2013 jyly toǵyzynshy tamyz qazaq eline (sheteldegi aǵaıyn osylaı ataýǵa nıetti, júrekterine jyly tıedi, ol kúnderdiń aýyly da alysta emes bolar) el aǵasy Jákeń aqsaqal, Janábil Symaǵululy keledi eken, - degen sybys emis-emis estilip, eleńdep júrdik. Bul ýaqyt Almatydaǵy aǵaıyndardyń ásirese Kereı ata balalarynyń Abylaıhan zamanynyń aıtýly batyrlarynyń biri, dańyqty qolbasshy, Altaıǵa el qondyrǵan Er Jánibek Berdáýletulynyń 300 jyldyq mereıtoıyna qyzý kirisken kezi edi. Kúnde jıyn, kúnde toı. Men qosymsha «Er Jánibek» Halyqaralyq qoǵamdyq qorynyń atqarýshy dırektory qyzmetin atqaratyndyqtan, jalpy qordyń shaýyp kel, baryp keli meniń moınymda bolatyn, sondyqtan úlken kisini kútip alý sharasyn uıymdastyrý da maǵan júkteldi.
Áserli kezdesýdiń álqısasyn bastamas buryn, sheteldegi qandastarymyzǵa esimi etene tanys bolǵanymen qazaq elindegi aǵaıynnyń kóbisi Janábil esiminen beıhabar ekeni anyq. Sondyqtan, Alashtan aty ozǵan asyl azamaty týraly qysqasha toqtala ketsem artyq bolmasy anyq.
Janábil Symaǵululy
Janábil Symaǵululy Qytaıdaǵy qazaqtardyń arasynan shyǵyp, «qaradan týyp han bolǵan» osy zamanymyzdyń zańǵar tulǵalarynyń biri. Qytaı jańa úkimeti qurylǵan 70 jyldyq tarıhynda Janábildiń deńgeıine jetip qyzmet jasap, bılik júrgizgen qazaq bolǵan joq. Seksenge kelgen zeınet jasyndaǵy aqsaqalǵa sheteldiń ár elinen kelgen Atamekendegi aǵaıynnyń taıly-tuıaǵy qalmaı quraq usha aldynan shyǵyp, aıyryqsha qurmet-qoshamet kórsetýi sondaı bıik abroı-bedeliniń kórinisi edi.
Elbasy Qytaıǵa barǵan sát...
Janábil Symaǵululy - 1934 jyly maýsymda Altaı aımaǵyna qarasty Qaba aýdanynda dúnıege kelgen. Qytaı memlekettik basqarý organynda eń joǵarǵy laýazymǵa taǵaıyndalyp, abroıly qyzymet atqarǵan tarıhı tulǵa. Ol QHR Shınjáń uıǵyr avtonomıaly raıondyq saıası keńes komıtetiniń burynǵy tóraǵasy, qadirmendi el aǵasy Jákeń Qytaı komýnıstik partıasy (KKP) búkil memlekettik partıa músheleri quryltaıynyń ilgeri-keıindi alty kezek ýákili (depýtat), bes kezek QKP ortalyq komıtetiniń kandıdat múshesi bolyp, partıa men memlekettiń zor isterin talqylaýǵa qatynasqan birden-bir qazaq.
Jubaıy Zúpıra Ybyraıqyzy Shınjáń halyq radıo stansıasynyń qazaq tilindegi ádebıet-kórkemóner bólimniń shańyraǵyn kóterisken, Qytaı qazaqtarynyń alǵashqy býyn aqparat qarlyǵashtarynyń biri. Qazaqtyń qadirli shańyraǵyna aınalǵan Janábil áýleti búginde Jiger, Márına, Álıa, Jarqyn esimdi ul-qyzdaryn ósirip, nemerelirin áldılep otyrǵan qutty orda.
Sóz ireti kelgende aıta keteıin, úlken uly Jiger AQSH-tyń Garvard ýnıversıtetinen doktorlyq ataǵyn qorǵap, elimiz táýelsizdigin alǵan jyldary elge oralǵan alǵashqy azamattardyń biri. Ataǵyn at kótere almas atanyń balasy bola tura, qarapaıym eldiń qatarynda, aǵartýshylyq salasynda qyzmet atqaryp júrgen, kóp balaly otbasynyń otaǵasy. Eger Jiger osyndaı ataq, bilimimen Qytaı elinde turaqtaǵanda qalaǵan jerine qyzmetke ornalasyp, «urttap iship, shaıqap tógip», degenin istep júretin hanzadalardyń biri bolatynyna eshkimniń kúmáni bolmas. Biraq, ańǵarly áke-sheshe, kóregendi urpaq taǵdyryn týǵan eli, Atajurtymen toǵystyrdy. Abyroıly ataq, shalqyǵan dáýlettiń ortasynda otyryp mundaı sheshim jasaý beıbit kúndegi otansúıgishtiktiń, ultjandylyqtyń shynaıy kórinisi bolar, talaı elge oı salar taǵylymdy mysaldyń biri bolatyn.
Alystan kelgen jolaýshynyń aldynan shyǵyp, atyn baılap ósken ata balasymyz ǵoı, bul joly da solaı boldy. Qadirli el aǵasy Jákeń Astana saparyn aıaqtap, Almatyǵa kelgen kúnniń ertesinde Medeý shatqalyndaǵy «Samal» restoranyna, aq sarbasymyzdy atap soıyp qonalqy ornalastyrdyq. On neshe jigit úlken kisiniń atynyń shylbyryn ustap, qoltyǵynan demep, tórge jaıǵastyrdyq. Qasynda jubaıy Zúpıra Ybyraıqyzy, qyz-kúıeýi Álıa men Syzdyq, kelini Nurǵanym, kómekshisi men dárigeri birge keldi.
Jákeń jane jubaıy Zúpıra Ybyraıqyzy
Kútip alýshy azamattardyń qatarynda saıasatker Marat Ýathanuly jubaıy Aıgúl Túrkıaqyzy, shyǵystanýshy ǵalym Janymhan Oshanuly, ánshi-sazger Óken Tańsyhanuly, jubaıly ánshiler Qurmanbek pen Rıza, aqyn Dáýletkereı Kápuly, kásipkerler Mereı Silámuly, Erjan Sharyphanuly, Oqan Ábdiraquly (búginde marqum) Dildahan Dáleluly, Jeńis Túrkıauly, Aıbyn Áýbákiruly, Ǵylymhan Qalıuly, Qamataı Jákenuly, Nurman Dıaruly, Orazbek Bazarbaıuly qatarly azamattar birge bolyp, úlken kisige degen aqjarma tilekterin aıtyp, aman-saýlyq tilesip, arnaıy alǵan qundyz shapan, oqaly tondy arqalaryna japty. Janymhan aǵa óz kezeginde Shyǵystaný ınstıtýtynan shyqqan «Qytaı jazbalaryndaǵy qazaqqa qatysty derekter» degen eki tomdyq ǵylymı eńbegin usyndy. Bul azamattardyń barlyǵy Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary elge oralyp, ár salada qyzmet atqaryp jetistikke jetken tanymal tulǵalar edi.
Dastarhannyń asabalyq mindeti maǵan júktelgendikten jasyna qaraı sóz berip, jaqsy otyrysymyzdy jalǵastyryp otyrdym. Tórimizde tóredeı bolyp Jákeń aqsaqal otyrǵandyqtan dastarhanymyzdyń dýmany arta tústi. Óken, Qurmanbek, Rızalardyń salǵan ánderin súıine tyńdap, qaıta-qaıta aıttyryp, jubaıy ekeýi qosyla aıtyp, emen-jarqyn kóńildi otyrdy. Aqyn Dáýletkereıdiń kóshken eldiń kerýendi keshirmesimen órilgen «Tamyr» tolǵaýyn yjdaǵattyqpen tyńdap bolǵasyn «jaraıdy, bárin qamtyǵan ekensiń ǵoı», - dep rızashylyǵyn bildirdi. Úlken kisi óleńniń ishki mánin bir kisideı túsinetin, ult rýhanıatynyń shynaıy janashyry bolǵan tulǵa. Qytaıdaǵy qazaq aıtys óneriniń búgingideı jarqyrap tarıh saqynasyna kóterilýine, aıtyskerlerdiń jan-jaqtyly jaǵdaıynyń jaqsarýyna bir kisideı yqpal jasaǵan qaıratker, bul sózimdi arǵy-bergi bettegi aıtysker aqyndar da quptaıtyny esh kúmán týdyrmaıdy.
Sózimniń dáleli iretinde, el arasynda aıtylyp júrgen, ásirese el aǵasy Jákeń týyp ósken Altaı betinde, Qaba topyraǵynda shejiredeı shertilip búginge jetip, sanamyzǵa saqtalǵan kóne kózderdiń myna bir áńgimesin aıta ketýdiń de qısyny kelip tur. Ol aıtpaǵym Qytaı qazaqtary arasynda ómir súrgen halyq aqyny Bátesh Daǵystanqyzynyń (1909-1976 j.j.) bir shýmaq óleńmen bir at alǵan oqıǵasy edi. Báteshtiń kúıeýi Altaı betine ańyz bolǵan ataqty batyr, jortýylshy Átik Japaruly (1899_1988 j.j.)
1975 jyly shilde aıynda, sol kezde İle qazaq avtonomıaly obylystyq partkomnyń hatshysy, obylys bastyǵy bolǵan Janábil Symaǵululy Qaba aýdany Kólbaı aýyldyǵyndaǵy Átik pen Báteshtiń kórshisi, sol kezdegi Kólbaı komýnasynyń orynbasar hatshysy Shaǵyban degen kisiniń úıine qonaqqa keledi, Shaǵyban arnaıy Báteshti shaqyryp, tún ortasyna deıin óleń aıtqyzady. Bátesh kúıeýi Átiktiń jortýylǵa shyǵyp, qoldy bolǵanyn, jergilikti ulyqtardyń aldyna óleńmen aryz aıtyp barǵan Báteshtiń kúıeýin túrmeden qalaı alyp shyqqan barysyn óleńmen aıtyp, otyrǵandardy tań qaldyrady. Bátesh rýlyq jaqtan Jákeńniń jaqyn apaıy bolyp keletini bar eken. Óleń aıtylyp biter sátte el aǵasy Jákeń: jaraıdy apaı, densaýlyǵyńyz jaqsy, óleńińiz de báz-baıaǵysyndaı eken. Rahmet sizge, taǵy ne aıtaryńyz bar, - degende, Bátesh jalǵasty óleńdete jóneledi:
Bereıin óleń aıtyp baýyryma,
Baýyrym túsel tústi aýylyma.
Bir kezde jortýylmen aty shyqqan,
Jezdeńnyń Altaı menen Saýyryńa.
Óleńmen tas túrmeden alyp shyqqam,
Bul málim altyn Altaı qaýymyna.
Sol sorly jezdeńde áli but artar joq,
Shyqpaı jur jyrǵap ári qaryǵy da.
Jaqsydan bir sharapat keldi bilem,
Baýyrym keldi Átiktiń salymyna, - degende otyrǵandar bárekeldi aıtyp, dý qol shapalaq soǵady, el aǵasy Jákeń:
- Áı, myna Átikke bir at bermese bolmaıdy eken, - dep sol jerde, Shaǵybanǵa Átik batyrdyń minis kóligi úshin bir at berýdi tapsyrady. Sol kók atty marqum Átik batyr ómiriniń sońyna deıin minis kóligi etip, Jákeńe rahmetin aıtyp júredi eken.
Rýymen uıysqan ulttyń urpaǵymyz ǵoı. Orta júzdiń bir butaǵy Kereı áýletiniń Shybaraıǵyr atasynan taraıtyn Jákeń aqsaqalmen de sol jaǵynan qandyq jaqyndyǵymyz bar edi. Almatyda aǵalaryma erkelep Shybartaı atalyp júrgen men Jákeń ata kelgende tipti kishireıip qaldym. Árediginde aǵalar óleń oqyp berýimdi suraǵandyqtan úlken kisige tanystyq bildire ózimniń Qabada týǵanymdy, ol kisiniń ata qonysy, áke-sheshesiniń zıraty jatqan Shybaraǵash, Qarashoqy jaılaýlary týraly aıta kelip,
Tamyzdyń jeli betime óbetin,
Tań ata-anam mosy keretin.
Bıshigin ákem beline alǵanda,
Sarkidir saýlyq mekirenetin.
Qoraly otar sosyn óretin.
Shatqalda ósken shuǵunyǵyńnan,
Shattyqtyń sheksiz syryn uǵynǵam.
Sýrly saıdyń samaly jelpip,
Sezbedim qyrdyń sýǵyn urǵan.
Jylqyly jurtqa unaǵasyn ba?
Arsyldaıdy arlǵan tún arasynda.
Tusamysymen tyqyrshyp turar,
Tumarly torym tuma basynda.
Tilsimi san myń taýdyń uqtyratyn,
Ulylar salǵan án qunyqtyratyn.
Sarqymyz bókken sabanyń daýsyn,
Sabaýdyń úni jańǵyryqtyratyn.
Tórt túlik túgil ǵashyq ańdarda,
Kúreńshe kúlgen jasyl ańǵarǵa.
Qosnaýa basyn qorys qylatyn,
Buǵy beıbaqtar ashylaǵanda.
Ár kezeń saıyn arly aýyl qonǵan,
Asyrǵan shyńy armanyńdy aıdan.
Jeńgeler alǵan barmaǵy baldan,
Saryatan shókken saryqaryn maıdan.
Aıranyń qaıran, qaımaǵyń qaıran.
Taýyn jyr etip, tasyn jyr etip,
Áz janyn óter aqyn júdetip.
Shekildeýikshil shaýqarǵalardan,
Balqaraǵaıdyń basyn kúzetip., - dep keletin «Qarashoqy» degen óleńimdi oqyp bolyp, sońynan Jákeń aqsaqalǵa qarap:
- Kóke, myna aǵalarymnyń bári - , aldyńda aǵalaryń turǵanda sen taısyń, shubar taısyń, - dep bir eseıtpeı qoıdy. Jasym otyzǵa kelgen, bir otaýdyń ıesi, eki balanyń ákesimin, óizńiz bir eseıtip ketińizshi? - dedim. Sózimdi qaljyńmen jalǵaı, otyrǵandar dý kúlisti. Ózara aǵaıyn arasyndaǵy bizdiń áńgimemiz shynymen solaı edi. Belgili ǵalym, doktor Bolathan Zaıadanuly, jazýshy-jýrnalıst Dosan Baımoldauly, doktor Jiger Janábiluly, kásipker Mereı Slamuly qatarly aǵalarym aldymyzda júrgesin shynymen de ini, bala edik.
Bazynamdy aıtyp bata suraǵandaı bolǵan meniń sózime Jákeń aqsaqal sál jymyıyp kúlip qoıyp:
- Aınalaıyn, óleńiń keremet, meniń jerlesim ekensiń ǵoı. Aǵalaryń aıtsa durys qoı, erkelep júrgen jaqsy emes pe?. Óziń de bolaıyn dep turǵan azamat ekensiń. Qazaqta «bestiniń betalysynan saqta» degen sóz bar, sen suradyń, men aıtaıyn, onda sen besti bol, - dedi kópshilikti meıirli júzimen bir sholyp ótip. Aýyzdaryna qum quıylǵan aǵalarym kúbirlese kúlisip, shapalaq soǵyp meni quttyqtap jatty. Alǵanym abroıly ataq, dáreje bolmaǵanymen aǵanyń ózime arnap aıtqan bir aýyz jyly sózi, yqylas batasynyń ózi atanǵa bergisiz abroı ǵoı, qýana bet syıpadym. Basymdaǵy taz kepeshim, sol kúnnen bastap Orazbek baýyryma kıilip, aǵalarynyń shybar taıyna aınalyp shyǵa keldi. Sodan beri aǵalar arasynda kók dónen bolyp shaýyp kele jatqan jaıym bar.
Jákeń aqsaqalmen birge bolǵan tórt bes saǵattyq otyrysymyz jylǵa bermes jyly júzdesý bolyp este qaldy. Jınalǵandardyń birazynyń áke-shesheleri úlken kisiniń qyzmetinde bolǵan, meıir-shapaǵatyn kórgen jandar bolǵasyn bul otyrysymyz emen jarqyn, qyzý áńgime, syrlasýǵa toly boldy. Aǵamyz dastarhandy aq batamen qaıyryp, razylyq yqylaspen sózin qaıyrdy. Jubaıy Zúpıra apamyz da analyq aq tilegimen alǵysyn aıtty. Osylaısha zaldaǵy aǵaıyn qaýmalaı qorshap, syrtqa bettedik. Kerbez sulýdaı sylanǵan Almaty, ásirese jasyl ormanmen kómkerilgen Medeý shatqaly kórkimen kóz arbaıdy. Saıaly taý bókterinde erkimizge tıgen Jákeń aqsaqalmen bárimiz jabylyp estelik sýretke tústik. Esik aldyndaǵy áredik jınalysta Dáýletkereı aqyn úkili dombyrasyn bebeýlete:
Qudaı aý jyrym qaıda taza minsiz,
Qalaısha aǵam kelse qalam únsiz?.
Ospannan keıin elge bılik qurǵan,
Alashqa ańyz bolǵan Janábilsiz....deı kelip aǵamyzǵa arnap amandyq, saýlyq, aq jol tilegen jyr shýmaqtaryn arnady.
Osylaısha tamyzdyń tamyljyǵan kúninde, «arǵy bettegi Alataýdyń bir shyńy» bolǵan (aqyn Aýyt Muqıbekulynyń Janábil Symaǵululynyń 80 jyldyq mereıtoıy qarsańynda «Dat» gazeti, Abaı,aqparattyq portalynda jarıalanǵan «Alataýdyń bir shyńy arǵy bette» atty maqalasy jarıalanǵan bolatyn), Alashtyń ardaqtysy, Qytaıdaǵy júıeden Shınjáńdaǵy ózge ulttarmen qosa qazaq degen qandasyn «tumsyqtyǵa shoqytpaı, qanattyǵa qaqtyrmaı» qyryq bes jyl basqarǵan, áli de rýhanı tiregi bolyp kele jatqan Narattaı nar, Tarbaǵataıdan tarlan, Altaıdaı asqaq abyzymyzben qımaı-qımaı qoshtastyq.......Jákeń aqsaqaldyń qazaq eline, Almatyǵa kelýi mundaǵy aǵaıynǵa úlken rýhanı kúsh, buzylmas bereke baǵyshtap ketkendeı boldy.
Sol kezdesýde jarqyrap aramyzda otyrǵan asyl ana, aıaýly jar Zúpıra apamyz osy jyly ómirden ótti. Bárimizdiń qabyrǵamyzdy qaıystyrǵan bul aýyr qaza, halyq júgin qaıyspaı kótergen qara nar Jákeń aqsaqalǵa da ońaı tımegeni anyq. Estelikter eskirmeıdi, - dep eskermeı júre bergenimizben qarttarymyzdyń qatary sırep, aǵalarymyzdyń arasy andyzdap bara jatqany kóńilge kirbeń uıalatady eken. Sondyqtan, ónegeli ómirinde ózgeshe iz qaldyryp, tirisinde ańyzǵa aınalǵan Alashtyń arda prezıdentimen kezdesken bir sátimniń bolymysyn sizdermen de bólisýdi jón kórdim.
Talapbek TYNYSBEKULY
6alash usynady
