Túıesi túlki alǵan Sháký baı (Mońǵolıa sapary)

Túıesi túlki alǵan Sháký baı

(Mońǵolıaǵa sapardan...)

Sháký baıdyń mońǵolıadaǵy urpaqtary mal men basy teń ósip, 1050 tútinnen asypty. Baıan-Ólgeı aımaǵynyń Tulba aýdanynda negizinen Sháký baı urpaqtary turady. Tulbada ótken Shákýbaıdyń asynda bas báıgege túgeldeı bir qysraqtan berilip, Sháký babanyń baıylyǵyn, márttigin kórsetti. Sháký babaǵa arnap eskertkish tas qoıyldy. Alaman báıgeden tartyp qazaqtyń dástúrli sporttyq oıyndarynyń bári saltanat qurǵan astyń qyzyq-dýmanyna myna óleńdi arnaǵan edim.
"Bizdiń qazaq balasyna,
Jer esimin qoıady.
Taý menen tas, dalasyna,
En-tańbasyn oıady!

Al, balasy, dalasyna,
Esim bolý - egeılik.
Dalamen teń babasyna,
Qurmet etpeý - ógeılik.

Alaqaqta "Sháký" atty qonys kóp,
Sháký baba kúl tókken.
Keledi áli urpaǵyna óris bop,
Basy qarly, baýraıy gúl-kóktem!

Jaılaý aty - Sháký aral tórinde,
Tirilerdiń aqqan ómir bulaǵy.
Qabyrystan aty - Sháký elimde,
Ólilerdiń uıqydaǵy turaǵy!

Sháký baba kóp baılardyń biri emes,
Sasyq yrys jınaǵan.
Ol jaıynda jetelileý jyr mes,
Tilim jetpeı qınalam!

Jaıaý qalsań jalǵyz atyn qıatyn,
Márttigimen mereımin.
Qushaǵyna kúlli adamzat sıatyn,
Sháký baba - keń qoltyǵy Kereıdiń!

Bıiktikti qaısy biri uǵar ed?
Qyran ǵana samǵap ushyp qonbasa.
Qazaqtan da qaıyrshylar shyǵar ed,
Qoly jomart Sháký baılar bolmasa.

Terimenen nurlandyryp ǵumyrdy,
Sháshilipti sháshý bop.
Álemdegi baılyq degen uǵymdy,
Túsinemin, Sháký dep!

Biz jylqymyz, aýǵan úrkip, shashyla,
Órisimiz altaı, Qobda arasy.
Ashylatyp jıshy bizdi basyńa,
Sharapatty Sháký baıdyń naýasy!"

Sháký baba basqan topyraqta qaz turyp, eseıip erjetkenim úshin de baqttymyn! Baıaǵyda bireý: "Abylaı hanynyń arbakeshiniń kórshisi bolǵamyn dep maqtanypty" deıdi. Oǵan qaraǵanda biz Sháký babanyń rýhymen sýsyndap ósken urpaq edik. Maqtanýǵa, keıingige maqtana aıtýǵa haqylymyz! Endeshe, Sháký baı kim?

"Baǵyń janǵan shaǵyńda, qarǵa salsań qaz iler, baǵyń taıǵan shaǵyńda suńqar salsań, az iler" degendeı, baǵy janyp, baqyty órlegen Sháký baıdyń jetelep kele jatqan túıesi sheńgeldi qarbytyp julǵanda, tyǵylyp jatqan túlkini qosa ustaǵan, aǵash jonyp, qoı qashaǵa umyt qaldyrǵan pyshaǵy, túnde qoraǵa sekirip túsken qasqyrdy jaryp óltirgen. Osylaısha, "túıesi - túlki, pyshaǵy - qasqyr alǵan" Sháký baı atanǵan desedi.

Sháký baı Altaıda bolǵan ataqty baı. Sháký Esilbaı uly 1785-1862 jyldar aralyǵynda jasaǵan adam. Qut daryp, baq qonǵan Sháký baıǵa 10000 qoı, 5000 jylqy, 1500 sıyr, 600 túıe, 500 eshki bitken aıtýly jomart baı. 20000 basqa jýyq mal bar Sháký baıdyń qonystary da kóp bolǵan. Altaı qalasynyń alaǵaq qalashyǵyndaǵy Sháký qystaǵy, aral jaılaýyndaǵy Sháký darasy sonyń kýási.

Aǵa sultan Qunanbaı Altaıǵa kelgende, Ajy tóre bastaǵan elbasylary Sháý jyraý, Shegetaı batyr, Kóken bı, Jetibaı bı, Tileýdi qatarlylar móldir sýly-saıaly Qaba ózeni boıyna 50 úı tiktirip daıyndyq jasap, kútip alady.

Bir kezde Qunanbaı túsken úıge adam tolyp qyzý jıynnyń bastalar kezi bolady. Qazaq bıleri bas qosqanda baıyrǵy salt boıynsha birine biri sóz tastasýshy edi. Kereıdiń bul tustaǵy alǵyr sheshen qarıasy Sháý:

- Al aǵa balasy (Orta júz rýlary Arǵyndy aǵa balasy dep ataıdy), sóz bastańyz,- deıdi. Sonda Qunanbaı ózine usynylǵan sózge qurmet etip:

- Sózdi aýyl ıesi bolyp otyrǵan Kereı balasy ózderińiz bastaısyzdar da!- deıdi. Bul kezde úlkenderge oryn berip, tómende otyrǵan, qulyn taıjaqy kıip, kamer belbeý býynyp, sapy asynǵan ótkir kózdi, aqsury jigit bylaı deıdi:

- Biz qalaı bastaımyz?! Buzylǵan ordamyz tigilmeı kele jatqan elmiz. Kelgen jerimiz Altaı-Saýyr bolǵanymen, beıit belgisi, besik úlgisi joq, alsa bitim, berse bitimdi biletin Mońǵol ortasynda otyrǵan jaıymyz bar. Ortasy oıylyp, ordasy buzylmaǵan hany bar, zańy bar aǵa balasy ózi bastaıdy da!-depti! Sonda Qunanbaı jas jigitke barlaı qarap:

- Bolar, bolar, ózi de bolǵaly tur eken. Aýzynyń alpaýyttaı ıesi, kómeıiniń sýsyldap turǵan sur jylany bar jigit kórinedi, jıyn ózi de bastaldy emes pe !?- deıdi.

Qunanbaı aldynda sóz bastaǵan bul jas jigit áıgili sheshen, aıtýly kúıshi Beısenbi edi. Sodan bastalǵan jıyn qazaq rýlary jáne mońǵol taıpalary men Kereı-Naıman rýlary arasyndaǵy bitpeı kele jatqan daý sharlarǵa bitim jasaıdy. Ajy tóre bastaǵan Abaq eliniń qonaǵy Qunanbaı joldas-joralarymen attanǵanda Kereıdiń aqsaqaldary qosh aıtyp, Beısenbi qatarly jastary el shetine deıin shyǵaryp salmaqqa, birge attanady. Júzden astam nókerli top Alqabek boıyna taıaǵanda, búrkit alyp, ıt ertken, jaraý atty jalań saıatshylary bar ataqty baı Sháký aldarynan shyǵady. Aq boz atty, aqtóbe tymaqty Sháký baı anadaıdan attan túsip qarsy júrgende, bul qurmetke iltıpat jasaǵan Qunanbaı da attan túsedi. Torǵyn tonyn kólbiretip qarsy kelgen Sháký top aldyndaǵy Qunanbaımen qushaqtasyp, tóske tós soǵa amandasyp:

- Aǵa balasy Qunanbaı myrza keledi dep estip edim, ákeń Óskenbaı bizdiń Jánibek batyrdyń qyzynan týǵan jıen ekenin de biletinmin. "Alystan alty jasar bala kelse aldynan alpystaǵy qarıasy shyǵatyn" saltymyzda bar edi. Biraq, malymnyń kúıi, balamnyń jaıymen bara almadym. Búgin aýylymyz kúzeýlikke túsip ketti. Solaı bolsada, qaıtyp kele jatyr degen soń jolyńdy tosyp dám tatyraıyn dep kútip tur edim, jerimiz shalǵaı bolsada kóńilimiz jaqyn. At basyn buryp dám tatyp qaıt!- deıdi. Qunanbaı qonaq bolýǵa at basyn burǵanda, erip kele jatqan basqa elderdiń bıleri Qunanbaıǵa qosh aıtyp ketpekshi bolady. Sonda Sháký aqsaqal:

- As atamyzdyky, bereke eldiki, qonaq kóptiki emespe!? El aǵasy Qunanbaıdy shaqyrǵanym, bárińdi shaqyrǵanym! Qane, túgel júrińder!- dep topty ózi bastap, Alqabek ózeniniń boıyna túsedi. Qunanbaı keń saıly orman arasynan jelisi tartýly, bıesi baılaýly, qonaq úıleri tigýli turǵan kútim ornyn kóredi.

Birde aldyǵa as keldi. Úlken astaýǵa salynǵan et maldyń sharby maıymen jabylǵan. Aǵa sultannyń kózindegi ańtarylsty sezgen Shaý jyraý:

- Bul «Kejim tabaq». Abaq Kereıdiń anasy Abaqtan qalǵan syı tabaq!- dep bataǵa qol jaıǵyzdy.

Sháký Qunanbaıdy kúni-túni kútip, kelgen jolyńa dep, qonaqtardyń jarymyna birińǵaı aqboz at, jarymyna jıren at, al, Qunanbaıǵa óziniń 62 jylqyǵa baǵalap alǵan qońyr jorǵasyn tartý etip attandyrady. Sonda, Beısenbi Dónenbaıuly qońyrjorǵaǵa arnap"62 qońyr kúıin" shertken dep ańyz etedi.

Razy-hoshtyqpen attananǵan Qunanbaı, saparlastaryna: - Abaq Kereı balasy 15 myń tútinnen asyp, dáýleti shalqyp, eli ósip, kegin joqtar er týyp, daýyn sóıler bı týyp, baq qonǵan elge aınalǵan eke. Túbi bizdiń qazaqtyń bir tyıanaǵy sol bolar!- dep aıtqan desedi.

"Torǵaıty, Sháký menen Qurmanbulaq,
Bulaǵy syr shertetin qyrdan qulap.
Qamshysy er babamnyń qalǵan munda,
Tamshysy tas betine tunǵan jylap.
Kókqýys, tór torǵaıty, Egiztóbe,
Ózińdeı keń bolýdy qylǵam murat!
Mende bir qarshyǵatas saqyńdaǵy,
Altaıdan basqa taýdan turǵan jyraq!" - dep keletin óleńim týyp-ósken jerge, Sháký syndy babalardyń qurmetyne arnalǵan edi.

Jol alysqa bastap barady... Áne, Alaǵaq qalashyǵynyń shyǵys ońtústik jaǵyndaǵy bıik qabaqta Sháký qystaǵy, odan ary Sháký qabyrystany tur. Panıdegi turaǵy da, baqıdaǵy turaǵy da óz atymen atalyp máńgilik uıyqyda Sháký baba sonda jatyr. Jol alysqa bastap barady... Jol qaıta bastap kelerine senemin...