ákem men Musa áskerlerdi kózdep atyp jatyr. Biz ap-anyq kórip turmyz. Osy kezde jaýlar tez qımyldap, oqqa ushqan áskerlerin súırep alyp ketti. Taǵy birneshe ásker alǵa qaraı tura shapqanda ákem bireýin, Mýsa bireýin atyp túsirdi. Taýda turǵan kisiler myltyqpen jaýdy jasqap turdy. Tastyń túbinde otyryp, duǵa qylyp otyryńdar dep, qaǵaz keldi bizge. Biz ishteı tynyp, bar bilgenimizdi kúbirlep, Qudaıǵa jalbarynyp otyrmyz. Kún batty. Qatty jaýyn boldy. Qytaılar birneshe adamynan aıyrylǵannan keıin shegindi.
Ákem jaýdyń basyn kesip alyp, úndilerge kórsetti
Aryq-tura maldar men shashylǵan júkterimizdi jınaı bastadyq. Osy kezde úndistan jaq bizdi shaqyryp jatyr degen habar keldi. El ekiudaı kúıde boldy. Endi úndistandyqtar qyryp tastaıtyn boldy dep oılady bireýler. Sonymen, nar táýekel úndistandyqtar shaqyrǵan jaqqa keldik. Ákem sol kezde ólgen áskerdiń basyn kesip alyp, qanjyǵasyna baılap alyp kelipti. Úndilermen biz tóbet (túbit, tıbet) tilmashtar arqyly sóılestik. Bizdiń kóshbasshylar olarǵa taı berip, sózimizdi durys aýdaryp ber dep tapsyryp qoıǵan eken. Sol jerde úndistandyq áskerlerdiń bastyǵy ákemnen muny kim atty dep surapty. Men attym depti ákem. Nege basyn kesip aldyń? dese, biz ózimizge tıisken jaýdyń basyn osylaı kesip alamyz depti. Úndistandyqtar da osyǵan qarap bizdiń qatty kektenip, amalsyz el-jerdi tastap bosyp kele jatqan el ekenimizge ábden kózderi jetipti.
Úndistandyqtar sol jerden shatyr berdi. Sol shekaradaǵy jazyqqa atysta qaza bolǵan tórt shaıtty jerledik. Marqumdar Balqıa báıbishe, qarı sart Qareke (bizdiń aýylda bala oqytatyn molla edi, shyn atyn atamaıtynbyz), Saqan degen jigit, ákemmen birge jazyq dalada jaýmen atysqan Mýsanyń inisi, taǵy bir adam edi (aty esime túspedi).
Beti qyzyl qazaqtar amerıkaǵa barǵysy kelmeıdi
Sol aralyqta úndistan jaq shekara bizdiń kósh jaıly óz elindegi Ladah degen jerdegi adamdaryna aıtyp, bizdiń musulman ekenimizdi jetkizgen sıaqty. Sodan keıin, olar qytaımen kelisimge keldi. Biz endi bul qazaqtardy sizderge qaıtara almaısmyz depti. Sonymen, jaıaý-jalpy júrip, ystyq kúnde bir jaldyń betine shyqtyq. Azynaýlaq azyq-túlik, ýys bıdaı, kúrish, qurt bolmasa, basqa kóp dúnıe joq. Sodan keıin, Ladah degen jerine jettik. Ladahqa kelgen soń, úndistan úkimeti qabyldady. Bala-shaǵa, úlkenderdi eki ushaqqa otyrǵyzyp, kashmırdegi jolýshylar ornalasatyn «aq saraı» degen jerge ornalastyrdy. Osydan birtalaı ýaqyttan keıin ol jerge amerıkadan kómekter keldi. Keıin amerıka bizdi áketpekshi boldy. Bizdegi kisiler birden qosyla qoıǵan joq. Odan keıin amerıkalyqtar bes júz adamdyq ushaqpen kelgenin aıtty. Bizdiń aqsaqaldar basymyzdy qosyp, jınalys ashty. Jol boıy ólgen adamdarymyzdy kómýge de topyraq taba almaı, qyrylyp, qınalyp osynda jettik. Sonda osynshama bodaý bergende amerıkaǵa ketkenimiz durys emes. Basqa bir musulman memleketine barýymyz kerek. Sol arada arab eline baraıyq degender boldy. Biraq, arab eli bizdi almady. Sol kezde bizden onshaqty jyl buryn pákistanǵa myń mıqynatpen kóship barǵan qazaqtar bizdi estıdi. Keıin túrkıaǵa habar jetedi. Sodan keıin túrkıa aldy bizdi.
Túrkıada turatyn tarıhshy ǵalym Ábdýaqap Qaranyń jeke muraǵattarynan alyndy.
Osyndaı aýyr japa, uzaq kóshti bastan keshirip osynda jetken qazaqtardyń báriniń densaýlyǵy tyń, boılary sergek, betteri qyp-qyzyl edi. Al, úndistan, pákistan jurty óńi júdeý, kedeı keledi eken. Bizdiń qyp-qyzyl betterimizge qarap olar bizdiń qytaımen soǵysyp, aýyr qıyndyqtar arqalap kele jatqanymyzǵa múlde senbepti. Soqyry, aqsaq-toqsaǵy joq osy bir top adam, ózderiniń aýrý-syrqaýlaryn tastap, qashyp kóship ketken be dep oılapty. Bizde ondaı kem-ketik adamdar az bolatynyn, ejelden batyr, taza halyq ekenimizdi qaıdan bilsin. Jaryqtyq sol kóshte úlkender qar ústinde eki rakaǵat namazdaryn oqýshy edi. Qanshama aýyr jyldarda, sary jondaǵy qıyn-qystaý kóshterde orazalaryn ustaıtyndary da bar edi. Ústirtterden aq qar, kók muzdan túıeler taıyp, mertigetin bolǵanda, keregeni jazyp jiberip, ústine túıeni qoıyp, syrǵytatyn. Sondaı amal-aqyldy qaıdan biledi deshi.
Bizdi mine sol kezdiń oıy ozyq el aǵalary Qalıbek, Tákiman, Qamzalar oq pen ottan aman alyp osy túrik eline jetkizdi. Túrkıaǵa kelgennen keıin, Ystambolǵa, İzmerge, Qaısarǵa, Altı Kóıge, Salıhylyǵa bytyraı qonystandyq. Meniń ákem túrkıaǵa jetkennen keıin, eki-úsh aıdan soń jaryqtyq qyryq neshe jasynda dúnıeden ótti.
ǴAINI APA úıindegi kóne sýretterden:
Ádilet Ahmetuly
Aqyn, Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri
6alash usyndy
