Kıiz úıdiń jabdyqtarynyń ataýlary

Qazaq kıiz úıi 7-8 ǵasyrlarda keńinen qoldanylǵan. Osynaý uly dalany qonys etken ata-babalarymyz osydan úsh myń jyl buryn da kıiz mádenıetin jaryqqa shyǵarǵanyn kúlli álem kózindegi ǵylymı derekter dáleldeıdi.

Qazaq halqynyń arǵy ata-babalary sanalatyn Saq, Ǵun, Qańly, Úısin, Alandar zamanynda-aq kıiz úı mádenıetin tolyq qalyptastyrǵany shyndyq.

Men bul jerde kıiz úı tarıhyn aıtqaly otyrǵam joq. Jaqynnan beri oqýshylardan maǵan kıiz úıdiń jabdyq ataýlary týraly óte kóp súraqtar kelip tústi. Jeke-jeke jaýap ta berdim. Biraq suraqtar kóbeıe berdi. Aqyry feısbýk jelisinde ortaq jaýap berýdi jón kórdim.

Qazaq kıiz úıiniń syrtqy jabdyqtaryna qaraı:

Úzikti kıiz úı,
Kóterme týrdyqty kıiz úı,
Biteý týrdyqty kıiz úı,
Bútin týrdyqty kıiz úı, bolyp bólinedi.

Kıiz úıdiń syrtqy jabdyqtary:

Týrlyq
Úzik
Túndik
Tańǵysh
Bas arqan
Beldeý qúr
Shalma arqan
Shalǵysh baý
Jelbaý
Basqur
Týrdyq baý
Úzik baý

Mine kıiz úıdiń syrtqy jabdyqtar osylar.

Kıiz úıdiń qańqasyn – «Súıegi» deıdi. Kıiz úı súıegine – shańyraq, kerege, ýyq, syqyrlaýlyq (esik) jatady. Bular kıiz úı qańqasyn ustap turady.

Qazaq kıiz úı súıek pishinine qaraı:

Altyn orda,
Aq orda,
Aq otaý,
Qarasha úı,
Qara lashyq,
Qara qos,
Abylaısha,
Jolym úı,
Qara shańyraq,
Bozym úı,
Itarqa,
Kúrke,
Jarty lashyq,
Jadaǵaı úı,
Shoshaıma úı,
Jappa úı,
Domalaq úı,
Toshala úı,
Qapsyrma qos,
Kúmbez qos.

Bul kıiz úıdiń syrtqy jabdyqtaryna, pishinine qaraı bólingen ataýlary.

Qazaq kıiz úıiniń ýyq sanyna qaraı atalýy:

Qyryq basty úı,
Alpys basty úı,
Seksen basty úı,
Toqsan basty úı,
Júz basty úı,
Júz jıyrma basty úı.

Qazaq kıiz úıdiń shańyrǵyna qadaǵan ýyq sanyna qaraı «Basty úı» dep ataǵan.

Kerege týraly túsinik

Qazaq kıiz úıdiń qalǵan keregesiniń sanyna qaraı:

Eki qanatty úı,
Tórt qanatty úı,
Alty qanaty úı,
Segiz qanatty úı,
On qanaty úı,
On eki qanatty úı, dep bóledi.

Keregeni – «Úı qanaty» dep ataıdy. Odan syrt «Qazaq úlgi» jáne «Qalmaq úlgi» dep eki túrli úlgige aıyrady. Bul úlgiler 7-8 ǵasyrlardan beri qalpyn qurtpaı saqtalyp keledi.

Keregeniń basyna saı-saı syzyqtar salady. Ol syzyqtardy «qarsha» dese, kerege jelisine kók ótkizedi. Ony «domby» deıdi. Qarshadan tesken tesikke qaıs baý balaıdy. Ony «taspa baý» dep ataıdy. Kıiz úıdiń negizgi qańqasyn, súıegin ustap turatyn túǵyry «kerege» dep atalady.

Qazaq keregeniń ár tal aǵashyn – jeli, «kerege jelisi» deıdi. Kerege jelisiniń uzyn túrin «ersi nemese ersisi» dese, qysqa túrin «balashyq» deıdi. Bir keregede on tórt ersi, toǵyz balashyq, toǵyz saǵanaq bolady. Saǵanaq dep – kerege kóginiń shetine shyǵyp turatyn sholaq taıaqsha bóligin ataıdy. Kıiz úıdiń kerege qanattary jáne bosaǵasy osy saǵanaqtary qúlasyp, tańǵyshpen baılanady. Onyń eki jaǵyn «moıyn alqym» deıdi. Keregeniń kóktelip bitken bir bólegin «qanat» deıdi. Qanat sany úıdiń úlken-kishiligine qaraı sany artyp otyrady. Qanat qosylǵan saıyn úı keńeıip úlkeıe beredi. Qazaq kıiz úıiniń qanat sany eki, tórt, alty, segiz, on, on eki, on tórt, on alty, ary qaraı otyz qanatqa deıin ulǵaıa beredi.

Kerege jelisiniń ersisi eki metrden eki jarym metirge deıin bolady, balashyǵy bir metr seksen santımetr, eń kishi qysqa túri otyz santımetrge deıin qysqarady. Al keregeniń ýyq baılaıtyn jerin «kerege basy» nemese «kerege shegi» deıdi.

Qazaq kıiz úıin jasaý sheberleri keregeniń jasalý ádisine qaraı «jelkóz kerege» jáne «torkóz kerege» dep ekige bóledi.

Jelkóz kerege – on bir, on úsh, on bes, on jeti, jıyrma úsh, odan da kóp kókti bolyp kele beredi. Kóginiń kóbeıýine qaraı – jetpis bas, seksen bas, toqsan bas, toqsan bes bas, júz bas, júz bes bas dep bas sany da artyp otyrady. Bul jerdegi kók, bas dep otyrǵany ýyq san men shańyraqtyń ýyqty suǵatyn tesigi.

Qazaq qara óleńinde «Kerege toqsan basty, seksen ýyq» degen óleńinde túsindirip ketken.

Qazaq sheberleri jelkóz keregeni jasaǵanda kózin úlken etip jasaıdy da, ortasynan bir jelini kóktemeı qaltyryp ketip otyrady. Osylaı etkende kerege ońaı jazylyp, ońaı jınalatyn bolady. Al torkóz keregniń kózi tar bolady, ne júdyryq sıatyndaı etip jasaıdy. Torkóz kerege berik myqty bolady. Boranǵa, qatty soqqan jelge qulap qalmaıdy, biraq jazylyp, jınalýy qıyndaý bolady. Keregedegi basynyń jasalýyna qaraı paryq bolady. Qazaq sheberleri qalyptastyrǵan torkózdi kerege jıyrma basty bolsa, jelkózdi kerege on jeti basty bolyp keledi. Bul ólshem negizinen uzaq ýaqyt tájirıbeden ótip turaqtalǵan ólshem bolyp qaldy.

Qazaq tilinde:

Keregeń keń bolsyn!
Keregeń berik bolsyn!
Keregeń sógilmesin!
Keregeń shaıqalmasyn!
Keregeń qutty bolsyn!
Keregeńe jamandyq jýymasyn!

- degen bataly sózderde jolyqsa, qarǵys tilinde de mynadaı ashty sózderdi jolyqtyramyz:

Keregesin ıt qomdasyn!
Keregesine ıt sarysyn!
Keregege tańylyp qalsyn!
Keregesi shaıqalsyn, t.b. qarǵys sózder bar.

Ýyqtyń erekshiligi

Ýyq – kerege men shańyraqtyń arasyn qosyp ustap turatyn, bir basy túzý, ekinshi basy ıilgen jińishke syryq. Kıiz úıdiń negizgi jabdyqtarynyń biri «ýyq» dep atalady.

Qazaqtyń kıiz úı jasaıtyn sheberlerin «úıshi» dep ataıdy. Úıshiler ýyqty negizinen samby taldardan jasaǵan. Ýyqtyń kerege basyna baılanatyn jaǵyn ımekteý ári jalpaq etip jasaıdy. Iilgen jalpaq jaǵyn «ýyq ıini» nemese «ýyq qarynshasy» dese, túzý jaǵyn «qary» nemese «qarymy» deıdi. Al ýyqtyń shańyraq kózine suǵatyn ushtalǵan ushyn «qalamy» dep ataıdy. Ýyqtyń kerege basyna baılanatyn jaǵyn tesip, oǵan baý ótkizedi. Ol baýdy – «ýyqbaý» dep ataıdy. Ýyqbaýdyń uzyndyǵy eki de úsh metr bolady. Qazaq kıiz úıiniń ýyq sany kerege bas sanyna teń keledi. Ýyq sany, ýyqtyń uzyn- qysqalyǵy kıiz úı kóleminiń úlken-kishiligine baılanysty bolady. Kıiz úıdiń ýyq sanyn esepteý ádisi de bar. Ádette kıiz úı mańdaıshasyna alty ýyq baılanady. Qalǵan ýyq sanyn kerege basyna baılanysty esepteıdi. Munda jelkóz kerege men torkóz keregeniń ýyq sanyn anyq paryqtap alsań eshqashan ýyq sanynan jańylmaısyń. Ýyqtyń qalamy – tórt qyrly bolyp jasalady. Soda shańyraqty shaıqaltpaı ustap turýyna septigin tıgizedi.

Ýyq jasaý úshin ýyq aǵashty salyp jibitetin ot kúlin «qoz» nemese «qozan» deıdi. Ýyqtyń qarynsha, ne alaqanyna syzyq salatyn quraldy «qyrnaýysh» dep ataıdy. Ýyqtyń ıinin jasaıtyn qazyqtardy «tez» ne «tezge salý» deıdi. Ýyq alaqanyna salǵan syzyqty «yraý» nemese «yraýly» deıdi. Ýyqtardy boıaıtyn topyraq nilin «josa» dep ataıdy. Burynǵy zamandaǵy baılar ýyqtaryn kúmis ne súıektermen órnek saldyryp ta jasatatyn bolǵan.

Qazaq tilinde:

Ýyq berik bolsyn!
Ýyq synbasyn!
Ýyǵyń altyn bolsyn!
Ýyǵyń uzyn bolsyn!
Bir ýyq bolyp qadal!

- degen sózder aq bataly alǵys sózderinen kezdesedi. Al qarǵystanda ýyq týraly sózder tabylady:

Ýyǵyń syńǵyr, ýyǵyń synsyn!
Bort-bort synyp ýyǵyń, Borbaıyńa qadalsyn!
Ýyǵyń kózińe qadalsyn!
Ýyǵyń synyp jolda qal! - degen qarǵys sózder de bar.

Shańyraq týraly túsinik

Shańyraq – kıiz úıdiń tóbesi. Ýyqtardyń joǵary qaraǵan jaǵyn biriktirip ustap turatyn, kúldireýishteri bar, myqty aǵashtan jasalǵan sheńberdi «shańyraq» dep ataıdy.

Shańyraq kıiz úı súıekteriniń eń negizgileriniń biri bolyp sanalady. Úı jasaý sheberleri shańyraqty taldan, qaıyń syndy myqty aǵashtardan jasaıdy. Onyń úlken sheńberinde doǵa etip ıip jasaǵan segiz kúldireýishi bolady. Shańyraq sheńberiniń aınalasynda ýyq ótkizýge arnalǵan tesik bolady. Ony «shańyraq kózi» deıdi. Shańyraq sheńberi eki metrden bastap, alty metrge deıin úlkeıe beredi. Shańyraqtyń dóńgelek sheńberin «tuǵyn» dep ataıdy. Aınalasyndaǵy tórt qyrly tesikterdi «qalamdyq» ne «qalamdyqtar» deıdi. Shańyraqtyń sheńberiniń ústine doǵa etip ıip jasaǵan segiz aǵashty «kúldireýish» dep ataıdy. Shańyraqtyń kúldireýishiniń tór jaǵyndaǵy bos qalǵan oryndy «jaryqtyq» deıdi. Jaryq túsetin jer bolǵandyqtan. Shańyraq sheńberindegi kózder eseppen jasalady. Tórt qanat úıdiń shańyraǵynyń kózderi elý de alpys bolsa, alty ne segiz qanaty úılerdiń kózderi júz ne júz jıyrma bolady. Ár kózge birden ýyq shanshylady. Qazaq baılarynyń mundaı úlken shańyraqtaryn myqty azamattar atqa minip úlken baqanmen kóterip turyp tigetin bolǵan. Shańyraq kózderin jasaıtyn temir aspapty «kózeý» dep ataıdy. Shańyraqtyń eki jaǵyna termelep, órmelep ádemi etip toqylǵan qor baý taǵady. Ol baýdy «jelbaý» deıdi. Úı tikkende sol jelbaýdan ustap, shańyraqty baqanmen kóterip turyp ýyq shanshıdy. Shańyraqtyń kúldireýishin qozǵalatpaı ustap turatyn arnaıy jasalǵan kóldeleń aǵash bolady. Ol aǵashty «baqalyq» nemese «qarǵasha» dep ataıdy. Ondaı aǵash ár shańyraqta tórtten bolady.

Qazaq shańyraǵy «tabaq shańyraq» jáne «shabaq shańyraq» bolyp ekige bólinedi.

Ortasyn tegis aǵashtan oıýlap, túrli naqyshpen órnektep ásemdep jasaǵan shańyraqty – Tabaq shańyraq dese, ortasy tabaqsyz, kúldireýishpen jasalǵan shańyraqty – Shabaq shańyraq dep ataıdy.

Qazaq halqynyń salt dástúrinde shańyraq kıeli sanalady, kıeli baǵanalady. Sondyqtan shańyraq aǵashtaryn taza josamen boıap, keı jerlerin altynmen aptap, kúmispen kúptep keremeteı etip jasaıdy.

Qazaq atadan qalǵan úıdi «Qara shańyraq» dep ataıdy. Ata-ana turǵan úı «úlken úı» nemese «qara shańyraq» dep tanıdy. Qazaq saltynda qara shańyraqqa kenje ul ıe bolady. Basqa balalar qara shańyraqtan enshi alyp otaý bolyp bólinip shyǵady.

Qazaq tilindegi qara shańyraq sózi keıingi kezde keń maǵynada qoldanyla bastady. «Madenıet ortalyǵynyń qara shańyraǵy», «Ǵylym ordasynyń qara shańyraǵy», «Jazýshylar odaǵynyń qara shańyraǵy» t.b.

Al qazaqtyń alǵystary men qarǵys sózderinde tipten kóp oryn ıeleıdi.

Shańyraq bıik bolsyn, İrge keń bolsyn!
Shańyraqqa baq qonsyn!
Shańyraq shaıqalmasyn!
Shańyraǵyń keń bolsyn!
Shańyraǵyńnan shattyq ketpesin!

- degen tirkester bata-tilek sózderde kezdesse, qarǵys sózderden de tabylady;

Shańyraǵyń qurysyn!
Shańyraǵyń shaıqalsyn!
Shańyraǵyń órtensin!

Mine osyndaı qarǵys sózder aıtylady. Bal tamǵan sózden ý da tamady degen osy bolar...

Syqyrlaýyq týraly túsinik

Kıiz úıge arnalǵan dástúrli esikti «syqyrlaýyq» dep ataıdy. Syqyrlaýyq, eki bosaǵadan, mańdaıshadan, tabaldyryqtan, eki jaqqa qaraı jarylyp ashylatyn eki jarty jarma esikten quralyp, bir esik bolyp shyǵady. Qazaq kıiz úı tarıhynda bir jaǵyna qaraı ashylatyn esikter sırek kezdesedi. Joq desek te bolady. Sebebi esikti qazaq halqy baqyt qaqpasy dep jaqsy yrymǵa baǵalaıdy. Kirip-shyqqan adamdarǵa jaqsylyq tilep turady dep sanaıdy. Sondyqtan qazaq esikti úı jasaýshylarǵa jasatpaıdy. Qazaq sheberleri arasynda arnaýly esik jasaýshy sheberler bolady. Ony «esikshi» dep ataıdy. Solarǵa aqysyn berip, arnaıy tapsyryspen jasatady. Qazaqtyń esik jasaıtyn sheberleri – esiktiń mańdaısha, eki bosaǵa, tabaldyryq, eki jarma esik bóshekterin shegesiz qıýlastyryp qurastyrady. Shege istetpeıdi.

Kıiz syqyrlaýyǵy – kıiz keregesiniń bıiktigine laıyqtap ólshemmen jasalady. Kóp rette esik bıiktigi 170-175sm, eni 120-122sm kóleminde bolady. Eki bosaǵa men tabaldyryq jáne mańdaıshasynyń enderi 7-8 sm shamasynda bolady. Mańdaıshasynyń joǵary jaǵynan ýyq baılaıtyn 6 tesik bolady. Ony «ýyq qodyrǵy» dep ataıdy. Mańdaıshanyń astyńǵy jaǵynyń, tabaldyryqtyń ústińgi jaǵynyń eki bastarynan qos bosaǵanyń bas-aıaqtary suǵynyp turatyn túzý buryshty «bosaǵa uıasy» deıdi. Ashpaly eki esiktiń topsasy retinde bosaǵa jaǵynan joǵary jáne tómengi shetterinen mańdaısha men tabaldyryqqa arnaıy jasalǵan dóńgelek uıalarǵa kirip turatyn syqyrlaýyq atalatyn dóńester shyǵarady. Bul dóńester mańdaısha men tabaldyryq kirip turǵandyqtan esikti ashyp-japqanda syqyrlaǵan dybys shyǵaryp turady. Osyǵan baǵyp kıiz úıdiń esigin – syqyrlaýyq dep ataǵan eken.

Qazaq syqyrlaýyqtyń ashylyp-jabylatyn eki jarty esigin ádemi boıaýlarmen boıap, qazaqsha oıý-órnek salyp sándep jasaıdy. Súıek, múıiz, kúmis, alýan túrli asyl tastarmen bezedirip jasaıdy. Mańdaısha, bosaǵa, tabaldyryqtyń eki janynda solaı bezendiredi, áshekeıleıdi.

Qazaq kıiz úıiniń esigi eki qabat bolyp keledi.

Biri – syrtqy esik. Shı men kıizden, qymbat matalardan áshekeılep jasaıdy. Endi biri – aǵashtan jasaǵan joǵaryda aıtylǵan aǵash esik nemese syqyrlaýyq.

Qazaq dástúrinde esiktiń mańdaıshasyn tartpa, bosaǵasyn kerme, tabaldyryǵyn taptama degen yrymdar bar. Óıtkeni esik kıeli. Odan ómir de kiredi, ólim de shyǵady. Esik – baqyt qaqpasy dep sengen.