Jaqynda Qytaı tarıhshysy Sý Beıhaıdyń «Qazaqtyń jalpy tarıhy» dep atalatyn 4 tomdyq eńbegi QR BǴM ǵylym komıtetiniń 2018-2020 jyldarǵa arnalǵan «Qytaı tilindegi Qazaqstan tarıhyna qatysty qoljazbalardy jınaqtaý, júıeleý jáne zertteý» ǵylymı jobasy aıasynda qazaq tiline aýdaryldy. Osy oraıda biz joba jetekshisi, atalǵan eńbekti aýdarýǵa erekshe kúsh salǵan tarıh ǵylymdarynyń doktory, jazýshy Tursynhan ZÁKENULYMEN áńgimelestik.
– Tursynhan Zákenuly, kóńil-kúıińiz qalaı? Moınyńyzdan úlken júk túskendeı áserde shyǵarsyz?
– Árıne, kitaptyń aýdarmasy tolyq aıaqtalǵan kúni shynymen bir jeńildep qaldym. Qansha aılar men jyldarǵa sozylǵan eńbektiń bir sátke umyt bolyp, ǵylymı shyǵarmashylyqtyń lázzatyna kenelgendeı boldym. Bir jumysty aman-saýymda eńserip tastaǵanyma qýandym. Oryndalǵan jumystyń jalpy kólemi faksımılesimen qosa eseptegende 181 baspa tabaqtan, 2884 betten turady. Bul bizdiń rýhanı mádenıetimiz úshin jasalǵan úlken qurylys, elimizdiń tól tarıhnamasyna qosylǵan qomaqty úles, ári qytaıtaný baǵytyndaǵy mańyzdy qadam deýge bolady.
– Qansha ýaqytta aýdaryp boldyńyzdar? Muny aýdarý oıyna qalaı keldińiz?
– Men 1994 jyly Sý Beıhaıdyń «Qazaq mádenıetiniń tarıhy» atty eńbegin aýdara bastadym ári onyń alǵashqy taraýlaryn halyqaralyq «Shalqar» gazetinde jarıalap, Sý Beıhaıdyń jeke basy týraly tanystyrý sıpatty maqala jazdym. Odan soń Almatyda «Qazaqstan mektebi» jýrnalynyń qosymshasy retinde «Qazaq tarıhy» jýrnaly shyǵa bastady. Osy jýrnaldyń 1997-1998 jyldardaǵy sanynda jáne «Qazaq eli» gazetiniń 1996 jylǵy sandarynda, «Juldyz» jýrnalynda Sý Beıhaı jáne onyń eńbekteri týraly maqala jazyp, «Qazaqtyń mádenıet tarıhy» atty kitabynyń keıbir tustarynan aýdarmalar jarıaladym. 1998 jyly profesor Sý Beıhaı QR UǴA Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynyń dırektory, akademık Manash Qozybaevtyń arnaıy shaqyrýymen Halyqaralyq konferensıaǵa qatysyp, baıandama jasady. Akademık M.Qozybaev onyń ıyǵyna qazaqtyń shapanyn jaýyp, qazaq tarıhyn zertteýge úles qosqan 12 sheteldik ǵalymnyń qatarynda «Qurmet» gramotasymen marapattady. Osy saparynda Sý Beıhaı Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Tóraǵasynyń orynbasary Qaldarbek Naımanbaevtyń qabyldaýynda boldy. Sol qabyldaýda men de birge boldym. Q.Naımanbaev oǵan «Qazaq mádenıetiniń tarıhy» atty eńbegin maǵan aýdartyp jatqanyn, keleshekte onyń «Qazaqtyń jalpy tarıhy» atty eńbegin de aýdartýǵa nıetti ekendigin aıtty. Sý Beıhaı myrza qatty qýandy. Kezdesýden keıin maǵan: «Qazaqtyń jalpy tarıhyn» da siz aýdaryńyz dedi. Bul sózin ol osynyń aldynda Tursyn Jurtbaı arqyly maǵan jazǵan hatynda da aıtqan edi. Sol kúni Shyńjań qoǵamdyq ǵylymdar Akademıasynyń vıse-prezıdenti Jaqyp Myrzahanuly men doktor Nábıjan Muhamethanuly úsheýin úıge shaqyryp dám tatyrdym jáne qazaq tarıhy týraly keleli áńgime boldy.
Sol saparynda profesor Sý Beıhaı maǵan «Qazaqtyń jalpy tarıhy» atty kitabynyń qoljazba kúıinde túptelgen qarakók tysty tórt tomyn berip ketti. Bul kitaptyń Qazaqstanǵa jetýine Shyńjańdaǵy qazaqtyń qabyrǵaly ult zıalylarynyń da kómegi tıdi. Endigi jerde bul kitapty qaıtsem aýdaryp, jaryqqa shyǵaramyn degen oı arqama aıazdaı batyp júrdi. Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy shyǵarýǵa ýáde bergenimen, aıaǵynda qarajat taba almaı qaldy. Tek avtordyń «Qazaq mádenıetiniń tarıhy» atty eńbegin 2001 jylǵa kelgende zorǵa degende basyp shyǵardy. Osy aralyqta «Qazaqstan mektebi» jýrnalynyń bas redaktory Saırash Ábishqyzy meni sol kezdegi Bilim, mádenıet jáne densaýlyq saqtaý vıse-mınıstri Erlan Arynnyń qabyldaýyna kirgizdi. Erlan myrza birden qozǵalyp, mınıstrlik arqyly aýdarýǵa kómektesetindigin bildirdi. Osydan soń tizgin ushymen dosym, talantty tarıhshy ári sınolog marqum Saǵyntaı Suńǵataıulyna baryp, kitapty ekeýlep bólip aýdaraıyq, mınıstrdiń orynbasary qoldap otyr dedim. Biraq endi qaıtyp Erlan myrzaǵa kirý muń boldy. Artynan basqa jumysqa aýysyp ketti.
– Bul eńbekke qazirgi prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstri bolyp júrgen kezinde yqylasy aýyp, aýdaryp, Qazaqstanda shyǵarýǵa qol ushyn beremin degeni ras pa?
– Ol ras, 2005 jyly aqpan aıynda «Egemen Qazaqstan» gazetiniń tilshisi Jaqsybaı Samrat kitap jaıly menen kólemdi suhbat aldy. Suhbat gazette jarıalanǵan soń, sol kezdegi QR Syrtqy ister mınıstri, qazirgi Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev maǵan arnaıy hat jazyp, bul kitaptyń egemen elimizdiń tarıh ǵylymy úshin tıgizer paıdasynyń zor ekenin aıta kelip, kitapty qazaq jáne orys tilderine aýdarýǵa kómektesýge nıetti ekenin bildirdi. Artynsha meni eki ret jeke qabyldap, áńgimelesti. Kitap týraly barlyq mán-jaıdy bildi. Mınıstr Q.Toqaevtyń arnaıy qabyldap, óz qolymen hat jazýy maǵan úlken shabyt berdi.
Men bul eńbekti eki ret memlekettik ǵylymı-zertteý konkýrsyna Joba retinde usyndym. Biraq joly bolmady. Artynan eki jyl qatarynan aýyryp qaldym. Osy aralyqta úıge kelip, bul kitapty jóndi-jónsiz surap, bar-joǵyn bilgisi kelgen keıbir adamdar da boldy. Bul jaǵdaı birneshe ret qaıtalandy. Men olardy bul kitap qazir bizdiń memlekettiń menshigine aınalyp ketti, avtor tiri kezinde ózi ákelip tabystaǵan dep jolǵa saldym. Kezdeısoq adamdardyń qolyna túsip ketýinen alańdap, muqıat saqtadym. Aqyry eshten kesh jaqsy degendeı, 2018-2019 jylǵy konkýrsqa qaıta usynǵan kezde joly bolyp, jobamyz bekitildi. Sóıtip 3 jylda mıllıon ıeroglıftik kesek týyndyny qazaq tiline aýdaryp shyqtyq jáne otandyq jáne álemdik tarıhnamalyq prınsıpterge súıene otyryp, túsinikter berip, saraptama jasadyq.
– Bul kitap Qytaıda da jaryq kórmegen. Baspadan shyǵar aldynda belgisiz sebepterge baılanysty shyqpaı qalǵanynan meniń de habarym bar. Osy jóninde qysqasha toqtala ketińizshi…
– Avtordyń taǵdyry qandaı soqtyqpaly, soqpaqty bolsa, onyń bul eńbeginiń taǵdyry da solaı boldy. Ótken ǵasyrdyń 80-jyldarynyń sońynda ol «Qazaqtyń jalpy tarıhyn» talaı jyl júrek qanyn sarqyp jazyp shyqty. Bul eńbekti Shyńjańdaǵy qazaq basshylary, zıaly qaýym joǵary baǵalap, jaryq kórýine qansha dilgir bolsa da, onyń ózi de kitaptyń keıbir tustaryn saıasatqa beıimdep, kedergilerden aman-esen ótip ketýdi oılastyrsa da, biraq báribir, partıalyq senzýranyń qyraǵylyǵynan qashyp qutyla almady. Pekındegi «Ulttar baspasynan» óndiriske ketkeli turǵanda shuǵyl toqtatyldy. Munyń sebebin eshkim de oǵan ashyp aıtyp túsindirgen joq. Sý Beıhaı ózi de ol jaıynda bizge eshteńe aıtpady. Beıresmı boljamdar boıynsha, Qytaı bıligi ózindegi bir azshylyq ulttyq tarıhyn osynshama júıeli, aýqymdy etip kórsetýge jol qoımaǵan. Bul rette meniń óz topshylaýym bar, atap aıtqanda, Sý Beıhaı óz eńbeginiń alǵashqy úsh tomynda qazaq tarıhyn shekaramen shektemeı tutas alyp qarastyrǵan. Tek sońǵy tórtinshi tomynda ǵana Qytaı qazaqtarynyń tarıhyna bólek oryn bergen. Bul, árıne, belgili maǵynadan qazaq halqy bir bútin, eshqandaı memlekettik shekaralarǵa bólinbeıdi degen uǵym beretin edi.
– Siz bul eńbekti «Qoljazbadan aýdardym» dedińiz. Kitaptyń qoljazbasy qolyńyzǵa qalaı tústi? Qytaıda qyzmet istegen kezińizde Sý Beıhaımen qarym-qatynasyńyz jaqsy bolǵan ba edi?
– Iá, osy tusta bul eńbekti nelikten «qoljazba» dep ataǵanymyzǵa toqtala keteıin. Dástúrli uǵymda «qoljazba» dep avtordyń óz qolymen qaǵazǵa jazyp qaldyrǵan shyǵarmasyn aıtady. Búginde qoǵamnyń damýyna ilesip, bul sózdiń maǵynasy keńeıgen. Soǵan sáıkes qoljazbanyń túri de ózgeriske túsken. Atap aıtqanda, avtordyń jeke arhıvinde saqtalǵan, biraq baspa betin kórmegen eńbegi de qoljazba dep atalady. Onyń ústine qazir qolmen jazatyn adamdar azaıyp ketti. Sý Beıhaı myrza da bizge óz eńbeginiń baspa áripterimen terilip, qarakók muqabada qolmen túptelgen, eshqaıda jaryq kórmegen nusqasyn tapsyrdy. Osy nusqany oqý, aýdarý barysynda biz mátinniń qatań redaksıalyq jáne korektorlyq tekserýden ótpeı, tek avtordyń alǵashqy túpnusqa negizinde qurastyrylǵanyna kýá boldyq. Sol sebepten biz ony qoljazba dep atadyq.
Al endi Sý Beıhaımen qarym-qatynasqa kelsek, ol Shyńjań ýnıversıtetiniń tarıh fakúltetinde jumys istedi. Men 1981-1986 jyldary sol ýnıversıtettiń tarıh fakúltetinde bilim aldym. Al Sý Beıhaı bolsa, fılfaktegi qytaı fılologıasy synybyndaǵy qazaq stýdentterge qazaq tarıhynan sabaq berdi. Sol sebepti men onyń sabaq kestesine sáıkes sonda baryp, dáristerin tyńdap júrdim.
– Sizdiń oıyńyzsha, Sý Beıhaı qazaq tarıhyn shynaıy jazýǵa tyrysqan ba? Joq álde Qytaıǵa búıregi burylyp jazǵan tustary da kóp pe?
– Sý Beıhaıdyń bul eńbegi qazaq tarıhyn bizdiń zamanymyzdan burynǵy sonaý 5-4 ǵasyrlardan bastaıdy. Qazaq etnogeneziniń tarıhyndaǵy eń ertedegi bastaýlar retinde saq, úısin, ǵun, ıýechjı, qańly sekildi etnostardyń tarıhyn, kelgen baǵytyn, kóshken joldaryn, olardyń óz ishki baılanysyn, memlekettiligin sóz etedi. Kelgen baǵyty degende, avtor olardyń birsypyrasyn Hesı dálizinen, Hýanheniń soltústiginen kelgen deıdi. Qytaıdyń tarıhı derekterine súıenip, árıne. Bul jerde suraq týyndaýy múmkin, sonda ata-babalarymyz Qytaı taraptan kelgen be degen. Muny durys túsiný úshin oqyrmanǵa úlken tarıhı-geografıalyq bilim kerek. Tym erte ýaqytta halyqtar batystan shyǵysqa qaraı kóshken. Odan soń qaıta batysqa qonys aýdarǵan. Iaǵnı, búginde Qytaı qolastyna qarap qalǵan Ordos, Shuǵaıquzy, Sılaıan, Lan-shan, Qulan taýlary ertede kóshpendilerdiń – saqtardyń, ǵundar men úısinderdiń, ıýechjılerdiń jeri bolǵan. Keıin birtindep bárinen aıyrylǵan. Qytaılar sol basyp alǵan jerlerine kóshpendilerdi keltirmeý úshin uzyndyǵy 10 lıge sozylǵan Uly qamaldy salǵan. Tarıhtyń shyn bolmysyn sol uly qorǵanǵa shyǵyp turyp, onyń bas-aıaǵyna kóz salǵanda ǵana sezinesiz. Ózderiniń erteden jaılaǵan qystaý qonystarynan aıyrylǵan kóshpendi etnostar amalsyz batysqa jyljyp otyrǵan. Ǵundar Eýropaǵa deıin ketse, úısinder men ıýechjıler Jetisýǵa kelip turaqtaǵan jáne buǵan deıin osynda qonystanyp otyrǵan saqtarmen aralasyp, bite qaınasyp ketken. Sondyqtan Sý Beıhaı Qytaıdyń Qazaqstanmen shekaralas jatqan İle boıyndaǵy, Erenqabyrǵa etekterindegi Saq, Úısin dáýirine tán arheologıalyq eskertkishterge kóbirek oryn bergen. Qazaqstan tarıhynda aıtylmaıtyn nemese kemshin mazmundardy osy eńbekten tabýǵa bolady. Kitapta qazaq halqynyń óziniń búgingi qonysynda ata-babasynan ómir súrip kele jatqan baıyrǵy halyq ekenine, memlekettilik tarıhynyń erte kezden bastalatynyna mańyz bergen jáne ǵylym dáıektermen dáleldegen. Biraq qansha degenmen, ol qytaı halqynyń jáne memleketiniń ókili ǵoı. Qytaılyq tarıhnama qazaq tarıhyn óz memlekettik jáne ulttyq múddesi turǵysynan paıymdaıdy. Sondyqtan onyń Qytaıǵa búıregi buratyn tustary joq deı almaımyn. Bul jerde ol, árıne, memlekettik kózqarasqa da ókildik etip otyr. Qarapaıym tilmen aıtqanda, úısinderdi madaqtaı otyryp ǵundardy, túrkeshterdi kótermelep kóne túrikterdi, Man-Sın ımperıasyn qoldap otyryp, Reseı ımperıasyn jaǵymsyz etip kórsetedi. Bul – ertedegi bólip bıleý saıasatynyń áseri. Ol – bir Sý Beıhaı ǵana emes, qazirgi qytaı tarıhshylarynyń ortaq ustanymy. Sonymen birge Balqash kóliniń shyǵysy men ońtústigindegi nendeı bir «qoldan ketken terıtorıa» týraly qytaı tarıhshylarynyń erteden aıtyp kele jatqan áláýlaıyn bul da qaıtalaıdy. Nege ekeni belgisiz, mundaı tustar Shyńjańda qurylǵan jumys tobynyń alǵashqy talqylaýynda, redaksıalyq jumystarda túzetilmegen. Sondyqtan aýdarý barysynda biz onyń eńbekteriniń durysyn durys, burysyn burys dep ashyq aıttyq jáne otandyq, álemdik tarıhnamalyq prınsıppen taldaý jasap, túsinikter men syn-eskertpeler berip otyrdyq.
– «Qazaqtyń jalpy tarıhy» Qazaqstan úshin nesimen qundy? Kitapta Qazaqstan tarıhshylary aıtpaǵan, eskermegen tustar bar ma?
– Biz bul kitapty elimizdiń tarıhshy ǵalymdary oqysyn, sol arqyly qytaı ǵalymdary bizdiń tarıhymyz týraly qandaı ustanymda ekenin, qandaı ádisterge súıenip zertteý jasaıtyndyǵyn bilsin degen maqsatpen aýdardyq. Sý Beıhaı eńbegindegi qazaq tarıhynyń etno-mádenı keńistigi óte keń, hronologıalyq sheńberi asa aýqymdy, jáne tarıhty júıeleýi men kezeńderge bólýi múlde basqasha. Onyń ústine qatań ǵylymı stılden góri jalpykópshilik tilmen, túsinikti sóz-sóılemdermen jazylǵan. Kitapty oqyǵan qazaqstandyq ǵalymdar onyń túsinikti jazylǵanyna kóńil bólýde. Qazaq halqynyń tarıhy belgili maǵynadan, kóptegen rý-taıpalardyń tarıhynan turady. Olardyń tarıhta belgileri de, belgisizderi de bar. Olardyń keıbiri múlde hatqa túspeı qalǵan. Sý Beıhaı olardyń baryn bardaı, joǵyn joqtaı tarıhı derekter men shejire derekterine birlestire zertteıdi. Bul – Qytaıdaǵy qazaq ǵalymy Nyǵymet Myńjanı salǵan dástúr. Osy arqyly erte zaman men ortaǵasyrlyq qazaqtyń taıpalyq, ulystyq memleketteriniń tarıhy aıqyndalady. Sol sebepti tarıhı oqıǵalardyń geografıalyq sheńberi Qazaqstan aýmaǵynan shyǵyp ketedi. Budan qoryqpaý kerek. Biz qazirge deıin qazaq tarıhy ma, álde Qazaqstan tarıhy ma degen máseleniń basyn asha almaı kelemiz. Eger biz qazaq tarıhyn búgingi Qazaqstanmen ǵana shektep qoısaq, onda onyń tynysyn taryltyp alamyz. Búgingi Qazaqstannyń shekarasy keshe ǵana qalyptasqan joq pa? Onyń ústine ol otarshyldardyń bizdi jan-jaqtan qýsyryp ákelip tiregen jeri. Oǵan deıin bizdiń ata-babalarymyz shekara syrtyndaǵy qanshama jerlerdi óz ýysynda ustady. Biraq otarshyldyqtyń aldynda biz jeńildik. Tipti Reseı men Man-Sın ımperıasy shekaramyzdy ózderi bólip alyp jatqanda qazaqtyń birde-bir ókili sol bóliske qatystyrylmady. Osynymyz durys pa dep qazaqtan eshkim suramady. Sý Beıhaıdyń jazýynsha, qazaqtyń ejelgi etno-terıtorıasy 3 mıllıon sharshy shaqyrymdy quraıdy. Men odan da keńirek der edim. Budan ózge qanshama arheologıalyq muralar, kóne qorǵandar, tarıhı oryndar, jartas jazbalary men ustyndar (mátin jazylǵan tastar), petroglıfter shekaradan tys jerlerde jatyr. Sý Beıhaı olardyń birsypyrasyn qazaq halqynyń murasy retinde zertteıdi. Aıta bersek, kitapta osy taqylettes biz úırenetin kóptegen ózgeshe sheshimder, paıymdaýlar men ádistemeler bar.
– Siz qansha monografıanyń avtorysyz? Bir eńbegińiz respýblıkalyq «Kúltegin» syılyǵyn aldy. Bul joly 4 tommen qatar, taǵy bir monografıańyz shyqty dep estidim.
– Iá, buǵan deıin «Umytylǵan respýblıka», «Kóne túrki eskertkishterindegi qytaı jazbalary», «Oıratnama: Jońǵar memleketiniń qalyptasýy men damýy jáne joıylýy», «Kúltegin eskertkishi: tarıhı-derektanýlyq taldaý» atty monografıalarym shyqqan edi. Solardyń arasynan «Kúltegin eskertkishi» atty monografıam Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń 2019 jylǵy «Kúltegin» syılyǵyn aldy. Men Kúltegin eskertkishin tarıhı-derektanýlyq turǵydan zerttedim. Onda aıtylatyn oqıǵalardy, oılardy, pikirlerdi, ókinish pen ósıetterdi qytaı derekterine negizdep taldap, tarıhı astaryn, sebebin túsindirdim. Sondyqtan bul monografıam tilshi ǵalymdardyń zertteýinen basqasha. Osy jerde taǵy da qaıtalap aıtqym keledi, eger kimde-kim bizdiń memlekettiligimizdiń túpki ıdeıasyn, muratyn, onyń jazý mádenıetin, konstıtýsıalyq oılaryn aıqyndaıtyn eń negizgi derek, tarıhı qundylyq ne dese, men Kúltegin eskertkishi der edim. Sondyqtan oǵan eń negizgi ulttyq tarıhı qundylyq retinde qaraýymyz kerek. Kúltegin eskertkishiniń ǵylymı kóshirmesin 2001 jyly 60 mıllıon dollarǵa jasatyp ákeldik. Biraq ákelgende biraz dúbirletip-dúbirletip aldyq ta, sol boıy qoıyp qoıdyq. Tipti, ony umytyp kettik. Eshkim oǵan nazar aýdarmaıdy, qasyna barmaıdy, táý etpeıdi. Bile bilsek, ol – bizdiń eldigimizdiń, táýelsizdigimizdiń negizin aıqyndaıtyn túp derek, ata-babalarymyzdyń myń jyldan astam ýaqyt boıy esh ózgermeı jetken tól sózi. Onda tek memleket, halyq jáne onyń baqýattylyǵy men táýelsizdigi týraly aıtylady. Mundaı tereń saıası mánge ıe qujat qaı eldiń tarıhynda bar?! Endeshe, odan ótken kıe joq biz úshin. Bul joly taǵy da Sý Beıhaıdyń «Qazaqtyń jalpy tarıhy» atty eńbegin zerttep-zerdeleýge baǵyttalǵan «Qazaqstan tarıhyna qatysty qoljazbalar men sırek kitaptar» atty ujymdyq monografıamyz jaryq kórdi. Buǵan jobany oryndaýǵa atsalysqan D.Mahat, J.Smahanova, E.Sylamhan sekildi ǵalymdardyń ǵylymı-zertteý maqalalary men baıandamalary, N.Myńjanı, J.Myrzahan, N.Muhamethanuly sekildi ózge de qazaq ǵalymdarynyń zertteýleri men oı-pikirleri jınaqtaldy.
– Qytaı jazbalarynda qazaq tarıhyna qatysty ushan-teńiz málimetter bar. Onyń birazy elge jetkizildi. «Arhıv-2025» baǵdarlamasy aıasynda shetelden taǵy biraz derekter keler dep úmittenip edik, aıtylyp qana aıaqsyz qaldy ma, qalaı?
– Jazba derekterden ózge, shetelde kóptegen arheologıalyq muralar bar. Olardyń kóbi jurt kózine kórsetilmeı qarańǵy qoımalarda jatyr. Mysaly, Shansı, İshki Mońǵolıa provınsıalarynda ǵun jáne kóne túrki dáýiriniń eskertkishteri eń kóp saqtalǵan. Olardyń bizge bolmasa, qytaılarǵa keregi joq. Ýaqyt óte kele kózden ǵaıyp bolýy da ábden múmkin. Turfan-Dýnhýan eskertkishteriniń kóbi shet elderge tasyp áketilgen. Qazir Germanıa, Fransıa sekildi elderdiń muraǵat qorlarynda saqtaýly tur. Olar, negizinen, bizdiń arǵy atalarymyzdyń tildik erekshelikterin, tarıhyn zertteýdegi baǵa jetpes dúnıeler. Olardyń kóshirmesi elimizge ákelingen joq. Sonymen birge Orhon, Enıseı boıyndaǵy kóne túrki jazba eskertkishteriniń ǵylymı kóshirmelerin de tolyq aldyrtý kerek edi. Ol jumys aıaqsyz qaldy. Kórshi jatqan Shyńjańnyń murajaılarynda bizde joq baǵaly muralar bar. İledegi Saq-Úısin molalarynyń ózi tolyq zerttelgen joq. Soǵan qaramastan, budan burynǵy «Mádenı mura», «Halyq tarıh tolqynynda» sekildi aýqymdy baǵdarlamalar men is-sharalardyń arqasynda elimizge qazaq tarıhyna qatysty kóptegen muralar jınap ákelindi jáne aýdaryldy. Olardy jınaý, retteý jáne aýdarý jumystarynyń basy-qasynda Baqyt Ejenhan, Janymhan Oshan jáne marqum Saǵyntaı Suńǵataı sekildi ǵalymdar boldy. Bul azamattar jańa dáýirdegi qazaq tarıhnamasy men derektanýyna úlken úles qosty. Endi sol zerttelip, jınaqtalǵan, aýdarylǵan dúnıeler ǵylymı aınalymǵa qosylsa degen tilek bar.
Jalpaq jerdiń betinde qazaqqa qatysty derekter jetedi. Másele sol derekterdi derektanýlyq turǵydan durys taldap, qajetke jaratýda bolyp otyr. Derekterge qosa shetel ǵalymdarynyń Qazaqstan tarıhy týraly jazǵan zertteý eńbekteriniń de mańyzy erekshe. Sol qatarǵa Sý Beıhaıdyń da eńbekterin jatqyzýǵa bolady.
– Áńgimeńizge raqmet!
Suhbattasqan Qalıakbar ÚSEMHANULY
«Astana aqshamynan» alyndy
6alash usynady
