Ataqty Tóle bıden «Balanyń besigi - keń dúnıeniń esigi» degen tereń sóz qalǵan. Jaýgershilik kezinde bosqan eldiń ishinde besik arqalap bara jatqan kelinshekke qarap aıtqany eken. Muhtar Áýezov «Al, qazaq, meshel bolyp qalam demeseń, taǵylymyńdy, besigińdi túze. Ony túzeımin deseń, áıeldiń halin túze» dep jazypty.
Kóp jaǵdaıda besikti ómirge kelgen sábıdiń naǵashy jurty arnaıy syılyqqa ákelgen. «Besik ákelýdiń ózi keremet bir sán-saltanat desek te bolady. Kelinniń tórkini «izdeýshisi, suraýshysy bar eken» degizip, bir top bolyp keletin bolǵan jáne de jaı kelmeı, balanyń besik jabdyǵyn túgelimen, túbek-shúmegine deıin jasap ákelgen. Besiktiń jabdyqtaryn barynsha ádemilep jasaǵan. Túbegi men shúmeginen basqa, qoltyq jastyq, tize jastyq degeni bolady jáne olar eshqashan súreńsiz sur tústi matalardan tigilmegen. Kishkentaı kórpesheleri de múmkindiginshe ashyq tústi matalardan tigiledi. Besiktiń basyna úki taǵady. Óıtkeni bala ásemdikke, ádemilikke besikte jatqan kezden bastap úırenýi kerek, - dep jazady ataqty Baýkeńniń kelini Zeınep Ahmetova.
Otbasyna tikeleı nemese janama qatysty yrym-tıymdar jetkilikti. Dala zańy boıynsha kóktemde býaz ańdy atpaıtyn bolǵan. Jan-janýarlardyń kóbeıý maýsymynda olarǵa tıisýge tıym salǵan. Sonymen birge úıdegi jary júkti bolsa, býaz ańǵa tıispegen, kók shópti julmaǵan. Ekiqabat áıel qorqyp ketpesin dep aınalasy qorǵashtap júrgen. It-mysyqqa tas laqtyrmaǵan. Sábı qoıanjyryq bolmasyn dep qoıan etin bermegen. Merzimi asyp ketpesin dep túıe etin jegizbegen.
«Besiksiz úıde bereke joq» degen sóz bar. Besikti qaraýsyz tastamaǵan. Bóleıtin bópe bolmaǵan jaǵdaıda, ony bıikteý jerge qoıǵan. Bos besikti de terbetýge bolmaıdy. Sebebi, «bos besikke shaıtan balasyn bóleıdi» degen uǵym bolǵan. Bos besiktiń betin ashyq qaldyrmaǵan. Balany bólerde qaǵyp-silkip, otpen alastap alǵan. Besikte jatqan sábıdi til-kózden, pále-jaladan saqtasyn dep besiktiń basyna, arqalyǵyna tumar, qasqyrdyń tisin, búrkit tuıaǵyn, úki qaýyrsynyn taǵyp qoıǵan. Úki qaýyrsyny turǵan jerge jándikter jolamaıtynyn kózi ashyq qazaqtar jaqsy biledi. Sábı shoshymasyn dep kópshiginiń astyna kishkentaı kezdik shappa salyp qoıǵan. Qazaq halqynyń besikti qadirlegeni sondaı, atasy jatqan besik nemere, shóbere, shópshegine deıin qasterli múlki retinde saqtalyp, sol áýlettiń erekshe jádigerine aınalǵan. Ábden eskirgen besikti shańyraqqa ilip qoıǵan, qoqysqa tastamaǵan. Áýletińiz ósip-óngen, barlyq sábıler túlep shyqqan kıeli múlikti kózińiz qıyp, qalaı ǵana qoqysqa tastaýǵa bolady?
«Bir jyldyǵyn oılaǵan el bıdaı egedi, on jyldyǵyn oılaǵan el aǵash egedi, máńgiligin oılaǵan el - urpaǵynyń júregine izgiliktiń dánin egedi» deıdi halyq danalyǵy.
«Bala besik jyryn tyńdaǵanda onyń ajar-kórkine jaýap beretin gormondar jaqsy jetiledi. Anasy áldı aıtqanda kóńilindegi kórkem ıdealdar men asyl murattar, arman-tilekter balanyń bolmysyna darıdy. Akademık V.Behterev «Baladaǵy nevroz aýrýynyń aldyn alý úshin besik jyryn tyńdatý kerek» degen. Psıholog V.Leýtın «Besik jyryn tyńdaý mıdaǵy neıronnyń durys damýyna túrtki bolady» deıdi. Náreste eki-úsh aıǵa deıin aqparatty tek qulaqpen alady. Sondyqtan, besik janynda ósek-aıań aıtýǵa, dańǵaza mýzyka qoıýǵa bolmaıdy. Sebebi, bala jamandy-jaqsyly emosıanyń bárin mıyna jınaqtaı beredi» depti «Áldıden eposqa deıin» kitabynda.
Dinı ańyzdarda besik jyryn eń alǵash oryndaǵan Haýa ana dep aıtylady. Birde ol egiz ulyn jubata almaı, qınalyp otyrady. Sol kezde kókten jeti perishte túsip: «Alla, Alla, Alla», – dep, Allanyń atyn ádemi áýezge salyp ándetedi. Ádemi áýenge eltigen Haýanyń bóbekteri jubanyp, tátti uıqyǵa ketedi. Án anasyna da unap qalady. Ol perishtelerge: Maǵan da úıretińder, – dep ótinedi. Perishteler Haýaǵa jeti kún boıy áldı áýenderin úıretipti. Keıin Haýa ana óziniń barlyq balalaryn sol ánmen terbetýdi ádetke aınaldyrady. Bul áýez damı kele besik jyryna aınalǵan eken. Qazaqtaǵy «Áldı, áldı, áldı-aı» dep bastalatyn besik jyrynyń tórkini Haýa ananyń «Alla, Alla, Alla-aı» degen áýennen shyqqan desedi. Ertede besik jyryn úıretýdiń arnaıy mektebi bolypty. Besik jyrynyń mazmunyna, áýezine qatty mán berilgen. Tájirıbeli analar onyń ıláhı mazmundaryn taza saqtap, kelinderine úıretipti. Besik jyry jaıly «Alla-name», «Áldıname» degen eskishe jazylǵan kitaptardyń da bolǵanyn aıtady. «Analar áldısiz jasaı almas» degen naqyl sóz sodan qalǵan deıdi. Bul derekterdi «Salt-dástúr sóıleıdi» kitabyn shyǵarǵan avtorlar keltiripti. Besik jyrynyń sózderi de maǵynaly, aıtar oıy tereń bolýy kerek. Mysaly atalǵan kitapta besik jyrynyń myna mysalyn usynypty:
Meniń balam osy ma?
Basynda baqyt qusy ma?
Ǵaıyp eren, qyryq shilten
Bóbegimniń dosy ma?
Áldı, áldı, áldı-aı.
Lá ıláhá ıllalla,
Illallada bar paıda.
Muhammedtiń úmbeti
Osyndaı bala qaıda bar?
Áldı, áldı, áldı-aı.
Balam meniń Júsipteı
Bolar ma eken kelbetti?
Jaryń aıdaı tolsyn dep,
Illallalap terbettim
Áldı, áldı, áldı-aı.
Er Dáýitteı qaıratty
Usta bolar ma ekensiń?
Dos jaranǵa aıbatty
Nusqa bolar ma ekensiń?
Áldı, áldı, áldı-aı.
Taq Súleımen nábıdeı
Patsha bolar ma ekensiń?
Halqyń úshin qamdanyp,
Atqa qonar ma ekensiń?
Áldı, áldı, áldı-aı.
Qazyǵurqa kep toqtaǵan,
Nuhtaı bolar ma ekensiń?
Otbasyma ornaǵan
Quttaı bolar ma ekensiń?
Áldı, áldı, áldı-aı.
Ǵaısadaı nur bitimiń
Salıh bolar ma ekensiń?
Haqtyń jolyn tanyǵan
Arıf bolar ma ekesiń?
Áldı, áldı, áldı-aı.
Ázireti Muhanbet -
Sárýary bolǵan ǵalamnyń.
Rahmatynyń tamshysy -
Nurynan sen jaraldyń.
Áldı, áldı, áldı aı.
Áldı bópem, qut bópem,
Bul sózimdi uq bópem.
Lá ıláhá ıllalla
Kókeıińe tut bópem
Áldı, áldı, áldı-aı...
«Otbasy hrestomatıasy» serıasymen shyǵyp jatqan kitaptar qalyń oqyrmannyń izdep júrip oqıtyn qundy kitaptary qatarynda. Oqyǵan-toqyǵany mol, elge tanymal tulǵalardyń kitaptar týraly pikirlerine kóz salyńyz.
Dıdahmet Áshimhanuly, jazýshy: «Ybyraı Altynsarınniń qazaq balalaryna arnap shyǵarǵan hrestomatıasynan keıin bala uǵymyna juǵymdy bir ensıklopedıa bolsa, ol osy «Áldıden eposqa deıin» shyǵar».
Talasbek Ásemqul, jazýshy: «Mine, keler urpaqtyń tárbıesiniń baǵyt-baǵdary anyqtalyp jatqan kezeńde, al shyndyǵynda bizdiń bolashaq egemendigimizdiń, bolashaq taǵdyrymyzdyń qandaı bolmaǵy tarazyda turǵanda, «Áldıden eposqa deıin» kitabynyń jaryq kórýi ult mádenıetindegi eń eleýli, jarqyn qubylystardyń birinen sanalmaq».
Beısen Quranbek, telejýrnalıst: «Bul kitap - balalar úshin ǵana emes, olardyń ata-analary úshin de baǵa jetpes qazyna. Menińshe, «Áldıden eposqa deıin» ár qazaq otbasynyń kúndelikti rýhanı azyǵyna aınalýy kerek. Keshke alqa-qotan otyra qalyp, jattap, qaıtalap, sanaǵa ábden sińirgen otbasylar bul qazynanyń keleshekte qyzyǵy men paıdasyn molynan kóretinine bek senimdimin».
Qazir álemde 1,24 mlrd veb-saıt bar eken. Kún saıyn ınternetke sansyz aqparat legi quıylady. Aqparat tasqyny ósken saıyn adamnyń rýhanı álemi álsirep, jandy robotqa aınalyp barady. Jahandaný zamanynda ulttyq qundylyqtardy nasıhattaý, rýhanı baılyqty saqtap qalý - kún tártibinen túspeıtin jáne kezek kúttirmeıtin sharýa. Urpaǵyńyzdyń jan-dúnıesi men kókiregi qazynaǵa tolsyn deseńiz, ǵasyrlar synynan ótken ádet-ǵuryp, salt-dástúrge tunyp turǵan kitaptardy oqyp berip, ul-qyzyńyzdyń da kitap oqýǵa qumarlyǵyn tárbıelep otyrýdy ádetke aınaldyryńyz. Bala tárbıesi - bolashaqqa salynǵan eń myqty ınvestısıa.
Aıshýaq DÁRMENULY, tarıhshy
6alash usynady
