«Úıdiń jaqsy bolmaǵy aǵashynan, jigittiń jaqsy bolmaǵy naǵyshydan» dep maqaldap jatady. Áıeldiń tegine, shyqqan jerine baılanysty osylaı degen.
Zer salǵan adamǵa munda úlken mán men maǵyna, tereń syr bar. Qazaqtyń ǵulamasy Máshhúr Júsip: «Meńireý áıelden meńireý bala týady» deıdi. Ádette biz «meńireý» dep: kózi bar, biraq kórmeıtin, qulaǵy bar, biraq estimeıtin adamdy aıtamyz. Abaı óziniń áıgili Kıtab Tasdıq atty eńbeginde: «Mahabbat – áýeli adamnyń adamdyǵy, aqyl, ǵylym degen nárselermenen. Munyń tabylmaqtyǵyna sebepter – áýeli haýas sálım hám tán saýlyq, bular týysynan bolady, qalmysy jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady» deıdi. «Haýas» arapsha – sezim, «sálım» – tolyq dep aýdarylady. Bizdińshe – «tolyq sezim», «sezimi tolyq» dep túsiniledi. Bir ǵajaby, hakim Abaı «bular týysynan bolady» dep naqtylaıdy. Tap osy arada Máshhúr Júsip pen Abaıdyń oılary túıisedi: ekeýi de bir oıdy aıtyp otyr. Ózimizshe túsindirer bolsaq, «meńireý bala» – haýas sálımi – tolyq sezimi joq bala. Aıtylǵan oıdy ári qaraı indeter bolsaq, mundaı «tolyq sezimsiz» bala «tolyq sezimsiz» áıelden, ıaǵnı «meńireý» áıelden týady. Belgili ǵalym Sovethan Ǵabbasovtyń aıtýynsha, adam janynyń 12 kanaly bolady eken. Bala jaryq dúnıege kelgende osy 12 kanal ıa ashyq, ıa jabyq bop týady eken. Sonda bul jannyń 12 kanaly ananyń qursaǵynda jatypaq ashylady eken ǵoı. Al osy janynyń 12 kanaly ashylmaǵan, haýas sálımi joq meńireý bala ǵylym-bilimge enjar, qaýqarsyz, qabiletsiz, mahabbatsyz bolady. Ǵylym-bilimge mahabbatsyz bala túptiń túbinde Qudaıyn da tanymaıdy, ózin de tanymaıdy, dúnıeni de tanı almaıdy. Osydanaq áıeldiń bala tárbıesindegi roliniń qanshalyqty mańyzdy ekenin ózińiz-aq ańǵara berińiz. Ekinshiden, Abaı: bala osy úsheýiniń (1. jaqsa ata, jaqsy ana/ 2. jaqsy qurby /3. jaqsy ustaz) qaısysyn kóbirek jaqsy kórse, sodan minezdi kóbirek alady depti. Álbette, bala kimdi jaqsy kóredi? Toǵyz aı, on kún kótergen, Eńbeginde eti ólgen, Muzdaı besik taıanǵan, Jylasań shoshyp oıanǵan (Maılyqoja) anasyn jaqsy kóredi. Sondyqtan Máshhúr Júsip: ákesi qansha jerden ǵalym bolsyn, sheshesi nadan bolsa, bala sony jaqsy kórgendikten nadan bolyp ósedi deıdi. «El bolamyn deseń, besigińdi túze» degen qanatty sózdiń mánisi – qazaq, el bolamyn deseń áıeldiń jaǵdaıyn jasa, oqyt, tárbıele – sonda ǵana el bolasyńǵa saıady. Biraq ol qandaı oqý? Oqýdyń da oqýy bar. Máshhúr Júsip: «Áıel zaty zárý bilim alýy kerek (áıeldik tabıǵatyna saı – O.J.) sonda ol perishtelik sıpatqa ıe bolady, baıyn da jaqsy kútedi», – deıdi. Sózimizdi qorytyndylaı kelip, «Alyp – anadan týady, at – bıeden týady» deıdi. Qazaqtyń «Elden eldi aralap, Tektiden tekti saralap, Bekterdiń qyzyn aıttyryp alar ma ekenbizinde» (Aqtamberdi) zor mánis bar.
Ekeýi de tekti bolý kerek. Bala erkektiń belinde bolady, áıeldiń jatyryna túsedi. Jatyr degen meıirim degen sóz. Qazaq teksiz bala týraly: «Bunyń sheshesiniń jatyry jaman edi» deıdi. «Jatyry jamannan qandaı bir jóndi bala týsyn» deıdi. Erkektiń belinen kelgen tekti uryq tekti jatyrǵan túsken kezde ǵana tekti bala týady. Ananyń jatyry jaqsy bolý kerek. Quranda: «Áıelder senderdiń egistikteriń» deıdi. Iaǵnı, bıdaıdy ósirip shyǵaratyn qunarly topyraq áıel degen. Mysaly, áıel teksiz bolyp, erkek tekti bolsa, bala teksiz bolyp týady. Qaısysynan kóbirek keledi degende qazaq ózi aıtyp otyr: Úıdiń jaqsysy aǵashynan, jigittiń jaqsysy naǵashydan» deıdi. Sondyqtan naǵashy jurttan kóbirek keledi. Áıel adamnyń mańyzy óte zor.
fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, abaıtanýshy, ǵalym Omar JÁLELULY
6alash usynady
