Qazaqtyń ulttyq oıý-órnegi

Qazaqtyń ulttyq oıý-órnegi — qazaq jerin mekendegen kóshpeli taıpalar óneri áserimen ǵasyrlar boıy qalyptasyp, belgili bir júıege kelgen oıý-órnek túrleri.

Qazaqtyń alǵashqy oıý-órnek úlgileri Andronov mádenıeti men baıyrǵy saq, gun, uısin óneri muralarynan geometrıalyq, zoomorftyq (jan-janýarlardyń tabıǵı jáne fantasıkalyq beınerleri), kógeris órnek pen qıal-ǵajaıyp oıý-órnekter (aspannyń, jerdiń sımvoly) retinde kezdesedi.

Olar negizinen malgershilik, saıatshylyq, ádet-ǵúryp, úı ishi jabdyqtary men sán-saltanat buıymdaryn, batyrlyq qarý-quraldaryn ásemdeýge qoldanylǵan. Tartymdy jasalyp, bıazy kórkemdelgen ónerdiń kóne muralary (altyn tátiler, aǵashtan qyshtan, óndelgen teriden jasalǵan ydystar, túkti kilemder men kesteli zattar t.b.)

 
Ósimdik sıpatty oıý-órnekter

Qazaq oıýy, qazaqtyń oıý-órnegi — úı-jıhazdaryn, sándik, turmystyq buıymdar men kıimderdi naqyshtap bezendirýge qoldanylatyn órnekter. Jappaı damyǵan kezeńinde (19 ǵasyrdan keıin) qazaqtardyń úı jıhazdaryn áshekeıleýge keń kólemde qoldanǵan oıý-órnekterdi, negizinen: zoomorftyq, ósimdik sıpatty, geometrıalyq, kosmogonıalyq túrlerge jikteýge bolady. Olardyń ishinde janýarlardyń syrtqy pishinine, múıizine, tyrnaǵyna, moınyna, tabanyna, t.b. múshesine uqsas oıý-órnekter halyq arasyna (zoomorftyq túr) keń taraǵan. Zoomorftyq oıý-órnek kebeje, júkaıaq, ábdire, asadal sıaqty turmystyq buıymdar áshekeıinde jıi kezdesedi. Atalǵan oıý-órnekter kebeje búıirinde, kóbinese, tiginen bederlenip, bos jerlerin tolyqtyrǵan, al tósektiń jan aǵashy belgili bir yrǵaqpen túgel derlik órnektelgen. Keıde olardy ósimdik sıpatty órnektermen sabaqtastyryp, jarasymdy tutas kompozısıa quraǵan.

Usaq ańdardyń tabandarynyń izderi júkaıaq, kebeje, asadaldyń kórnekti jerlerine salynǵan. Sonymen qatar bul órnek túrin úı jıhazdarynyń jıekterinen, buryshtarynan kezdestirýge bolady. Zoomorftyq órnekte tórt túlik maldyń abstraksıalyq pishini erekshe oryn alady. Oǵan mysal retinde qoshqarmúıiz, tórtqulaq, túıetaban, botamoıyn, túlkibas, qusqanat jáne taǵy basqa oıýlaryn ataýǵa bolady. Qoshqarmúıiz oıýy qazaq halqynyń búkil tynys-tirshiligin tanytady. Keı qoldanysta ol qyryqmúıiz, syńarmúıiz, arqarmúıiz bolyp túrlenip otyrady. Qoshqarmúıiz tórt tarmaqtan quralyp, ortasy aıqysh tárizdi bolyp keledi. Tórtqulaq órnegi kebeje, júkaıaqtardy bezendirýde keńinen qoldanylady. Ol aǵash buıymdar betiniń keıde dál ortasyna, keıde buryshyna bederlengen. Aǵash buıymdarda túlkibas, ıttabaq, ıtemshek, qaraqus, qustumsyq, kóbelek, botamoıyn, túıetaban, shybynnyń qanaty dep atalatyn zoomorftyq órnekter ushyrasady. Olar, ásirese, júkaıaqtardy, tósekterdi órnekteýge keńinen qoldanylady.

Úı jıhazdarynda keń paıdalanylatyn Qazaq oıýynyń kelesi bir túri – ósimdik sıpatty oıý-órnekter. Olar turmystaǵy aǵash buıymdarda jıi kezdesedi. Jalpy ósimdik órneginiń japyraq, gúl, sabaqsha, ótkizbe, shıyrshyq, tamyr túrinde jáne jańadan ashylyp kele jatqan jaýqazyn beınesinde ushyrasady. Ósimdik sıpatty oıý-órnek, kóbinese, kebeje men júkaıaqtardyń, ábdirelerdiń betterinde tiginen de, kóldeneńinen de bederlenedi. Al asadaldarda bul oıý-órnekter bir-birimen sabaqtasyp, tutasqan túrinde berilip otyrady. Ósimdikter aǵash buıymdarda sheberdiń talǵamyna qaraı ár qıly kórinis tabady. Sheber ony óz talǵamyna oraı jeke de, toptastyryp ta paıdalanǵan. Sondaı-aq, aǵash buıymdarda ósimdik belgileri sabaqtastyrylǵan, shıyrshyqtalǵan kúıinde nemese sheńber túrinde bederlengen. Bul oıý-órnektiń arasyndaǵy búginde keń taralǵany aǵash sulbasynyń abstraksıalyq túrdegi beınesi. Atalǵan oıý-órnektiń arasyndaǵy kelesi keń taralǵany – japyraq tektes túri. Japyraqtyń, ásirese, dara jáne toptasqan beıneleri kóp qoldanys tapqan.

 
Geometrıalyq oıý-órnekter

Úı jıhazdarynda geometrıalyq oıý-órnek túri jıi kezdesedi. Ol barlyq derlik buıymdarda oryn alady, kóbinese, jalpy kompozısıa qurý barysynda negizgi kúrdeli oıý-órnekterdi jalǵastyrýshy, tolyqtyrýshy rólin atqarady. Keıde ár qıly oryndalǵan syzyqshalar 40 – 50 kólbeý ornalassa, bir tustarda qosarlasa tartylady. Ol úı jıhazynyń jıekterine, búıirlerine, qaptaldaryna naqyshtalady. Kóbinese, kebeje, ábdireniń orta tusynda sheńber, syzyq túrinde bederlenedi. Sondaı-aq, úı buıymdarynda geometrıalyq oıý-órnekterdiń úshburysh, tórtburysh, súıirburysh, aıqyshty, sopaqsha túrleri de kezdesedi.

Qazaq jıhazdarynda kosmogonıalyq oıý-órnek te keń taralǵan. Ol kebeje men ábdire betiniń dál ortasynda, kóbinese, kún beınesinde beınelenip, aınalasyna usaq juldyzshalar, bult, tolqyn salynady. 20 ǵ-dyń 60 – 80-jyldary Mańǵystaý sheberleriniń qolynan shyqqan keıbir úı jıhazdarynda juldyz, balǵa men oraq kóp kezdesedi. Aǵash buıymdarda kosmogonıalyq oıý-órnekterdiń “juldyz”, “shuǵyla”, “tórtqulaq”, “bitpes”, “shımaı” dep atalatyn túrleri keńinen qoldanǵan. Atalǵan oıý-órnekter, negizinen, aǵash buıymdarynda birneshe ret qaıtalanyp, yrǵaq zańdylyǵymen oryndalady. Kosmogonıalyq oıý-órnekter úı jıhazdarynyń orta tusynda jáne jıekterinde bederlengen. Máselen, kún beınesi, onyń shuǵylasy aǵash buıymdarynyń ortasynda sheńber túrinde bederlense, aı beınesi kóbinese qyz jasaýlarynda jańa aı kúıinde órnekteledi. Al, tolqyn tárizdes shýmaqtalǵan bult beınesiniń syrtqy pishini buıymdardyń jıekterinde beriledi. Aǵash buıymdarynda kórinis tapqan oıý-órnek túrleri men olardyń mazmuny qazaqtar arasynda aǵash oımyshtaýdyń birshama jaqsy damyǵandyǵyn ańǵartady.

Oıý-órnek. Oıý-órnekterdiń túrleri. Órnekterdiń tústeri men boıaýlary. Oıý-órnek isi tym erte zamannan bastap-aq qolóneriniń barlyq túrine birdeı ortaq ásemdep áshekeıleýdiń negizi bolyp keldi. Oıý degen sózben órnek degen sózdiń maǵynasy bir. Bul sózdiń uǵymynda bir nárseni oıyp, kesip alyp jasaý nemese eki zatty oıa kesip qıýlastyryp jasaý, bir nárseniń betine oıyp beder túsirý degen maǵyna jatady. Al órnek degenimiz ár túrli oıý, beder, beıneniń, kúıdirip, jalatyp, boıap, batyryp, qalyptap istegen kórkemdik túrlerdiń, áshekeılerdiń ortań ataýy ispettes. Sondyqtan kóbinese oıý-órnek dep qosarlanyp aıtyla beredi. Ertedegi qazaq oıýlaryn mazmuny jaǵynan iriktesek, negizinen 3 túrli uǵymdy beıneleıdi. Olar: birinshiden, mal ósirý men ańshylyqty, ekinshiden, jer-sý, kóship-qoný kórinisterin, úshinshiden, kúndelikti ómirde kezdesetin ár túrli zattardyń syrtqy beınesin beredi. Sheberler iske berilip, jumys ádisine tósele kele ózderiniń kórgen oıý-úlgilerin jatqa jasap, oıýǵa óz betimen jańa túrler engizý dárejesine jetti. Halyq mundaı adamdardy «oıýshy» dep atady. Árbir elde, árbir rýda ataǵy shyqqan tańdaýly oıýshylar boldy. Ondaılar óz óneriniń tamasha úlgisin óziniń rýyna, mańaıyndaǵy elderge taratyp otyrdy. Osydan kelip ár túrli oıý-órnekterde, kıimder men kilemderde, syrmaqtar men kestelerde jáne t. s. s. «arǵyn úlgisi», «kereı úlgisi» nemese «uly júzdiń úlgisi», «orta júzdiń úlgisi», «kishi júzdiń úlgisi» degen mánerler paıda boldy. Osy oıý-órnekterdiń kóp qoldanylatyndaryna, sondyqtan da halyq sheberleriniń kópshiligine belgili ataýlarynyń keıbir túrlerine ádeıi toqtap óteıik.

Oıý-órnekterdiń túrleri

  1. «Múıiz» - qazaq oıýynyń eń kóne máneri. Oıý-órnektiń bul elementi múıizdi megzeýden shyqqan. «Muıiz» oıý-órnek keıde usaq, keıde iri bolyp keledi. Usaq túrleri aǵash, súıek, múıiz sıaqty názik qolóner salasynda qoldanady. İri túrleri syrmaq, tekemet, alasha, kilem, sáýlet ónerinde san túrli mánerde qoldanylady. Múıiz elementteri «aımúıiz», «qosmúıiz», «syńarmúıiz», «synyqmúıiz», «qyryqmúıiz», «maralmúıiz», «erkeshmúıiz», «qoshqarmúıiz» t.b. túrlerge bólinedi. «Múıiz» órnegi úı jıhazdarynda (kilem, syrmaq, tekemet, alasha, kórpe, túskıiz, shymshı), turmystyq zattarda (saba, shanash, kúbi, oqshantaı, torsyq, sandyq t.b.), sondaı-aq qarý-jaraqtarda (qynap, oqshantaı,torsyq, sadaq), kıim-keshek, at ábzelderinde (ertoqym, aıyl) qoldanylady, jalpy bul elementtiń qoldanbaıtyn jeri joq dese de bolady.

 

  1. «Qosmúıiz» oıý-órnegi qoıdyń, eshkiniń, sıyrdyń eki múıizin ǵana beıneleıdi jáne keıde «yrǵaq», keıde «ilmek» dep atalatyn oıýlardy «qosmúıiz» deıdi. Úı jıhazdary men turmystyq zattardy,kıim-keshek, qarý-jaraqtardy bezendirý úshin paıdalanatyn qoı, eshki, sıyr, buǵy, maral sıaqty janýarlardyń qos múıizin beıneleıtin oıý-órnek. Qazirgi kezde «qosmúıiz» oıý-órnegin sáýkelege, aıyr qalpaqtyń tóbesine, shetine, qamzoldyń aldyńǵy jaǵyna, etiktiń qonyshyna salady.
  2. «Arqarmúıih» dep atalatyn oıý-órnek qoıdyń múıizin beıneleıtin oıýdyń túri. Bul element «qoshqarmúıizge» óte uqsas, biraq, oǵan qaraǵanda shıyrshyqtanyp, tarmaǵy odan kóbirek bolyp keledi (kilem, tuskıiz, syr- maq, keste, kıim-keshek pen úı jıhazdarynda kezdesedi).
  3. «Qoshqarmúıiz» oıý-órnegi qoıdyń tóbesi men eki jaqqa ıirile túsken múıiz beınesinde kelip, onyń qoltyq tusynan qoıdyń qulaǵyn dolbarlaıtyn taǵy bir sholaq múıiz tárizdi eki býyn shyǵyp turady. Odan baıqaǵan adamǵa qoshqardyń tumsyq beınesi ańǵarylady. Tekemet, syrmak, basqur, alasha, kilem, bylǵary, súıek, aǵash, zergerlik buıymdardyń barlyq túrlerinde kezdesedi. Kıizden jasalǵan buıymdarda bul oıý tústi shúberektermen oıylyp, quraq, ıaǵnı aplıkasıalyq órnek túrinde de tigiledi.
  4. «Qyryqmúıiz» oıý-órnegi birine-biri jalǵasa, tarmaqtala qosylǵan, kep múıizden quralǵan oıý-órnektiń bir túri. Ol kóbinese dóńgelek ne tórtburysh ishinde beınelenedi, keıde butaqtyń aǵashy tárizdi tarmaqtalyp, jaıylyp beınelenedi. Bir-birimen qosylǵan birneshe tarmaqty kóp múıizdi oıýlardan quralady. (Tuskıiz, ton, kejim, syrmaq, tekemet, arhıtektýra sáýlet ónerinde molyraq kezdesedi).
  5. «Synyqmúıiz» mort synǵan tik tórtburysh jasap, tórt ret ishke qaraı ıiledi. Bul oıý-órnek kilemderdi, shılerdi, basqur men alashalardy, sondaı-aq ár túrli qaltalardy bezendirý úshin paıdalanylady, al syrt kórinisi maldyń synǵan múıizine uqsaıdy.
  6. «ÓRKESH» oıý-órnegi túıeniń qos órkeshin beıneleıdi. Syrmaq, tekemet, tuskıizderge salynatyn oıý-órnek kompozısıasynda kóbirek kezdesetin element. Qazaq oıýynda mal men ańnyń qos múıizin, túıeniń qos órkeshin, bıeniń qos emshegin beıneleý tek sımmetrıalyq tepe-teńdik úshin ǵana emes, sonymen qatar bereke-birliktiń, kóbeıýdiń sımvolyn bildiredi.
  7. «SHYNYGÚL» oıý-órnegi gúldi tuspaldap turady. Bul órnek «tórtaıshyq», «ıtemshek» oıýlaryna uqsas keledi. «Shynygúl» oıý-órnegi aıǵa, múıizge, japyraqqa uqsas elementterden quralǵan. Eki múıizdiń qaıyrylǵan eki ushyna japyraq qondyrylǵan, sol japyraqtar birneshe ret satylanyp qaıtalanylyp otyrady.
  8. «GÚL» oıý-órnegi gúl ósimdiginiń barlyq túrlerin tuspaldap turady. Bul órnektiń túri úsh japyraqty oıý-órnekten bastalyp, on eki japyraqty oıý-órnekke deıin qolóner buıymdarynda kezdesedi. Keste toqýda jáne kıim-keshekterdiń jaǵasyna, qaltasyna, jıekterine salady.
  9. «SHYTYRMAN» oıý-órnegi kóp japyraqty esimdik pen kóp tarmaqty múıiz jáne geometrıalyq fıgýralar aralas keletin kúrdeli órnek. Mundaı órnekter zattardyń betine kóp tarmaq bolyp jelilenip kelýi bútin bir sújetti (jaılaý, orman, jazyq dala, keń sahara) megzep jasalady.
  10. «TÚIETABAN» oıý-órnegi túıeniń basqan izin dolbarlaıtyn kúrdeli oıý-órnek. Ol keıde «qarta», «qarǵa», «qyzylaıyr» oıý-órnegine uqsaıdy. Qatar turǵan S tárizdi eki syzyq qatarlasyp qosylmaıdy, túıeniń tabanyna uqsas eki jarty sopaqsha dóńgelenip keletin oıý. Túıetaban dep atalatyn kóp gúldi, úlpek basty tikeni bar esimdik ol da túıeniń tabanyna uqsas eki jarty, ony keı jerlerde «tabaq» órnegi dep ataıdy.
  11. «SYŃARÓKESH» oıý-órnegi «syńarmúıiz» oıýynda aıtylǵandaı, múıizdiń bir syńary etiktiń basyna uqsap, qaıqıyp, qaıtalanyp, sheksizdikke ulasa beredi. Bul órnek negizinen «qoshqarmúıiz» elementinen jasalady.
  12. «BALDAQ» oıý-ernegi búrkit ustaǵan qoldyń bilegine kıilip turatyn joǵary basy baldaq sıaqty jarty shyǵyr formasynda keledi. Baldaq órnegi bir-birimen qosyla, sheńberge ilmelene kelip, kúrdeli órnek túzeıdi. Bul órnek kıiz buıymdaryn áshekeıleýde, keste tigýde, zat betine oıýly beder salýda qoldanylady.
  13. «QARMAQ» oıý-órnegi kádimgi balyq aýlaıtyn qarmaqtyń ilmegin tuspaldaıdy. Qarmaq órneginde eki-úsh, keıde odan da kóp tarmaq bolady, ony keıde «zákir tańba» dep te ataıdy.
  14. «TARAQ» úlgidegi órnek kúndelikti turmysta paıdalanylyp júrgen shash taraıtyn taraqqa uqsaıdy. Bul órnek naqyshyna keltirilip alasha, basqurlarda qoldanylady jáne taraqqa uqsas birneshe jýan jolaqtardan turady.
  15. «QOSALQA» oıý-órnegi áshekeıli tizilgen moıynǵa salatyn monshaqqa uqsas bolyp keledi. Qazaq oıýlarynyń ishindegi eń kóp taraǵan oıýdyń túri. Óte sheber kelisim taýyp qurastyrylǵan «qosalqa» oıýlary bir tutas kompozısıa órnek júıesin jasaıdy. Oıý-órnek alqanyń, syrǵanyń, júziktiń kózine salynyp, kebinese zergerlik buıymdarda qoldanylady.
  16. «SÝ ÓRNEGİ» dep árbir órnekti belip turǵan jolaqty aıtady. Sý órnegi eki qatar syzyq aralyǵynda ırek syzyq arqyly dóńgelek, tórtburysh beınelerdi jasaıdy. Bul oıý-órnekti «bessaýsaq», keıde «besgúl» dep te ataıdy.
  17. «ALASHA», «ALAMYSH» oıý-órnekteri jarysa jasalǵan kóp túrli-tústi jolaqtardan quralady. Keıde sol jolaqtardyń ishinde geometrıalyq fıgýralar tektes ne «múıiz» órnekteriniń jelili túrlerinen quralǵan túrli-tústi oıýlar bolady. Bul «alamysh» órnegi shahmat taqtasynyń alasha syzyǵy sıaqty jarysa salynǵan qysqa, keıde uzyn syzyqtardan turady. Bul órnek shı oraýda,terme baýlarda, kilem, alasha, súıek órnekterinde kezdesedi.
  18. «AIYR» oıý-órnegi. «Ashatuıaq», «aıyr-túıaq» órnegi keıde «aıyr» órnegi dep te atalady. Pishen ashalaıtyn aıyr quralǵa uqsas bolyp keledi.
  19. «BOTAKÓZ» oıý-órnegi áshekeıli kompozısıasynyń ortasyna salynatyn nemese birneshe qaıtalanyp kelip, shetin kómkeretin jıekteme túzeıtin oıý. Syrt pishini botanyń kózindeı dóńgelengen rombyǵa uqsaıtyn geometrıalyq oıý-órnek. Bul oramaldyń shetin kómkeretin jıekteme túzeıdi.
  20. «QAŃQA» oıý-órnegi toqyma buıymdarynda qoldanylady. Maldyń qýrap qalǵan súıegin tuspaldaıdy.Alasha, basqúr, baý, t.b. toqyma buıymdar negizindegi órnek retinde salynady.
  21. «OMYRTQA» oıý-órnegin kestelerden, órme shılerden, súıek pen aǵashtan jasalǵan buıymdardan jıi kóremiz. Bul órnek túri omyrtqanyń túrin tuspaldaıdy, ol ár túrli úılesimde túrlenip, oıý kompozıńıasynyń ortasyna jáne jıegine qoldanylady.
  22. «JİLİNSHİK» oıý-órnegi maldyń jilik súıekteriniń negizinde týǵan ataý. Jilinshik órnegi qatar eki syzyq beınesinen quralatyn býyndy órnek (alasha, kıiz, tysqap, baýlar, basqurlardy bezendirýge qoldanylady).
  23. «TİS» oıý-órnegi maldyń, ańnyń tisine uqsas, aqqara tústi shaqpaqtan quralatyn, shahmat taqtasyna uqsas oıý-órnek. Keste tigýde buryshtaryn qarama-qarsy túıistirip otyratyn tik synyq sırek tigisterdiń órneginde qoldanylady. Muny «tis», «ıttis» dep te ataı beredi.
  24. «TAŃDAI» oıý-órnegi maldyń tańdaıynyń bederin beıneleýden shyqqan, dıagonal tárizdi órnek. Bul órnek aǵash, muıiz, súıek zattarynyń shetine, kıimderdiń jaǵasyna, kımeshektiń jaqtaýyna salynady. Tańdaı órnegi basqa túrki tektes halyqtarda da kezdesedi.
  25. «BÓRİKÓZ» oıý-órnegi bóriniń kózin, qasqyrdyń basyn, qulaǵyn, sondaı-aq «bóriqulak» dep atalatyn japyraqty beıneleıdi
  26. «ITQUIRYQ» oıý-órneginiń syrt kórinisi ıttiń qaıqaıyp turǵan quıryǵyna uqsas, kóbinese muny súıek penaǵashtan jasalǵan buıymdardyń (kıiz úı esigi men aǵash tósektiń) betin bederleý úshin, kıiz buıymdardy áshekeıleý úshin qoldanady.
  27. «TÚLKİBAS» oıý-órnegi mysyqtyń, túlkiniń bas beınesin tuspaldaıtyn, sopaqsha dóńgelekterden, almurt beınelerinen quralady. Bul oıý-órnek súıekke, aǵashqa, shıge, kesteniń shetine salynady. Sondyqtan buıymdardy súıekten áshekeılegende súıekpen oıyp «túlkibas» órnegin túsiredi.
  28. «JYLAN», «jylanbas» oıý-órnegi balalardyń taqıa-syna «kóz tımesin» dep taǵatyn, jylannyń bas súıegine uqsas oıý-órnek. Bul oıý-órnek jylannyń beınesin tuspaldap turady.
  29. «QUSQANAT» oıý-órnegi múıiz oıýymen ne shahmat shaqpaqtarynń izimen beınelengen qustyń qanaty tárizdes oıý-órnek. Al buıymdarda kóp qoldanylatyn bul oıý qanatyn jaıyp, ushyp kele jatqan qusty tuspaldaıdy. Qazirgi kezde «qusqanaty» oıý-órnegin basqa órnektermen aralas koldana beredi.
  30. «QUSMOIYN» oıý-órnegi qustyń moınyn tuspaldaýdan týǵan.Bular kóbinese múıiz mánerimen jasalady. Ol ıile kelgen doǵal tarmaqty múıizderden, rombtardan, syzyqtardan quralady. Qus atyna baılanysty órnekterdiń bári qolóner úlgileriniń barlyq túrlerine tán.
  31. «QUSTUMSYQ» bul órnek qustyń tumsyǵyn tuspaldaýdan týǵan. «Qustumsyq» tarmaqty múıizder men syzyqtardan quralady. Oıý-órnekti qıǵanda ortasyndaǵy syzyqtyń ushynyń basy qustyń tumsyǵyna uqsas qıylady. «Qustumsyq» júzik nemese «topsaly» sálemdeme retinde, júzigi týystar arasynda dáneker qyzmetin atqarǵan. Turmysqa shyqqan qyzynan oramalǵa túıilgen qustumsyq júzik kelse, ata-anasy qýanyp kershilerin shaqyrǵan. Qus beınesi halyq túsiniginde azattyqtyń belgisi. Júzikke qarap ata-anasy qyzynyń uzatylǵan jeriniń jaqsy ekendigin biledi
  32. «QAZTABAN» oıý-ernegi Mańǵystaýdaǵy qul pytastardy órnekteýde kóp qolda- nylǵan, qazdyń tabanyn tuspaldaǵan kúrdeli S elementterinen turady. Bul oıýdyń S úlgimen beınelenetin «botamoıyn» oıýynan aıyrmashylyǵy eki qatar ornalasqan SS eki qazdyń beınesin tuspaldaıdy. Qazdyń basy, moıny anyq baıqalyp turady.
  33. «SHETOIý» oıý-órnegin sheksizdikke ulastyra oıý dep te ataıdy. Berilgen órnektiń bir elementi sheksiz qaıtapana beredi.«Shetoıý» e s i kt i ń jaqtaýyna, tekemet, syrmaq, kebeje, kıimkeshek, ydys-aıaqtyń jıegine sapynatyn oıý-órnekter.
  34. «IREK», «IREKSÝ» órnekteri keıde túzý syzyqtardyń synyqtary, keıde doǵal synyqtardyń ushtasýy arqyly jasalady. Ondaı syzyqtar birneshe qatar syzyqtar túrinde qatarlasa keledi. «Irek», «ıreksý» órneginiń jasalýy keıde bir ırektiń ishi ekinshi ırekke qarsy kelip «tórtburyshtar» men «saǵatbaý», «saty» tárizdes órnekter júıesin túzeıdi. Bul órnek: beshpent, qamzol, shapan, taqıanyń jıegine ornatylady. Zergerlik buıymdarda: saqına, bilezik, qapsyrma, alqalardyń jıeginde jáne shı, syrmaq, kebeje, júkaıaq, tabaq erneýlerinde, ádip tigiste kóbirek kezdesedi.
  35. «QOS DÓŃGELEK» oıý-órnegi mal tańbasyna uqsaıdy. «Qos dóńgelek» órnegimen negizinen kıiz buıymdaryn, tekemetterdi, syrmaqtardy áshekeıleıdi.
  36. «TUMARSHA» oıý-órnegi úshburysh úlgiles bolyp keledi. Úsh gúl, úshburysh - osyndaı tumarlar til-kózdón saqtaý úshin adamdarǵa ǵana emós, úı janýarlaryna boıtumar retinde de taǵylady. Kilembuıymdarynyń jıegin, kıiz, kilem, tekemettiń orta tusyn kámkerýde kezdesedi
  37. «QOSTUMARSHA» oıý-órnegi tóbesinen túıistirilgen eki tumarsha úshburysh órnegi qosylady da, eki geometrıalyq úshburysh jasaıdy. Bul órnektiń túri «tumarsha» órnegi sekildi til-kózdón saqtaý degendi bildirmeıdi, tek estetıkalyq turǵydan óshekeı retinde qoldanylady.
  38. «BAǴANÓRNEK» qora tóbesiniń arqalyǵyn astyna tirep turatyn dińgek aǵash. Osy aǵash sekildi oıý-órnók salynatyn zattyń, buıymnyń ortasyna keltiriledi, ony negiz qylyp alyp, jan-jaǵyn basqa órnektermen beıneleıdi. Bul órnek asadal, kebejelerdiń aıaqtarynda, qyrlarynda, aına qoıǵyshtyń shetinde, pispek saptardyń joǵarǵy jaq basynda, adalbaqannyń boıynda jıi ushyraıdy jáne tekemettiń orta tusyn kómkerýde kezdesedi. 40.Qoshqar múıiz-

Órnekterdiń tústeri men boıaýlary

Qolónerde paıdalanylatyn boıaýlardy sheberler ózderi qoldan jasap alatin olarǵa ár túrli qospalardy qosyp. buryn tabıǵatta jıi kezdesetin jáne sol kúıinde paıdalanýǵa jaraı beretin aq, sary, kók, qyzyl jáne qara topyraqtar, túrli tústi josalar (sary, kók, qyzyl) aǵashty, terini, qaıysty boıaýǵa jumsalǵan. Sol sıaqty maldyń qanyn, qara baýyryn, kók baýyryn da boıaý retinde paıdalanǵan. Kók tikenniń búri, moıyl, dolana, qaraqat, búldirgen, ıtmuryn jáne taǵy basqa da osylar tárizdi túrli jemisterdiń shyryny da daıar turǵan boıaý dese bolǵandaı edi. Halyq sheberleri shıe jemisterin, ár túrli ósimdikterdi, olardyń qabyqtary men tamyrlaryn qaınatyp boıaý jasaý ádisin kóp qoldanǵan. Mysaly, taldyń, terektiń, qaraǵaıdyń, emenniń, alma, anar, júzim jáne órik aǵashtarynyń qabyqtarynan qyzyl, sary, kúreń, qoshqyl tústi boıaýlar qaınatńan. Qyna (jer qynasy, tas betiniń qynasy) «tomarboıaý» deıtin qýraı men tobylǵynyń tamyrlaryn qaınatyp ta boıaý jasaǵan. Qabyqtardy kúzdigúni jınap qol dıirmenge tartyp ne kelige túıip untaqtap qaınatady. Sheberler, qaınaýyna qaraı, boıaýynan arylǵan untaqtardy súzip alyp tastap, qalǵan suıyqty odan ári qaınata berý arqyly ony qoıýlandyrǵan, keıde poroshok túrine keltirgen. Mundaı qaınatyndy boıaýǵa ashýdas, musatyr, totıaıyn, tuz, qaraǵaıdyń shaıyryn qosatyn. Sol sıaqty qara kúıe, ys, qurym, óriktiń, jańǵaqtyń súıekteri men bıdaıdyń, arpanyń kúıikterinen de boıaý jasaǵan. Bulardy birimen-birin qospalaý arqyly ár tústi boıaýlar jasalady. Boıaýlar sińimdi ári ońbas úshin ermen, kókpek, ıtsıgek, qara jýsan sıaqty ashshy shópterdiń tundyrmasyn, qurttyń sarysýyn, keıde maı qosatyn bolǵan.

6alash usynady