Bas asýdyń, tabaq tartýdyń da ózindik zańdylyǵy bar. Baspen qosyp, kádeli jilikpen qosa qazanǵa moıyn, jaq, jumyr salynady. Alaıda jaq pen moıyn baspen birge asylǵanymen, syı tabaqqa qosylmaı, qazan ustaǵan áıelderdiń tabaǵynda qalady. Qazaqtyń «bas pen jaqty aıyrma», «bas pen moıyndy bólme» degen sózi osyǵan qaratylǵan. Jiliktiń bezin almaı tabaq tartý, syı tabaqqa toqpan jilik, buǵana qosyp tartý, buǵanany balaǵa berý nadandyqtyń, kórgensizdik, jetesizdiktiń belgisi sanalady. Buryn jiliktiń bezin almaı tabaq tartqandar at, shapan aıypqa jyǵylǵan. Al toqpan jilikti syı tabaqqa qossa, «toqal qatyn jemeıtin toqbas jilikti tartyp qorladyń» (qyrǵyzdar kúń jilik berip qul qyldyń dep renjıdi), «buǵana berip kemsittiń» dep kóńilge qatty alady.
Bas tartqan kezde bastyń mańdaıyn qasqalap tilip qoıady. Bul basymyzǵa bas qosylsyn, mańdaımyz ashyq bolsyn degen nıetten týǵan. Basty qonaqtyń aldyna qoıǵanda, bastyń tumsyǵy tórde otyrǵan qonaqtyń jasy eń úlkenine nemese syılysyna qaratyp qoıady. Qazaq arasynda «ákesi tiri adam bas ustamaıdy» degen sóz de bar. Sondaı-aq bas qosylǵan tabaqty qonaqtyń aldyna áıel adam aparyp qoımaıdy. Bul jóninde Zeınep Ahmetovanyń «Babalar amanaty» kitabynda mynadaı mysal keltirilgen: «Qonaqtar ketken soń jańalap shaı jasap, endi ózimiz dastarhan basyna otyrdyq. Baıqaımyn, atanyń (Baýyrjan Momyshuly) qabaǵy salqyn. Bir kezde «Dastarhanyń tolymdy, astaryń dámdi boldy. Ásirese, «umytylǵan tamaq qoı mynalar» dep ásip pen sút quıǵan ókpe olarǵa óte unady. Biraq sonyń bárin sen jibergen tórt qatelik jýyp ketti. Qonaqtar ony baıqady-baıqamady deı almaımyn. Al men anyq kórdim» degende dymym ishime túsip, kózim qaraýytyp ketti. Búriskenim sonshalyq, qurttaı tesikke syıyp-aq keter edim. «Ol ne, papa?» dep Bákeń ákesine qarady. Biraq ata maǵan qarap, maǵan arnap sóıledi: «Birinshiden, esi durys qazaqtyń áıeli qonaqqa bas kóterip kirmeıdi. Jaman-jaqsy bolsyn basıeń aman. Ekinshi qateligiń – basty shúıde jaǵymen ákelgeniń. Qoı shúıdesi emes, tumsyǵyn alǵa berip júredi. Úshinshi qateligiń – qoıdyń tisin qaqpaı ákelgeniń. Bul – eń aldymen, tazalyq. Qoı tisiniń túbinde ne jatqanyn qaıdan bilesiń?! Shóp jeıtin, jem jeıtin mal ǵoı. Sodan keıin munyń ekinshi maǵynasy bar. Qazir umytylǵan, kónekózder bolmasa, kópshilik bile bermeıtin jaǵyn da aıtaıyn. Qazaqtar – talaı nárseni ym, tuspal, ıshara arqyly bildirgen tekti halyq. Sonyń biri – osy qaǵylmaǵan tiske baılanysty. Syılasyp júrgen eki adamnyń bireýi áldenege renjip, biraq sony «sóz kóbeıer» dep aıta almaı júrse, ózi renjip júrgen adamy úıine kelgende etpen birge aldyna tisi qaǵylmaǵan basty qoıady. Sonda bas ustaǵan adam «Á-á, mynanyń ishinde maǵan degen bir qyjyly bar eken, tisin basyp júripti-aý» dep uǵa qoıady. Ary qaraı renishtiń túıinin sheship, túsinisýge bet túzeıdi. Al tórtinshi qateligiń – basty qasqalamaı ákelgeniń. Talaılar munyń mánin uqpaıdy. Ol – tórt qubylań teń bolsyn, mańdaıyń ashyq bolsyn degen izgi tilek…».
Baqsaq, munda qazaqtyń bas tartýǵa qatysty tunyp turǵan mádenıeti jatyr. Biraq basyn ashyp aıtatyn bir nárse, bastyń tisin qaǵý búkil qazaqqa ortaq dástúr emes. Qazaqstannyń ózinde keıbir óńirlerde bastyń tisin qaqsa, keıbir óńirlerde (mysaly, Shyǵys Qazaqstan, Soltústik Qazaqstan) tisin qaqpaıdy. Buǵan jazýshy Sádibek Túgeldiń «Shyǵysta tabaqqa tartylǵan bastyń tisin qaqpaıdy. Kerisinshe syıly qonaqtyń aldyna tisi qaǵylǵan bas qoısań, basqasha túsinedi, áýeli renjıdi. Qytaı, Mońǵolıa qazaqtary da qaqpaıdy» degen sózi aıǵaq.
– Mońǵolıa qazaqtarynda atam zamannan beri bastyń tisin qaǵatyn dástúr joq. «Bastyń tisin qaqpaý – ishtegi qyjyldy bildiredi, maldyń tisin qaqpaý – tazalyqsyzdyqtyń belgisi» degen sózdi biz Qazaqstannan estdik. Alaıda muny búkil qazaqqa ortaq dástúr (yrym) deýge kelmeıdi. Bul bir óńir, birer rý deńgeıinde ǵana qalyptasqan ádet deýge bolady. Osydan bir qansha jyl buryn qazaqstandyq bir jazýshy Ólgeıge kelip, keıin «Mońǵoldyń qazaqtary bastyń tisin qaqpaıdy eken» dep sógip qaıtty. Ólgeı ǵana emes, Qytaıǵa barsa da bastyń tisin qaqpaıdy. Bul eki elde 2 mıllıonǵa jýyq qandasymyz otyr. Nege olarda mundaı salt joq?! Biz de Shyǵys Qazaqstanda, Batys Qazaqstanda qonaqta boldyq. Bastyń tisin qaqpaı tartty. Osy turǵydan alǵanda, bastyń tisin qaǵý jalpy qazaqqa ortaq dástúr emes, sondyqtan «maǵan bastyń tisin qaǵyp tartty» nemese «qaqpaı tartty» dep yrymdap, sógýdiń qajeti joq, – deıdi Mońǵolıa qazaqtarynan shyqqan etnograf, jazýshy Shynaı Rahmetuly.
Shynymen de biz biletin Qytaı qazaqtary men Mońǵolıa, Túrkıa qazaqtarynda da mundaı salt joq. Kerisinshe bul elderde bastyń tisin qaǵyp ákelý basqasha maǵyna beredi. Atap aıtqanda, bastyń tisi joq bolsa, «tisi tógilgen kári qoı soıypty» nemese «aldyma tisi qaǵylǵan bas qoıyp, aıaǵyńdy ańdyp baspasań, tisińdi qaǵyp alamyn» dep ses kórsetti dep túsinedi. Sosyn da bul elderde qonaqqa qoı soıǵanda, qulaǵy, tisi bútin mal soıýǵa tyrysady.
Demek, bastyń tisin qaǵýdy búkil halyqtyq sıpat alǵan dástúr retinde qaraýdyń qajeti joq. «Ár eldiń salty basqa, ıtteri qaraqasqa» degendeı, «bizde osylaı edi» dep renish tanytýdyń ornyna ár óńirdiń, ár eldiń ustanǵan jol-joralǵysyna da qurmetpen qaraǵan durys.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
«Astana aqshamy» gazetinen alyndy
6alash usynady
