Asyq dese «Asyq oınaǵan azar, dop oınaǵan tozar» degen ataly sóz aldymen aýyzǵa alynady. Budan asyqtyń zıanynan basqa, paıdasy joqtaı kóringenimen, naǵyn aıtqanda, asyqtyń qazaq mádenıetindegi oryny bólek. Óıtkeni tilimizdegi «Qoı asyǵy demeńiz, qolaıyńa jaqsa saqa ǵoı», «Asyǵy alshysynan tústi, búge-shigesine deıin anyqtady» degen tirkester de tegin aıtyldy deısiz be?! Halqymyzdyń jaqsy kórgen jas jetkinshekti «Altyn asyqtaı nemese kıiktiń asyǵyndaı shymyr» dep sıpattaýy teńeıtin basqa zat tappaǵanynan emes, kerisinshe, asyqtyń mańyzy men mánin jete túsingen tanymdyq kózqarasy jatyr.
Asyq – tórt túlik mal men ańdardyń tilerseginde bolatyn, bitisi bólek, qyzmeti asa kúrdeli, býynǵa bitken shymyr súıek. Qazaq uǵymynda asyq tek balalardyń oıyn quraly ǵana emes, ózindik qasıeti bar maǵynaly buıym. Sosyn da shyǵar, ultymyzda balasy ul bolsa, pále-qaladan aýlaq, qarymdy, qaıratty bolsyn dep besiginiń basyna bóriniń; qyz bolsa, sulý, kórikti bolyp boı jetsin dep besigine eliktiń asyǵyn taǵatyn ádet bar. Kelini qursaq kótergende, atasy men ájesiniń yrymdap asyq jınaıtyn ádeti de «Nemerem ul bolsyn, kelinge kóz tımesin, aman-esen bosansyn» degen yrymmen úndes.
Qazaq halqynda jaýyrynǵa qarap boljam jasap, bal ashqan sekildi, asyq úıirip te boljam aıtatyn eskilikti hadet bolǵan. Jaýgershilik zamanda babalarymyz soǵys strategıasyn, soqqy beretin túıinderdi asyqty shashyp jiberip túsindirip, soǵys josparyn jasaǵan. «Baǵy men sory, qaıǵysy men qýanyshy tórt túlik malmen bite qaınasqan qazaq halqy asyqty ıirgendegi qalaı túsýin de sol tórt túlik malynyń nyshany dep bilgen. Aıtalyq, alshy – oısyl qaranyń túligi túıeniń, táıke – qambar atanyń túligi jylqynyń, búk – zeńgi babanyń túligi sıyrdyń, shik – usaq mal shopan ata men shekshek atanyń túlikteri qoı men eshkiniń balamasy dep, úıirgen asyqtyń túsýine qaraı sol kezdegi maýsym ózgerisiniń, dala tynysynyń, óris-qonystyń qaı túlik malǵa tıimdi bolatyndyǵy, sondaı-aq, qandaı adamǵa qaısy túliktiń mol bitetini jóninde boljaıtyn bolǵan.
Al, asyq arqyly bal ashý maqsatymen ańshynyń oljasynan, jolaýshynyń jolynan, joq izdegen joqshynyń sońynan, qurǵan qaqpannyń qanynan habar ber dep tilek sóz aıtyp asyq úıirgen. Eger, asyq alshysynan tússe, ol aq jol, amandyqtyń, joly bolǵan jolaýshynyń jáne basqa da kóńilge búkken isterdiń ońyna basqandyǵyn bildirgen. Degen sóz osydan qalsa kerek. Al tússe, onda úıirilgen asyqtyń sóılemeı, eshqandaı boljamnyń bolmaǵandyǵy. Tússe, buıyrǵany orynynda, esh jamandyq ne jaqsylyqtyń joq, qalypty jaǵdaıdy kórsetkeni. Túspse, ańshynyń alymy bolmaı, qur qol qaıtatynyn, jolaýshy men joqshynyń joly bolmaı bosqa sendelgenin, qurylǵan qaqpanǵa ań túspegenin, kóńilge búkken isterdiń sátti bolmaǵandyǵyn bildirgen».
Qazaq dastarqanynda asyqty jilik kúıeý balanyń, kelinderdiń jáne jasy kishi áıelderdiń sybaǵaly jiligi sanalady. Asyqty jiliktiń basyndaǵy qatty sińirlerdi «Qarǵys ótpes» dep atap, ádeıi yrymdap jeıdi. Al asyǵyn sińirinen aryltyp, balaǵa beredi. Asyqtyń sińirin jeý jetesizdiktiń, jamandyqtyń belgisi dep qarap, onyń sińirin áste jemeıdi. «Alty kún ash qalsań da, asyq mujyma» degen mátel sodan qalǵan.
Ekinshi sózben aıtqanda, asyqty jilik maldyń san jilikteriniń ishindegi eń tómengi múshe. Alaıda, onyń oryny tótenshe mańyzdy. Atqarar fızologıalyq qyzmeti de asa kúshti. «Asyqty jilik tek asyǵy arqyly joǵary býyn men tómengi býyndy jalǵap turady. Árıne, jastar jaǵy da dál osyndaı, aralyq býyn bolyp tabylady». Asyqty jilikten besiktegi balanyń shúmegin jasaıdy. Sondyqtan, asyqty jilikti usynýdyń astarynda syndardaı symbatty, suqtynyń suǵynan, tildinyń tilinen aman bol, basyńa otaý kóterip, baýyryńa qazan astyń, endi órim-butaqty bol degen izgi tilek, adal nıet jatyr.
Jaýgershilik zamandarda jaýǵa attanǵan er azamat artynda qalǵan jalǵyz tuıaǵyn eń jaqyn serttesken dosyna, janashyr týys-týǵanyna, dos-jarandaryna tapsyrarda «Kóziń tússe, asyqty jilikti ustata júr» dep tabystaıtyn bolǵan. Munyń maǵynasy artymda qalǵan tuıaǵym, tárbıelep qatarǵa qos, jetimdik taqsyretin tartpasyn degendi bildirse kerek. «Balaly úı bazar» degendeı, asyqty jiliktiń qadirli bolýyndaǵy taǵy bir sebep − onyń asyǵy balalardyń eń tamasha oıynshyǵy bolǵandyǵynda.
Asyq jınaý jáne asyq oınaý – qazaq halqynyń, ásirese, qazaq jastary men balalarynyń erekshe daǵdysy. Ol baǵzy zamandardan beri jalǵasyp kele jatqan salt-dástúr desek, «Altyn saqa», «Ertóstik» ertegilerindegi asyq oıyny áne sonyń aıǵaǵy. Asyq oıynyn qyrǵyz, Qaraqalpaq halyqarynyń bári oınaǵanymen, biraq olardyń asyq oıyn túrleri qazaqtaı mol emes. Aıtalyq: alshy, ompy, han oıyny, kentáı atý, úshtaban, qaqpaqyl, sasyr... t.b sıaqty oıyndar búkil qazaq dalasyna jalpylasqan. Oıynshylar asyqty jaz-jaılaýda, qys-qystaýda, úıde, dalada jáne muz ústinde oınaǵan. Keıbir asyq qumarlar men sal-seriler dorbalaryna salyp alyp, el aralap, aty shyqqan oıynshylardy izdep baryp óner synasqan. Tek Naýryz aıy týyp, kóktemgi kúıek túsken, sharýanyń qaýrt kezinde asyq oınaý jaman yrym sanalyp, oınaýǵa tyıym salynǵan.
Árıne, asyq oıynynyń mundaı qasterlenýynde asyqtyń balalardyń ósip-jetilýinde mańyzy rol atqaratyndyǵymen tikeleı qatysty. Óıtkeni asyq oıyny balalardyń jastaıynan nerv júıelerin shyńdap, olardy dálshildikke, ustamdylyqa, baısaldylyqqa, qaǵylezdikke tárbıelegen. Asyqtardy qaz-qatar tizý kezinde olardyń sanyn alý, keıin utysty eseptep, upaı bóliskende asyq sanaý balanyń matematıkaǵa beıimin arttyryp ǵana qalmaı, balalardy kóz mergendigine, qol býyndarynyń ıkemdi bolýyna baýlıdy. Asyq oınaǵanda adamnyń tek eki qoly emes, oılaý múshelerinen bastap, ıyǵy, aıaǵy, barlyq bulshyq etteri qımyldaıdy. Onda ıoga men bıde qoldanylatyn áreketter de qamtylady. Bylaısha aıtqanda, asyq oınaǵan bala júgiredi, sekiredi, kózdeıdi, jeńedi, jeńiledi, utady, utylady... Mine osynyń bári taza báseke, taza dene tárbıe.
Baýyrjan Momyshulynyń «Asyq – úlken halyqtyq tárbıe» dep baǵalaýynyń syry da osynda. Halqymyz jetigen aspabynyń «Tıegine» asyq qoıýdan syrt, asyqtan estelik buıymdar men áshekeı buıymdaryn da jasaıdy. Munyń jandy mysaly retinde Kóktoǵaı aýdanynyń turǵyny Qaden Qojaqapanulynyń qoı asyǵynan «Shınjıań qarıtasyn» jasaǵany; Almatylyq sheberler − Nurlan Abyshev, Nurlan Ádilhan, Qýanysh Mátenovtar Qazaqstannyń túkpir túkpirinen 8500 asyq jınap, alty aıda aqbozat músinin turǵyzǵany áne sonyń aıǵaǵy.
Sońǵy kezderi turmys daǵdymyzdyń ózgerýi jáne oıyn quraldarynyń kóptep barlyqqa kelýine ilese, sondaı-aq elektrondy oıyndardyń kóbeıýine saı asyq oıyny dáýir sahnasynan syrǵydy. Tek asyqty jilik ǵana óz qunyn joǵaltpaǵany bolmasa, asyqtyń ultymyz ómirindegi oryny da birtindep álsiredi. Oıynshyq mashına men kompúterge telmirgen balalar asyqqa pysqyryp ta qaramaıtyn boldy. Asyq týraly ataýlardy qoıyp, astyqtyń ózin «Súıek» dep tanıtyn deńgeıge jetti. Máselen, «Qamshy» portalynda asyq týraly maqala jazǵan Dýlat Amanjol asyq ataýlary degen siltememen myndaı derekter kórsetedi: «Túıe asyǵy − býnasyn, jylqy asyǵy – qıdasap, sıyr asyǵy – topaı, qoı-eshkiniki – keneı, kıik asyǵy – kıgat, arqardyń asyǵy – qońqar, qasqyr asyǵy – býnaq». Endeshe, osy ataýlardyń qanshaýyn bilemiz? Muny qoıyp, alshy, táıkini umyta bastaǵan balalardyń «Asyǵyń alshysynan tússin» degen aq tileýdiń mánin túsinýdiń ózi qıyn.
Qazaqtyń asyq mádenıetin zertteýshiler asyq oıynynyń túrlerin ataı kelip, ony «Úı ishilik» jáne «Dalalyq» dep 2 ge jikteıdi. Bizshe, osy asyq oıynynyń 2 túrin de qazir qaıta jańǵyrtýǵa múmkindik bar. Balalarǵa densaýlyqqa zalaldy ári paıdasyz oıynshyqtardy ápergenshe, asyq oınaýǵa úıretýdiń ózindik paıdasy bar. Mán-maǵynasy joq oıynshyq oınaý oryndaryna aqsha tólep barǵansha, tegin aýlada asyq oınaǵan paıdalyraq. Kúnde kompúter aldynda otyryp, kórý qýaty álsirep, dene qýaty tómendep bara jatqan balalarǵa bir mezgil asyq oınatsa, tym quryǵanda, denesiniń qanyn taratqanyna paıdasyn tyıgizer edi.
Eskertý: Maqaladaǵy ishinara derekter ulttyq sport saıttyndaǵy Beken Qaıratulynyń «Asyq oıyny» maqalasynan alyndy.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
