Jádı SHÁKENULY: Qytaı qazaqtary

EJELGİ EL MEKENİ

Búgingi Qytaı qazaqtary mekendep otyrǵan baıtaq dala ejelden-aq qazaq ultyn quraǵan rý-taıpalardyń ata qonysy. Muny Qytaı jazbalarynyń qaı-qaısysy da teristemeıdi. "Tarıhı jazbalar" men "Hannamada" jazylǵan úısin, qańly, alan qazaqtyń belbasar ata-babasy esepteledi. "Sonymen birge baıyrǵy qazaq dalasyndaǵy saq, ıúzi (uly júz), sondaı-aq keıinnen qazaq dalasyna kóship kelgen ǵun, sıanpı, jojan (avar), túrki, tele (tirek), keden, mońǵol sekildi taıpalar da art-artynan qazaqtarmen toǵysyp, qazaqtarǵa sińisip ket­ti"(1). Atalǵan taıpalardyń arǵy tarıhyna kóz jibersek olar búgingi qazaqtar otyraqtanǵan jalpaq dalany ǵana me­ken­dep qalmaı, odan syrtqy jerlerge de keńinen qonys­tanǵan.

Qytaı tarıhyn zertteýshi qazaq ǵalymdarynyń paıymyn­sha qytaılarmen qonystas, kórshiles otyrǵan túrki tildes taıpalardyń mádenıet izderinen qaraǵanda olar osydan 3000-7000 jyl ilgeri búgingi Qytaıdyń ortalyq óńiri men orta jazyq tóńireginde jasaǵany málim. "Mádenıettik derekterde qazaqty quraǵan eski taıpalardyń qazirgi Qytaı jeriniń Lıaýnıń, İshki Mońǵol, Hýańhy boıy, Chılanshan baýraıy, Hshı karıdory (dálizi-J.Sh) sıaqty jerlerge deıin meken­degeni kórsetilip otyr"(2). Tarıhı dáıektemeler alǵa qoıǵan bul tujyrymdar qazbalar men jartas sýretteri arqyly óz dálelderin kórsetip otyrady.

Búgingi Qytaıdaǵy qazaqtar qonystanǵan Shynjań óńirin aıtar bolsaq ol qytaı jazbalarynda tarıhqa "Batys óńir" degen atpen qalǵan. Qytaı handyqtary men ǵundardyń arasynda bolǵan uzaq jyldarǵa sozylǵan talas -tartys pen qantógis nátıjesinde qytaılar yryqty orynǵa shyǵyp, ǵundar birtindep batys óńirge qaraı sheginedi, ári búgingi Duńhýań jáne İle óńirin mekendegen úısin taıpalarymen de belgili qarym-qatynasta bolady.

Qytaı patshasy Han Ýdı jyl sanaýymyzdan burynǵy 138 jyly Jań Chıandy batys óńirmen baılanys jasaýǵa attandyrady. Ári kóp ótpeı qudandalyq baılanys ornatady. Bul ǵundarǵa asa jaǵyp ketpeıdi de olar Han eliniń batys óńirge jasaǵan qadamyn barynsha tejeý oıynda bolady. Sol sebepti de ǵundar men han armıasy arasynda jáne ǵundar men úısinder arasynda kóptegen qandy joryqtar jasalady.

Qytaı jazbalarynda batys óńir turǵyndary negizinen saqtar, úısinder, qańlylar, chıańdar, ǵundar, dılıńder, taǵy basqalar delinedi. Olar negizinen eginshilik jáne mal sharýashylyǵymen aınalysqan. Búgingi ońtústik Shynjań óńiri eginshilikti kásip etse, Barkóldi ózek etken soltústik aımaqtar negizinen mal sharýashylyǵymen aınalysyp "kóshpendi elder" atalǵan.

Demek, bizdiń zamanymyzdan burynǵy 176-177 jyldardan bastaý alatyn jazba derekter qazaqty quraǵan rý-taıpa­lardyń sol dáýirlerde-aq búkil Qytaı óńirinde, júıeden Shynjańda jasaǵandyǵyn aıǵaqtap otyr.

Tarıhta "batys óńir", búginderi Shynjań uıǵyr avtono­mıaly raıony atalyp otyrǵan osy baıtaq mekenniń terrı­torıalyq jer aýmaǵy bir mıllıon 600 myń sharshy kılometr. Jalpy Qytaı jer aýmaǵynyń altydan bir bóligin ustaıdy. Onyń qurylyqtyq shekarasynyń uzyndyǵy 5600 kılometr bolyp, Mońǵolıa, Reseı, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Aýǵanstan, Pakstan, Úndistan sekildi 8 memleket­pen sheka­ralasady. Shynjańda qazir 2 aımaq dárejeli qala, 7 aımaq, 5 avtonomıaly oblys, 20 aýdan dárejeli qala, 62 aýdan, 6 avtonomıaly aýdan, áskerı oryndy túıin etip óndiris jáne qurylyspen aınalysatyn 14 dıvızıa (185 polk) bar. 2000 jyly Qytaıdyń óz ishinde júrgizilgen sanaqqa negizdelgende (14 dıvızıa, 185 polktaǵy 2 mıllıon 453 myń 600 adam munyń syrtynda -J.Sh) Shynjańdaǵy 47 ulttyń jalpy jan sany 19 mıllıon 250 myń adam bolǵan. Oǵan dıvızıany qossaq, onda jalpy halyq sany 21 mıllıon 703 myń 600 adam bolady. Munyń 10 mıllıon 969 myń adamyn qytaıdan (hanzýlardan) basqa ulttar ustaıdy eken. Shynjańdaǵy qazaqtar negizinen İle qazaq avtonomıaly oblysyna shoǵyrly qonystanǵan. Onda shamamen 4 mıllıon 83 myń 300 halyq turady(3). Odan syrt Sanjy húızý (dúńgen) avtonomıaly obylysy, Qumyl aımaǵy, Boratala Mońǵol avto­nomıaly oblysy, Úrimji qalasy aýmaǵyna otyraqtanǵan.

Sonyń ishinde qazirgi qazaqtar mekendengen İle, Altaı, Tarbaǵataı, Barkól óńiriniń ejelden qazaqtardyń mekeni ekendigi týraly tarıhı jazylymdar kóp kezdesedi.

Atameken - Altaı

Qytaı jazbalarynyń deregine negizdelgende Altaı taýy óńiri zamanymyzdan burynǵy 5-6 ǵasyrlar shamasynda saqtardyń mekeni bolǵan(4). Al ejelgi grek avtorlarynyń derektemelerinde saqtardyń ishindegi armıasyp taıpasy ıssedondardyń soltústik jáne shyǵys soltústik jaǵynda, Altaıdyń batysyndaǵy silemine deıingi jerlerde turǵandyǵy aıtylady(5).

Qazaq tarıhyn zertteýshi Qytaı ǵalymy Sý Bıhaı Altaı óńirindegi ejelgi molalarǵa taldaý jasaı kelip, ol óńirde jasaǵan halyqtar jáne olardyń ózge óńirlermen bolǵan baılanysy týraly mynadaı derekter aıtady: "Qarasýk dáýirinen keıin Altaıdaǵy ulystardyń mádenıetiniń damýy kóptegen jaqtardan tagar ulystarynyń ahýalyna uqsap ketti. Naryn ózeniniń basyndaǵy manım (maıem) saharasynan Buq­tyrma ózeniniń aıaǵyndaǵy Solonech - Berk mańynan, Cherno­vaıa qystaǵy mańynan alynǵan qazbalardyń nátıjeleri bul aralarda Altaıdyń birshama sońǵy dáýirdegi áıgili tas oba­larynan (qorymdarynan) syrt, tas pen balshyqtan jınalǵan (qalanǵan - J.Sh) obalarda bolǵanyn sıpattady. Obanyń astynan ashylǵan tórt burysh kórdiń shyǵystan batysqa uzyndyǵy 2,05 metr, keńdigi 1,5 metr, tereńdigi 2,75 metr. Kórden mynadaı zattar shyqty:

Uzyn qaıraq tas, qustaspen nemese shaǵylmen tórt qyry qyrlanǵan, tesikti tutqasy bar, ilip baılaýǵa bolady. Mundaı uzyn tastar Altaı men Oral óńirindegi skıf - sarmat dáýiri molalarynan óte kóp kezigedi.

Altaı tuıaqty ejelgi molalarynan shyqqan júgen-aýyzdyqtarynyń báriniń shyǵyryǵy bar, onyń tórteýiniń temirden soǵylǵanyn, tek bireýiniń ǵana qoladan quıylǵanyn kórýge bolady. Bul bizdiń zamanymyzdan burynǵy vǵasyrda jalpylasqan skıf temir aýyzdyqtaryna múlde uqsamaıdy. Temir aýyzdyqtardyń jaqtaýy túgel jalpaq, eki basy som, ortasynda eki tesigi bar, manımnyń (maıemniń) bastapqy dáýrindegi úsh tesikti aýyzdyqtaryna uqsaıdy.

Zamanymyzdan burynǵy V- İİİ ǵasyrlar aralyǵynda Altaı óńirinde jaryqqa shyqqan jańa turpatty qarý-jaraqtar Enıseı boıyndaǵylardan buryn paıda boldy, ony qorytý óneri de birshama tez jaqsaryp, batystaǵy skıfter men ıran - sakalardyń qarý jaraq jasaý ádisterine uqsap ketedi. Ásirese manımnyń (maıemniń) bastapqy dáýiri men sońǵy dáýirine jatatyn molalarda ólikke atty qosa kómý basym orynǵa ótti. Bul Mınýsınskidegi tagar qabirlerinen az ushyraıdy. Buǵan qaraǵanda sol zamanda Altaı óńirinde soǵystyń tolas­syz týylyp turǵanyn, onyń strategıalyq ornynyń Enıseı alqabynan áldeqaıda mańyzdy bolǵany ańǵarylady.

Tuıaqty 6-nomerli molasynan qazyp alynǵan mola ıesiniń súıegin zertteýge negizdele otyryp, burynǵy Keńes Odaǵynyń paleoantropology Debes bylaı deıdi: "munysy qazaqtardyń bas súıegine uqsaıdy, bul ertedegi sol zamanda "bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy V-İV ǵasyrlarda shyǵys ońtústiktegi ulystardan keminde neken-saıaq adamdar Altaıǵa kelgenin túsindiredi". Munan qazaqtardyń arǵy ata - babalarynyń sol zamanda ishki Qytaıdan Altaıǵa ilgerindi -keıindi bara bastaǵanyn baıqaýǵa bolady.

Tańný - ýranhaı óńirindegi arheologıalyq tekserýler ol aradaǵylardyń altaılyqtarmen aıqyn týystyq qatynasy bar ekenin dáleldeıdi. Bizdiń zamanymyzdan burynǵy Vİ-İV ǵasyrlarda ol arada da súıekke at qosyp jerleý kóp bolyp, olardyń qabirlerinen temir quraldar edáýir kóp shyqty, kóbi Altaıdykine qatty uqsaıdy. Máselen, Ýspen qystaǵy mańyndaǵy mola men Begal ózeniniń sol jaq jaǵasyndaǵy molalardan shyqqan ushqyr jebeler, Uluh - qoby molalarynan shyqqan qaıraq tastar men aıbalta saby shyǵyryǵy, Týran qystaǵy mańynan shyqqan birneshe attyń er-turmandaryndaǵy shyǵyryqty aýyzdyqtar men bederlenip áshekeılengen qaban tisteri syqyldy temir, qola buıym­dardyń bári de soǵan erekshe uqsaıdy. Buǵan Altaılyqtar men Týva óńirindegilerdiń ertede qoıý sharýashylyq qatynasta bolǵanyn, onyń Altaıdan Týva jerin basyp ótip, Qytaıdyń orta jazyq óńirine baratyn baıyrǵy han joly bolǵanyn baıqaýǵa bolady"(6). Demek, biz bul derekterden bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy İV-V ǵasyrlarda Altaı taýy óńirinde qazaqty quraǵan ejelgi taıpalardyń bolǵanyn ári olardyń basqa óńirler men júıeden búgingi qytaılar qonystanǵan İshki Qytaı óńirimen, qytaılarmen kórshilis otyrǵan taıpalarmen belgili barys-keliste bolǵanyn kóre alamyz. Qytaıdyń batys Han dáýirine kelgende ǵundar Altaı dalasyna deıin qanat jaıǵan. Ǵun táńirqutynyń bılik ıeleri- Ájik, Hagat, Tezek, Hohanshe, Qaǵıan sekildi táńir­quttar Altaı dalasyn birinen soń biri bılep turǵan. Al osydan keıingi kezeńderde bir mezet batys túrikter, qarluqtar dáýrendegen. Shyńǵysqannyń qandy joryǵyna deıin Altaı taýynyń negizgi ıeleri kereı, naıman taıpalary bolǵan (7). Tarıh ǵylymynyń doktory, profesor M. Orazbaı "Kereı memleketi" atty eńbeginde bylaı deıdi: "Kereıler dep atalǵan qazaq ultyn quraǵan rýlar birlestigi, óte erteden iri rýlar birlestigi retinde qaralady. Olar jóninde jazylǵan tarıhı jazba derek óte kóp... tarıhı derekterdiń kóbi, osy kereı eliniń tarıhı mekenin, dálirek aıtqanda, olardyń terıtorıasyn Baıkaldyń batysynan bastap, Altaı taýlarynyń shyǵys silemine deıingi aýmaqta dep belgilep kórsetken"(8). Endi bir aıta keterligi Shyńǵysqan zamanynda atalǵan qazaq taıpalary eshqaıda bosyp ketpegen nemese quryp joǵalmaǵan. Qaıta ózge taıpalardyń qazaqtanýyna belgili dárejede yqpal etken.

Shyńǵysqannyń jaýlaýyna baılanysty Altaı óńiri onyń úshinshi uly Ógedeıdiń enshisine tıip, keıinnen oırat taıpalarynyń ıeligine ótken. Oırattar dórbed, jońǵar, torǵaýyt, hoshýd sekildi taıpalardy óz ishine alǵan. Tek 1770 jyldardan bastap qazaqtar atamekeni bolǵan Altaıǵa qaıtadan orala bastaǵan. Jońǵarlardyń joıylýyn oraı dep bilgen Chıń patshalyǵy 1755 jyldardan bastap jońǵarlardan bosap qalǵan Altaı-Tarbaǵataı óńirlerine resmı qaraýyldar turǵyza bastaǵan. "1761 jyly Chıń patshalyǵy Qobdaǵa aqylshy ýázirin qoıyp, Altaı taýynyń shyǵysy men batysyn jáne Monǵol ústirtiniń batys bólegin, osy kúngi Altaı aımaǵynyń kóp bólegin qamtyǵan keń alqapty basqardy"(9). 1904 jyldan bastap tikeleı basqaratyn ákimshilik júıe tiktep, Qobda men Altaı bólip basqarylatyn boldy. Sóıtip, Altaı aımaǵynyń negizi qalana bastady. 1906 jylǵa kelgende Altaı aımaǵy quryldy. Shyń Sysaı dáýirinde (Shyń Sysaı 1933-1944 jyldar aralyǵynda Shynjańda bılik júrgizdi), ıaǵnı 1933 jyly Altaı ákimshilik mekemesine ózgertilip, ákimshilik bastyǵy taǵaıyndaldy. 1945 jyly Altaı gomındańshyl qara qytaılardan azat etildi. 1949 jyldan keıin qyzyl kom­mýnısterdiń basqarýyna ótti.

Altaı aımaǵy Qytaı eliniń batys soltústigine ornalasqan. Mońǵolıa, Reseı, Qazaqstan elderimen shekaralasady. "Altaı taýy" kóne túrik jáne mońǵol tilderinde "Altyn taý" degendi bildiredi. Sondyqtan altyn baılyǵy birshama mol. Ertis ózenin ózek etken úlkendi-kishili 56 ózeni, Úlińgir, Qanas, Tańbaly sekildi kólderi bar.

Altaı aımaǵyna qarasty alty aýdan, bir qala bar. Olar: Altaı qalasy, Shińgil, Kóktoǵaı, Býryltoǵaı, Býyrshyn, Qaba, Jemeneı aýdandary. Munan syrt Altaı aımaǵynda aýyl sharýashylyq 10-dıvızıasy jáne oǵan qarasty áskerı polktar men memlekettik ken, orman basqarý oryndary turady. Altaı aımaǵynyń jalpy jer aýmaǵy 117 myń 700 sharshy kılometr. 2003 jylǵy derek boıynsha aımaqqa qarasty turǵyndardyń jan sany 612 myń 600 adam. Bul 1949 jylǵy qazaqtar 89 paıyzyn ustaıtyn 56 myń 211 adamnan 11 ese kóp bolǵanymen, qazirgi qazaqtardyń sany jalpy sanynyń 45 paıyzyn quraıdy degendi bildiredi.

Baı aımaq - Tarbaǵataı

Tarbaǵataı taýlary Altaımen qanattas jatqandyqtan tarıhtaǵy oryny jaǵynan da kóp uqsastyqtarǵa ıe.

Bul óńirdi de bir mezet saqtar, batys túrikter, ǵundar ilge­rindi-keıindi mekendegen. Tarbaǵataı taýynyń batys soltústik silemindegi Shilikti jazyǵynan tabylǵan saq taıpasynyń ejelgi zıraty sonyń bir aıǵaǵy.

Eskilikti qytaı derekteri men jartas sýretterinen "Qobyqsarydan Tarbaǵataı, Barlyq taýyna deıingi jasyl jazıra, darqan dala ejelgi kóshpendi malshylar qajyrly eńbegi, mol parasaty arqyly maldyń asyl tuqymyn kóptep jetildirgenin kórýge bolady. Emil ózeniniń tústigi men teristigindegi Tarbaǵataı, Barlyq, Jaıyr, Orqashar taýlary­nan birsypyra tańbaly tastar kezikti. Shaǵantoǵaı aýdany Barlyq taýynyń Bardaqul degen jerindegi júzdegen jartas sýretterinen sıyr, jylqy, buǵy, taýeshki, túıe, ıt, ańshy, taǵy osy sekildilerdi kórýge bolady"(10). Endeshe kóshpendi mal sharýashylyǵy turmysyn negiz etken ata-babalary­myzdyń izi Tarbaǵataı tósinen de ap-aıqyn kórinedi.

1977 jyly Taıvanda basylyp shyqqan Syhaı (sóz teńizi) degen kitaptyń 802 betinde naımandar týraly aıta kelip: "...Osy atalǵan rý tarıhtaǵy asa gúldenip, dáýrendegen kezde, qazirgi Shynjańǵa qaraıtyn Tarbaǵataı óńirinde Jasaqty han degen atpen málim bolǵan kósemderiniń bastaýynda sol jerde handyq qurǵan. Al keıin kele solardyń jalǵasy retinde Taıan handyq qurdy" deıdi.

Atamekeni Tarbaǵataıdan Syr boıyna deıin bosqan naıman, kereı taıpalary 1760-1770 jyldarǵa kelgende baıyrǵy jurtyna qaıtadan baýyr basty. Ári osydan buryn jasap kelgen oırat taıpasynyń torǵaýyt rýymen qanattas, kórshiles otyrdy. Búginde Qobyqsary atalatyn Monǵol avtonomıaly aýdanynda torǵaýyttar mekendeıdi.

Jońǵarlar tynyshtanǵannan keıin 1766 jyly Chıń patshalyǵynyń Urjarǵa jibergen bılik júrgizýshi aqylshy ýáziri Agýı ejelden qazaq taıpalarynyń ortalyq óńiriniń biri bolyp kelgen qazirgi Sháýeshek qalasy turǵan jerge jambyl soqtyryp, buthana saldyrady. Keıin kele bul qytaı jambyly nemese eski jambyl ataldy(11).

1758 jyldardan bastalǵan qazaq-qytaı saýdasynyń damýy úshin Úrimjiden qalsa negizgi ortalyqtyń biri Sháýeshek qalasy boldy. Bul týraly Qytaı jazbalarynda bylaı delinedi: "Úrimjiden góri qazaq óńirine Tarbaǵataı jaqyn edi. Chıanluńnyń 23 jyly ( 1758 jyly ) Tarbaǵataıǵa ásker turǵyzylǵannan keıin, qazaqtar ózderine jaqyn Tarbaǵataıda saýda jasasýdy talap etti. Tarıhı derekterde "Tarbaǵataıda ásker turǵyzylǵannan keıin qazaqtardyń Úrimjige kelip saýda istegisi kelmeıtin boldy" dep jazylǵan. Sóıtip, Chıń úkimeti Chıanluńnyń 24 jyly ( 1759 jyly ) Tarbaǵataıdy da úkimet saýdasy júrgiziletin oryn etip belgiledi"(12).

Tarbaǵataıdyń Maıly-Jaıyr óńirimen qoltyqtasyp jatqan Qaramaıly munaı alaby QHR boıynsha munaı men gazdyń eń baı qambasynyń biri. Sondyqtan da memleket ony Tarbaǵataı ákimshiligine qaratpaı óz qaraýyna alyp, ortalyǵyn Qaramaıly qalasy etip qurǵan. Qalada 300 myń adam turady. Maıtaý munaı-hımıa seriktestigi, Qaramaıly munaı-hımıa bólimshe seriktestigi sekildi iri óndiris oryndary Qaramaıly- Maıtaý óńirin shıkizat etetin 200 túrden astam ónim óndiredi. Qaramaıly óńirinen munaı-gaz baılyǵynan qalsa asfált, asfált qum, kómir, tuz, gıps, ártúrli hrýstaldar shyǵady. Dalasynda aqbóken, qulan, qoıan-túlki sekildi ańdary bar. Tarbaǵataı sóziniń "sýyrly" degen mońǵol sózinen kelip shyqqanyna sensek, Tarbaǵataı-Altaı óńirinen aýyp bara jatqan mońǵoldardyń:

Tarbyǵasy (sýyry) sıyrdaı,

Tas bastaýy qymyzdaı.

Saranasy júrekteı,

Sarymsaǵy bilekteı,

Qaıran jerim qaldyń ba!? -

dep jylaǵany eske túsedi.

Tarbaǵataı aımaǵyna Sháýeshek jáne Shıhý qalasy, Saýan, Toly, Shaǵantoǵaı, Dórbiljin aýdandary men Qobyqsary mońǵol avtonomıaly aýdany qaraıdy. 2003 jyldyń sońyn­daǵy Qytaı sanaǵy boıynsha búkil aımaqtaǵy turǵyndar sany 953 myń 400 adam bolǵan.

Jer jannaty - İle

Tarıhı jazbalarda İle óńiri ejeldiń ejelinen uly júz - úısin taıpasynyń jeri degen derekter kóp aıtylady.

"Uly júzder zamanymyzdan burynǵy İİİ ǵasyrda Dýnhýań men Chılan taýy aralyǵyn qonystanǵan, bular óz kezderinde ǵundardyń batys jaǵyndaǵy iri el edi.

Ǵundardyń úrtis-udaı jasaǵan shabýylynan úrikken uly júz taıpalary ózderiniń burynǵy mekenin tastap, İle ózeniniń alqabyna qonys aýdarady. Budan buryn İle ózeni alqaby saq taıpalarynyń mekeni edi, qonys aýdaryp kelgen uly júzder saq taıpalaryna shabýyl jasap, olardyń hanyn qýalap jiberip eli men jerin basyp aldy. Bul jóninde "Han patshalyǵy tarıhynda" bylaı dep jazyldy: " Ǵundardan jeńilip batysqa aýǵan uly júzder saqtardyń hanyna shabýyl jasady, saqtardyń hany ońtústikke qashyp ketti. Uly júzder olardyń jerin ıemdenip aldy". Uly júzder batysqa qaraı aýǵanda, olardyń kóshe almaı qalǵan bir bólegi Nanshan taýyna sheginip, ol jerdegi taıpalarmen aralasyp ketti de "kishi júzder " dep ataldy. Uly júzderdiń İle ózeni alabyna aýyp kelýi zamanymyzdan burynǵy 174, 160 jyldar ara­lyǵynda bolǵan oqıǵa dep uıǵarylady. Biraq qaı jyly kóship kelgeni jóninde naqtyly derek joq.

Buryn uly júzder Chılan taýy men Duńhýań aralyǵynda turǵan kezde, úısin ulysy da osy óńirde olarmen qanattas jasaǵan edi. Uly júzder İle óńirine qonys aýdarǵan soń, úısin ulysy ǵundardyń kómegine súıenip kúsheıe bastady, ǵundar olardy áskerı kúsh retinde paıdalanyp, soǵys joryq­taryna jumsap otyrdy. Aqyrynda úısinder ǵundardyń kómegimen uly júzderge shabýyl jasap, olardy batysqa qaraı yǵystyryp jiberdi de, İle ózeni alqaby men Ystyqkól alabyndaǵy qunarly qonysqa kelip ornyqty. Uly júzderdiń kóship kete almaǵandary osy óńirde qalyp, úısinderge qosyldy. Teginde úısinder shaǵyn el edi, İle ózeni alabyna aýysqannan keıin tez damyp "12 myń tútin, 630 myń adam, 188 myń 800 áskeri bar" iri elge aınaldy. Osy óńirde otyryp qalǵan saq taıpalary men uly júz taıpalarynyń toǵysýy úısinderdi osyndaı iri elge aınaldyrdy...

Qazaqtyń baıyrǵy ańyz-shejireleri men jazba ádebıette "úısin" degen ataý eki túrli maǵynada - tar maǵynada jáne keń maǵynada qoldanylady. Tar maǵynasyndaǵy "úısin" - qazaqtyń uly júziniń quramyndaǵy taıpanyń aty, al keń maǵynadaǵy "úısin" - İle alqaby men Jetisý óńirin jáne Ońtústik Qazaqstandy mekendegen uly júz taıpalarynyń jalpy aty. Bular ejelgi zamannan beri osy óńirdi meken­degen. İle aımaǵyndaǵy alban, sýan, jalaıyr taıpalary osy úısin ulysynyń tarmaqtary(13).

Al, "Han dáýirindegi úısinder týraly birqansha máseleler" degen eńbekte: "Ǵundardyń Aspan táńir quty kezinde (b.z.b. 171-161 j.j.) úısinder ǵundardyń kómeginde el-jurtymen batys jaqqa qaraı kóship, uly júzderge shabýyl jasaıdy. Uly júz taıpalary eriksiz túrde ońtústikke aýa kóshedi. Sóıtip, Balqash kóliniń ońtústigi men shyǵysynda keń baıtaq óńirdi úısinder ıemdenip aldy" dep jazǵan.

Tarıhı derekter boıynsha qaraǵanda uly júz taıpasynyń basym bóligi úısin taıpasyna sińip ketken. Sóıtip, olar negizinen búgingi Jetisý jáne İle óńirin mekendegen.

Batys han patshalyǵy tusynda úısinder de qalalarda turdy. Han patshalyǵynyń Shı Jýn, Jıe Iý hanshalary úısin hanyna uzatyla barǵanda kóptegen sheberlerdi erte bardy. "Hannama. Batys óńir shejiresinde": "Hansha úısin eline barǵan soń ózine arnap saraı saldyrdy " dep jazylǵan.

Demek, İle óńiriniń qala irgesiniń qalaný tarıhy da tym uzaqta degen sóz. Shoqan Ýálıhanov jazbalarynda da Ystyqkóldiń shyǵys óńirinde ejelgi qala jurtynyń tabylǵanyn aıtady.

İle óńirinen tabylǵan jartas sýretterinen úısin sekildi ejelgi taıpalardyń nanym-senimi men turmys-tirshilik jaǵdaıyn kórýge bolady. Onyń bastylary, İle aımaǵynyń Qorǵas aýdanyndaǵy Taqyrsaı, Nylqy aýdanynyń Qyzyl­nur eldi mekenine qarasty Dóń, Tekes aýdanynyń shyǵys jaǵyndaǵy 16 kılometr qashyqtyqtaǵy Tańbaly shoqtas sekildi ata-babalarymyzdyń ejelgi qonysyndaǵy jartas sýretteri. Odan basqa da kóptegen tarıhı-mádenı eskert­kishter bar. Ejelgi qala jurttarynan Shat, Kúngút, Almaly, Qaınuq sekildi qalalardyń orny jáne Saq, Úısin zırattary, túrik zamanynan qalǵan tas músinder, Ýaıys han mazary, Toǵylyq Temir han mazary sıaqtylar bar.

Qytaı tarıhı derekteri boıynsha qaraǵanda İle shekaralyq mańyzdy aımaq retinde qaralyp kelgen. Jań Shıannyń batys óńirge jasaǵan saparynan keıin uly júz - úısindermen tyǵyz baılanystar jasaı bastaǵan Qytaı handyqtary ony ýysynan shyǵarǵysy kelmedi. Ásirese, Chıń patshalyǵy dáýirine kelgende Shynjańdaǵy ústemdigin nyǵaıta túsý úshin İleni jáne basqa da óńirlerdi basqaratyn arnaıy generaldar taǵaıyndady. İle generaly tutas Shynjańdy basqaratyn áskerı ákimshilikke tikeleı aralasty.

Jońǵarlar tynyshtalǵan 1760 jyldardan keıin bul óńirge qytaı bıleýshileri resmı túrde ústemdik ete bastady. Chıanlýńnyń 25 jyly (1760 jyly) Chıń úkimeti İlede tyń ashýǵa at jáne egis kóligi qajet bolǵandyqtan, Chıń úkimeti İleni de úkimet saýdasy júrgiziletin oryn etip belgiledi. İle tóńiregine qazaqtar kele bastaǵandyqtan saýda jasaý qolaı­lyǵy odan ary arta tústi. 1762 jyly Chıanlýń patsha arnaıy jarlyq túsirip İleni - Shynjańnyń ortalyǵy sanaýdy qadaǵalady. Sol jyldardan bastap qazirgi Qulja qalasy turǵan jerde qamaldar salyna bastady. HVİİİ ǵasyrdyń sońǵy jarymynan bastap bir mezet atamekennen aýyp ketken qazaqtar ózderiniń baıyrǵy jurtyna qaıtadan oraldy.

1888 jyly İle-Tarbaǵataı aımaǵy qurylsa, 1917 jylǵa kelgende İle aıyrym aımaq bolyp quryldy(14).

Qazir burynǵy İle aımaǵyn quramyna alǵan İle Qazaq avtonomıaly oblysynyń ortalyǵy Qulja qalasy. Oǵan Altaı, Tarbaǵataı aımaqtary qaraýmen birge Qulja qalasy, Kúıtún qalasy, Kúnes, Tekes, Mońǵolkúre, Qulja, Toǵyztaraý, Nylqy, Shapshal aýdandary qaraıdy. 2003 jyly alynǵan sanaq boıynsha búkil oblystyń jan sany 4 mıllıon 300 adam bolǵan.

Kórikti barys kóli - Barkól

Barkól Qytaı jylnamalarynda "Barys sazy", "Barys kóli" dep atalady. Bul kóne túrikter zamanynan qalǵan sóz bolyp, keıinnen Barkól atanǵan(15). Sońǵy Han patshaly­ǵynyń dereginde: " Táńir taýdyń batys ańǵaryna irge tepken Pýlı (Barkól) bektiginde 800-den astam tútin, 2 myńnan astam adam, 700 sherik bar. Ondaǵylar kileń kıiz úıde kú­neltip, shóp qýalap, sý jaǵalap júretin tórt túligi saı jandar eken..." delingen. Barkól aýdanynyń batys ońtústi­gindegi shamamen alty kılometr qashyqtyqtaǵy Lanjoýýanzy degen jerden tabylǵan jartas sýretterindegi tórt arbanyń sýretine jasalǵan zertteýler nátıjesi ony saq zamanyna telıdi.

Tarıhı derekter boıynsha bul óńirde ǵundar, túrikter, úısinder, mońǵoldar jáne qazaqty quraǵan basqa da rý-taıpalardyń alma-kezek jasaǵandyǵy málim. Jyl sanaýymyzdan burynǵy 74-86 jyldary shamasynda Barkól ǵundardyń oń qanatynyń saıası ortalyǵy bolǵan.

576 jyly qanatyn keńge jaıǵan túrik qaǵanaty Barkólge deıin irge tepken. 744 jyly bir mezet uıǵyrlar dáýrendep, Uıǵyr handyǵyn quryp, Baryskóldi ózine qaratqan. Shyńǵysqan zamanyna kelgende Baryskól "Barkól" dep ózgertildi. Uıǵyr handyǵy turǵan óńir Besbalyq dep ózgertilgende Barkól soǵan qarasty el boldy. 1438 jyly Oırattardyń ıeligine ótse, HVİİ ǵasyrdyń basynda Jońǵar­larǵa táýeldi boldy.

Chıń patshalyǵy jońǵarlardy alastaǵan tusta Barkól men Qobdany ózine mańyzdy áskerı shep retinde paıdalanǵan. Ári 1731 jyly qazirgi Barkól qalasynyń irgetasy qalanǵan. 1882 jyly "Jınshı (Barkól) - Dıhýa (Úrimji) aımaǵy " dep ózgertilgen. Osy jyldardan bastap qazaqtar ózderiniń atamekeni bolǵan Barkólge orala bastady(16).

Barkól qazaqtarynyń bir bólimi keıinnen Gansýge jáne Chıńhaı jerine qonys aýdardy. Aldy qandybalaq jyldardyń alasapyrany tusynda shetelge deıin bosyp ketti.

1954 jyly Jınshı aýdany "Barkól aýdany" bolyp ózgertildi. Sol jyly 30 qyrkúıekte Barkól qazaq avtono­mıaly aýdany qurylyp, ol Qumyl aımaǵyna qarasty boldy. Búgin de Qumyl aımaǵynyń "Barkól qazaq avtonomıaly aýdany " dep atalady. Barkól qazaq avtonomıaly aýdanyna 4 qalashyq, 8 aýyl qaraıdy. Aýdannyń jalpy jer kólemi 36 myń 947 sharshy kılometr, turǵyndary 100 myńnan astam.

QYTAI QAZAQTARYNYŃ QONYSTANÝY MEN KÓSHİ-QON JAǴDAIY

Qytaıdaǵy qazaqtar SHUAR- dyń İle qazaq avtonomıaly oblysynda (İle, Altaı, Tarbaǵataı úsh aımaqty óz ishine alady), Morı qazaq avtonomıaly aýdanynda, Barkól qazaq avtonomıaly aýdanynda turady. Bir bólimi Úrimji, Shyhyzy, Qaramaıly qalalarynda jáne Sanjy hýızý (dúńgen) avtonomıaly oblysyna qarasty Shonjy, Jemsary, Fýkań, Mıshýan, Sanjy, Qutybı, Manas aýdandarynda turady. Budan basqa, Shynjańmen shekaralas Chıńhaı ólkesiniń Haıshı mońǵol-tıbet qazaq avtonomıaly obly­synda (kóbi Shynjańǵa qaıtyp keldi), Gansý ólkesiniń Aqsaı qazaq avtonomıaly aýdanynda turady.

Qazaq halqynyń erte zamanda Qytaıdyń batys óńirin, Altaı, Tánshan taýlary men Jońǵar oıpatyn, Jetisý óńiri men Syrdarıa alabyn jáne Deshti qypshaq dalasyn meken etken ejelgi túrki tildes taıpalardyń, atap aıtqanda, saq, úısin, qańly, alan, qımaq - qypshaq, dýlat, túrkesh, qarlyq, oǵyz, arǵyn, naıman, kereı, ýaq, qońyrat, jalaıyr, alshyn t.b. da taıpalardyń tuqymy ekenin eskersek, osynaý jalpaq jahannyń tósinde kóship-qonyp júrgeni de jasyryn emes. Ásirese, Shyńǵysqan shapqynshylyǵy dáýirinde torǵaıdaı tozǵan qazaq halqy óziniń atamekeni bolǵan qasıetti kúl tókken jerinen jyraqqa bosyp ketken qandy kóshtiń kýási bolǵany da shyn.

Qazaq halqynyń quramyndaǵy kereıler, naımandar, qońyrattar, jalaıyrlar, merkitter, dýlattar, qypshaqtar, qańlylar... óz aldaryna handyq qurǵan derbes memleketter bolatyn.

Kereı, naıman syqyldy ejelgi taıpalardyń Hİİ- Hİİİ ǵasyrdaǵy mekeni - Bes ózen (Orhon, Enıseı, Kerlın, Tamyr, Týla) ańǵarlaryn ózek etken búgingi Mońǵolıanyń Qytaımen jalǵasqan aımaǵyndaǵy asqar taýlar men asaý ózendi baıtaq dala edi.

"Rashıd-ad-Dınnyń málimeti boıynsha, Álkeı Marǵulan kereılerdiń qystaýlary Altaı men Qańqýı (Hanhaı) taýynyń ishinde bolǵanyn, olardyń eń ataqtylary - Oren-qoryq, Tús, Qulasyn, Ótegen, Qubaqıa ekenin; ataqty Oń hannyń (shyn aty Tuǵyryl, Markózdiń nemeresi ) ortalyq qalasy Isaq Mońǵol Altaıynda bolǵanyn jazady. Taǵy bir astanasy Borsyqatar ózeni boıyndaǵy Qara-qoto. Reseı ǵalymy B.Kozlov osy qalanyń ornyn taýyp zerttegen. Kereılerden qalǵan Orhon jazýy bar qulpytas Bıýk-Týran ózeniniń boıynda tur. Oǵan "altyn ilgekti kiseni belime býyndym" dep jazylǵan.

Álkeı Marǵulan jazǵan kereı, naımandardan qalǵan qulpytastar olardyń túrki taıpalary ekenin daýsyz dáleldeıdi.

Rashıd-ad-Dın men Marko Polonyń aıtýynsha, ol kezde ýaqtar, qońyrattar Oń hanǵa baǵynatyn" (17).

Qazaq halqynyń Shyńǵysqan shapqynshylyǵyna qarsy 20 jyldyq qajyrly kúresi jeńilispen aıaqtady. Eli men jerin qorǵaý úshin shapqynshylyqqa qarsy kúresken Toqtabek, Buıryq, Tuǵyryl, Taıan, Kúshilúkter qan maıdan­da qaza tapty. Shyńǵysqan olardyń alaýyzdyǵy men byty­ran­dylyǵynan paıdalanyp jeke-jeke talqandady. Ol qarsy­lasqandarǵa sadaq, tize búkkenderge tabaq tartty. Úısin qart pen Kókshe baqsyǵa tórden oryn berdi. Jalaıyr taıpa­synan shyqqan Muqalyny goýań ( memleket ámiri ) etip taǵa­ıyndady. 1204 jyly tutqynǵa túsken naıman handy­ǵynyń bas ýáziri Tatonǵany hatshylyq qyzmetine paıdala­nyp, naımandardyń el basqarý erejesin, jazý mádenıetin - budan buryn naıman, kereı, merkitter qoldanyp kelgen kóne uıǵyr jazýyn qabyldady.

Shyńǵysqan áskerleri Jetisýǵa kelgende óz erkimen el bolǵan qarlyq Arystan hanǵa ( Balqash kóliniń jaǵasyndaǵy Qıalyq qalasyn bılegen) Shyńǵysqan óz qyzy Alqabıkeni atastyrdy. İle alqabyndaǵy Almalyq qalasynda turyp Jetisýdy bılegen qańly taıpasynyń ulys begi Tuǵyryl men onyń balasy Sunaqtegin ózderiniń barlyq áskerimen Shyńǵysqanǵa qosylǵanda, Shyńǵysqan Joshynyń úlken qyzy - Bıkeni Sunaq hanǵa teginge qosty(18). Shaǵataı han Jońǵarıany mekendegen dýlat taıpasynyń basshysy Ortóbege (Ámir Bolatshynyń atasy) óz erkimen el bolyp eńbek sińirgeni úshin "Mańǵylaı súbe" óńirin ıelikke berdi. Sóıtip, Jońǵarıa men Jetisý óńiri Shyńǵysqan patshalyǵy­nyń quramyna qosyldy. Qazaq taıpalary budan bylaıǵy jerde Shyńǵysqannyń batysqa jasaǵan joryǵyna qosylyp, áskerı kúshke aınaldy.

Shyńǵysqan 1220 jyly Otyrardy oırandady.

"Shyńǵysqannyń úlken uly Joshy bastaǵan qol Syǵa­naq, Saýran, Barshynkent, Jent, Úzkent qalalaryn aldy. Syrdarıa jaǵasyndaǵy qalalardyń alynýy Maýran­nahrǵa shabýyl jasaýǵa jol ashty.

Otyrar qalasy alynǵannan keıin Shaǵataı men Ógedeı bastaǵan qol Shyńǵysqannyń ózi bastaǵan qolǵa qosylyp joryqqa shyǵyp, Buhara men Samarhandy baǵyndyrdy. Shyńǵysqan bastaǵan qalyń qol 1220 jyldyń mamyryna deıin Orta Azıanyń Amýdarıa jaǵalaýyna deıingi barlyq terıtorıany alyp boldy.

1221-1220 jyldardyń qysynda Horezmdi jaýlap aldy. Horezm shahy Muhammet qashyp, Kaspıı teńiziniń bir aralyna baryp óldi. Osydan soń Orta Azıany jaýlap alý aıaqtaldy da, bul arada soǵys qımyldary toqtady.

1221 jyldyń kókteminde soǵys qımyldary Qorasan, Aýǵanstan jáne soltústik Úndistan terıtorıasyna oıysty. Bul óńirde úzdiksiz qarsylyq kórsetken Jalalıdendi (Horezm shahy Muhammettiń balasy) Úndi ózenine deıin qýalap baryp, 1221 jyly 24 qarashada talqandady. Shyńǵysqannyń qolbasylary Jebe noıan men Súbedeı batyr bastaǵan 30 myń ásker Irannyń ońtústigin basyp ótip, 1220 jyly Kavkaz taýlaryna baryp grýzınder men azerbaıjandardyń bir bólegin oırandap, Kaspııdiń jaǵasymen júrip otyryp, alandardyń jerine jetip (1222 jyly) olardy talqandady. Odan Qypshaq dalasyna shyǵyp, qypshaq hany Qotannyń áskerlerin qıratty. 1223 jyly 31 mamyrda Qalqa ózeniniń boıynda orys jasaqtaryn jeńip Dnepr ózenine deıin yǵystyryp tastap, ózderi Edildiń orta aǵysyna qaraı kelip, qazirgi Qazaqstan (shyǵys deshti qypshaq) jerin basyp, 1224 jyly Ertis ózeni boıyndaǵy Shyńǵysqannyń ordasyna qaıtyp keldi. 1225 jyly Shyńǵysqan Monǵolıaǵa qaıtty. Sóıtip, 1219-1224 jyldarda Qazaqstan men Orta Azıa Shyńǵysqannyń mońǵol patshalyǵynyń quramyna endi" (19).

Ózi jaýlaǵan jerlerdi uldaryna úlestirgende Ertis ózeninen Oral taýlaryna deıingi jerler men Kaspıı, Aral teńizine deıingi jerler, Amýdarıanyń tómengi aǵarlary, Syrdarıa óńiri túgeldeı úlken uly Joshyǵa qarady.

Shyńǵysqannyń Orta Azıa men Qazaqstandy jaýlap alýy (1219-1221) jáne ol jerlerdi ulystarǵa bólýi nátıjesinde, qazaq halqynyń basym kópshiligi Ertis ózeninen Edilge deıin sozylǵan Joshy ulysynyń quramyna qosylyp, alǵashynda Altyn Orda handyǵyna, keıin odan bólingen Aq Orda handy­ǵyna qarady. Ejelden beri İle alqaby men Jetisý óńirin mekendegen úısin, dýlat, t.b taıpalar Shaǵataı handyǵyna qarady. Shaǵataı handyǵy ydyraǵan soń odan bólingender Moǵulstanǵa baǵyndy. Alaıda bul alym-salyq, ásker jınaý­dyń kólemi edi. Bul handyqtar arasynda qazirgi memleket shekarasy tárizdi shekara bolǵan joq. Onyń ústine eginshi elder sıaqty terıtorıalyq basqarý júıesi emes, ulystyq basqarý júıesin tutynǵan kóshpeli taıpalar úshin bul bóliktiń shektemi shamaly ǵana boldy. Sol sebepti, Joshy ulysy men Shaǵataı ulysyna, Aq Orda men Moǵulstanǵa qarasty kóshpeli qazaq taıpalary óris qonys­tarynda únemi bir- birimen aralasyp, qyz alysyp qudalasyp otyrdy. "Mońǵoldar ózderi jaýlap alǵan jerlerde basqarý júıesine eshqandaı ózgeris engizgen joq, el basqarý, alym-salyq jınaý isine jergilikti feodal shonjarlar men saýda­gerler kómektesti. Feodaldar belgili bir aımaqtardyń jergi­likti ókil ákimderi boldy"(20).

"Shyńǵysqannyń batysqa jasaǵan joıqyn joryǵyn mońǵoldardyń osy ólkelerge jappaı qonys aýdarýy dep uǵynýǵa bolmaıdy. Mońǵoldardyń negizgi halqy óziniń atamekeni Mońǵolıada boldy. Soǵys joryǵynda tasqyn seldeı qaptaǵan qalyń qol - 150 myńnan astam salt atty ásker bolǵanymen, onyń edáýir bólegi jergilikti túrki tildes taıpalardan qosylǵandar edi. Mońǵolıadan kelgen mońǵol áskerleriniń basym kópshiligi jaýlap alý mindetin oryndaǵan soń tapqan oljalaryn artynyp-tartynyp (1224-1225 jyl­dar­daǵydaı) Mońǵolıaǵa qaıtyp ketti. Mońǵolıadan batysqa qonys aýdarǵan Joshy men Shaǵataıdyń qaramaǵyndaǵy moń­ǵoldardyń da sany shamaly bolatyn. Shyńǵysqan Joshyǵa 9 myń úı, Shaǵataıǵa 8 myń úı bergen. Bular Orta Azıa men Qazaq jerindegi ózi jaýlap alǵan túrki tildes taıpa­lardyń telegeı teńizine shógip ketti.

Shyńǵysqan jergilikti halyqtyń til-ádebıet, mádenıet, dinı senim, salt-sanasyna qysym jasamady. Qaıta Joshy men Shaǵataı ulysyna kelgen bılik basyndaǵy mońǵoldar uzaqqa barmaı-aq jergilikti halyqtyń tili men mádenıetin qabyldap olarǵa sińisip ketti.

Shyńǵysqannyń jaýlap alý joryǵy halyqtyń sharýashy­lyǵy men mádenıetine aýyr zardabyn tıgizgenimen, erteden bastalǵan qazaqtyń halyq bolyp qalyptasý barysyn bógeı alǵan joq. Qaıta bytyrandy qazaq taıpalaryn birtutas memleketke shoǵyrlandyrdy. Taıpalar ara talan-tarajdy tyıdy. Sóıtip, qazaqtyń halyq bolyp qalyptasý barysynyń odan ary damýyn tezdetti(21).

Kereı, naıman, arǵyn taıpalary Jetisýdan Ertiske deıingi jerlerde, Tarbaǵataı, Altaı taýlarynyń keń qoınaýynda ómir súrip jatty.

Osydan keıingi bir mezgil ishinde art-artynan qazaq handyqtary qurylyp, qazaqtar bir mezet tynysh ómir súrdi.

1635 jyly oırat taıpalarynyń odaǵy qalyptasyp, bul tarıhta "jońǵarlar" degen atpen belgili boldy. Jońǵarlar HVİİ ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HVİİİ ǵasyrdyń basynda áskerı qýaty jaǵynan meıilinshe kúsheıdi. Jońǵar aqsúıekteri ózderine irgeles jatqan qazaq jerine aýyz sala bastady.

Batyr Huntaıjynyń (1635-1653) tusynda qazaq-jońǵar qatynasy shıelenise tústi. Jońǵarlar qazaq dalasyna úsh ret qandy joryq jasap, qıan-keski shaıqas boldy.

HVİİ ǵasyrdyń 80-jyldarynda jońǵar feodaldary Ońtústik Qa­zaq­stan men Syrdarıa boıyna birneshe dúrkin joryq jasady.

"Jońǵar bıleýshisi Sýan Rabdan bılik basyna shyqqannan keıin, HVİİ ǵasyrdyń aqyry men HVİİİ ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde qazaq jerine jeti dúrkin (1698, 1711, 1712, 1714, 1718, 1723, 1725 jyldarda) basyp kirdi" (22).Sóıtip, qazaqtar "aqtaban shubyryndyǵa" ushyrady.

"Aqtaban shubyryndy" qazaq tarıhyndaǵy qandy jyldardyń eń úlkeni bolyp, kereı ulysynan shyqqan Qojabergen (1663-1762) jyraýdyń "Elim-aı" ánimen tarıh betine tańbalanyp qaldy. "Elim-aı" uzaq dastan túrinde aıtylǵanmen el aýzynda az shýmaqpen án bolyp keledi:

"Qara taýdyń basynan kósh keledi,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.

El- jurtynan aırylǵan jaman eken,

Eki kózden móltildep jas keledi.

Myna zaman qaı zaman, qysqan zaman,

Basymyzdan baq-dáýlet ushqan zaman.

Shubyrǵanda izińnen shań boraıdy,

Qańtardaǵy qar jaýǵan qystan jaman.

Myna zaman qaı zaman, baǵy zaman,

Baıaǵydaı bolar ma taǵy zaman. . .

Ata qonys, týǵan jer qalǵannan soń

Kózdiń jasyn kól qylyp aǵyzamyn"

1728 jyly qazaq qoly Alakól mańynda Bulanty ózeniniń jaǵasynda jońǵar áskerlerine kúırete soqqy berip, olardy aýyr shyǵynǵa ushyratty.

Osydan keıingi jeńisti sherýlerge Abylaı (1711-1781) tikeleı qolbasylyq etip jońǵarlarǵa art-artynan soqqy berdi. Jońǵarlar arasyndaǵy ishki alaýyzdyq jáne Chıń armıasynyń zor kólemdegi jazalaý joryǵy olardy kúıreýge bet aldyrdy. 1757 jylǵa kelgende jońǵarlar birjolata talqandaldy.

Osydan keıin qytaı-qazaq arasynda arnaıy kelissóz júrgizilip, eki jaq beıbit bitimge qol jetkizdi.

Imperıalardyń redaksıalaýynan ótken keıbir jazba derekter Abylaı handy Chıń úkimetine (Ejenhanǵa) baǵy­nyshty etip kórsetedi.

"Bul arada, ımperıalyq ózimshil uǵymdaǵy qytaı sheji­relerinen bastaý alyp, keıingi tarıhqa kóshken bir qate derekke nazar aýdarý qajet. Abylaı eshqashan óziniń halqyn bodandyqqa baılamaǵan. Qytaı ımperatorynyń bıligin moıyndaımyn, baǵynyshtymyn dep ant bermegen. Abylaı atynan jazylǵan mundaı qujat eshbir tarıhta joq. Abylaı elshileri Pekınde tek tatý kórshilik, baýyrlastyq týraly ǵana sóz qozǵaǵan. Júzdesýler, kelissózder barysynda saraı ulyqtarynyń bodandyq týraly ısharatyn qabyldamaı, tabandy toıtarys berip otyrǵan.

Sol kezdegi dıplomatıa tiline kóshirsek, Chıń ımperatory men qazaq hanynyń arasynda "aǵa - inili qatynas" ornaıdy. Al, bul kezde bodandyq júıe - "áke men bala arasyndaǵy qatynas" dep atalatyn"(23). Abylaı dıplomatıalyq saıasat ustanyp qytaı men orysty bir-birine "kózir" retinde sheber paıdalana bilgen.

"Taýarıh hamsada" jazylýynsha, Chıń patshalyǵy úkimeti Daýachı men Ámir-Sananyń búligin tynyshtandyrǵannan keıin, qazaq, qalmaq arasyndaǵy Aıakóz ózenine quıylatyn Laısý-Batpaqsý degen jerde eki eldiń basshylary kelissóz ótkizip, bitimge keledi. Buǵan Chıń patshalyǵy úkimeti jiber­gen Qaradúrchún degen mánsapty İleden kelip qatynasady. Olar kókqasqa aıǵyr, qarabas qoshqar soıyp, qoldaryn qanǵa matyryp: talanǵan mal, aqqan qan salaýat desedi.

Qurbanǵalı Halıdı keltirgen derekter boıynsha bul kelissóz 1757 jyly bolǵany málim. "Eki jaq (qazaq-qalmaq) bitimge kelgennen keıin qazaqtar aqyryndap ilgerleı berdi. Aıakóz ózeninen ótip Alakólge, ber jaǵy Zaısan, Tarbaǵataı taýyna sheıin asty" (24).

Qytaı derekterinde aıtylýynsha, qazaq elshileri Quttybaı (Qutybı), Abylaılardyń talaby boıynsha qazaqtar 1760 jyly mamyrda óz kezinde oırattar jaýlap alǵan Kóksý, Barlyq, Altynemil sıaqty jerlerge, odan ary asyp İle óńirine deıin mal ótkizip, eptep kóship kele bastaǵan.

Qazaqtardyń shyǵys jáne shyǵys ońtústik baǵyttaǵy kóshi İle, Tarbaǵataı, Altaı syndy ejelgi mekenderin kózdep, aqyryn-aqyryn jyljı berdi.

Er Jánibek batyrdyń bastaýymen Syrdan aýyp Orǵa kelgen, odan Baqanas, Balqash, Shyńǵys boıyn jaılaǵan ke­reıler qazirgi Shyǵys Qazaqstannyń Qalba taýyna baýyr basady. Ertisti órleı kóship Samar, Kókbekti, Kúrshim, Marqakól, Zaısan jerin mekendep, Jemeneı arqyly qazirgi Qytaı jerine óte bastaıdy.

"Qytaı tarıhı derekterine qaraǵanda, Qytaıdaǵy qazaqtar İle, Tarbaǵataı, Altaı sıaqty atamekenderine 1767 jyldan keıin qaýyrt oralǵan. 1766 jyly 17 sáýir kúni Chıń patsha­lyǵy úkimeti İle generalyna " İleniń jeri ulan baıtaq, eger qazaqtar kelip kóship-qonyp mal baqpasa bolmaıtyn jerler bolsa, tipti kelip turaqtap qalýdy qalasa, olarǵa ruqsat etilse bolady. Qazirdiń ózinde Tatabaı bastatqandar Jar óńirine (Urjar óńiri - J.Sh) kelip ornalasypty. Budan keıin kelýshiler de sol Urjar mańyna ornalastyrylsa bolady" dep buıryq bergen edi.

1767 jyly tamyzda Chıń patshalyǵy úkimeti Abylaı hanǵa "qazaq malshylarynyń İle óńirine kelip kóship-qonyp mal sharýashylyǵymen shuǵyldanýyna bolatyndyǵyn" uqtyrǵan edi. Sondyqtan sol jyldyń ózinde Abylaıǵa qarasty 300 úı Tarbaǵataı óńirine kóship keldi.

Abylaı hannyń Chıń patshalyǵy úkimetimen jan-jaqtyly qarym -qatynas jasaýyn kezinde Qabanbaı men Jánibek batyrlar da batyl qoldaǵan. Úısin qazaqtary sonaý HVİİİ ǵasyrdyń 60-jylarynda-aq İle óńirine kóship kele bastaǵan. 1770 jyly (Chıanluń jylnamasynyń 35-jyly) orta júzden on eki abaq kereıdiń myń úıli jany Jemeneı, Qobyqsary óńirine kóship barǵan. 1790 jyly kereı tóresi Kógedaı Pekınge baryp Chıanluń hannyń qabyldaýynda bolyp gúńdik mánsap alyp qaıtqan.

Naımandar men ýaqtardyń keıbir rýlary da HVİİİ ǵasyr­dyń 60-jyldarynyń sońynan Tarbaǵataı óńirine kele bastaǵan.

Naımannyń qyzaı rýlary alǵashynda Tarbaǵataı óńirine (Toqta- Barlyqqa) kelip, mekendenip, onan soń HİH ǵasyrdyń sońynda Buratala arqyly İle óńirine barǵan(25).

Altaı men Tarbaǵataı óńirine art-artynan kóship kelgen qazaqtarǵa óris pen qonys taǵy da tarlyq istedi de olar tóńi­rektiń tórt buryshyna tarala bastady. Altaı, Tarbaǵa­taıdaǵy bir bólim qazaqtar Barkól, Shonjy, Jemsary, Fýkań, Sanjy, Qutybı, Manas, Shıhý, Saýan jerlerine baryp qonystandy.

1860-1870 jyldarǵa kelgende Altaı qazaqtary taǵy da tolqyp, bir bólimi Tarbaǵataı, Erenqabyrǵa, Boǵda, Qarataý, Saýan, Manas, Sanjy, Morı, Barkól jerlerine aýdy. Olar osy jerlerde birqansha jyl turǵannan keıin bir bólimi qaıtadan Altaıǵa, bir bólimi Mońǵolıaǵa kóshti. 1873-1874 jyldary Altaıdaǵy kereıdiń barqy rýynyń rý basylary Muqy, Topaı qatarlylar 35 aýyl, shamamen 350 úıdi bastap Altaıdan Tarbaǵataı aımaǵynyń Jaıyr taýyna kóshti. 1870 jyldyń aldy-artynda, kereıdiń sherýshi rýynan Jylqyshy, bazarqul rýynan Kóbesh jıyny 400-den astam úıdi bastap qazirgi Mońǵolıanyń Baıan-ólgeı, Qobda aımaqtaryna kóship ketti. Sol kezde Qobda Chıń úkimetine táýeldi óńir bolatyn. 1890 jyly abaq kereı rýynyń qaraqas, molqy, shubaraıǵyr rýlary taǵy da sol Qobda jerine kóshti.

1883 jyly qazirgi Shińgil aýdanynda turatyn Bóke aýyly myń úıdi bastap Boǵda taýyna kóship bardy. Bóke Sanjyǵa kóship baryp shańıa mánsabyn alyp, Altaı bılerine boı­usynýdan bas tartyp olarǵa alman-salyq bermedi. Altaı bıleri Úrimjige aryz berip, ony ustatpaqshy boldy. Bóke muny bilgennen keıin 1903 jyly Tıbet jerine aýdy. Bóke ólgennen keıin olardyń bir bólimi Shynjańnyń shyǵys bólegine oraldy. Bir bólimi Mońǵolıaǵa ótip ketti. Endi bir bólimi qaıtadan Altaıǵa kóship bardy.

1864 jyly Zaısan kóli óńirindegi kereıler qonys aýdaryp, Altaı -Tarbaǵataı jerlerine qonystandy. Bir bólimi Morı, Manasqa deıin bardy.

1871 jyly qazaqtyń alban rýynyń rýbasy Tazabek orys ústemdigine qarsy kóterilis jasap, jeńiliske ushyrady. Myńnan artyq tútindi bastap, Shonjy arqyly İlege kelip, Toǵyztaraýǵa ornalasyp mal baqty.

1883 jyly qyzaı eliniń táıjisi Qudaımende, Baıeke bı jáne Sasan bastaǵan qazaqtyń úlkendi-kishili rý basynan jıyrmadaı adam 3 myń úıdi bastap Burataladan İlege kóship baryp, Kúnes óńirin mekendedi.

Osy jyly Ór Altaıdan aýǵan myń neshe úı Úrimjiniń ońtústigine kóship bardy. 1884-1886 jyldar aralyǵynda Jáke bı bastaǵan myń tútin Zaısannan Altaıdyń Jemeneı aýdanyna kóship bardy.

Qytaı derekterinde jazylýynsha,1907 jyly Tıbettegi ýázir:"qazaqtar tıbet jerine kelip kirdi, olar ábden tuqyrjylaǵan eken. Qazirshe mal baǵýǵa ornalastyrdyq. Shynjań ásker shyǵaryp qaıtaryp áketse eken" dep málimdedi. Al osydan eki jyl ótkennen keıin, ıaǵnı, 1909 jyly Lıankoı: " Tıbetke barǵan qazaqtardy qaıtaryp kelý jumysyna arnaýly adam jiberip, qazaq rý basylarymen birge tus-tustan izdep taýyp, Tarbaǵataıǵa qaıtaryp keldik" dep málimdedi. Demek bulardyń Bóke aýǵanda tıbet jerinde qalǵan qazaqtar ekeni belgili.

1912 jáne 1913 jyly orystardyń jeliktirýimen Mońǵo­lıa jaǵy Shińgil aýdanyndaǵy jazyqsyz eldi qyrǵyndap, Tary bastaǵan myń úı Barkólge aýýǵa májbúr boldy.

1916 jyly orystardyń (patshalyq Reseıdiń) ásker alýyna qarsy shyqqan alban rýy men qyrǵyzdar qarýly kóterilis jasap qyrǵynǵa ushyrady. Bul tarıhta "Qarqara kóterilisi" nemese "Alban qyrylǵan" degen attarmen belgili. Qyrǵynǵa ushyrap, jan saýǵalaǵan 200 myńǵa tarta qazaq-qyrǵyz art-arty­nan Shynjańǵa qashyp ótti. Albandar İle óńirin mekendedi.

Osydan keıingi jerde 1917-1920 jyldar aralyǵyndaǵy Keńester odaǵynyń ornaýy men Azamat soǵysynyń oryn alýyna baılanysty aqtar men qyzyldardyń qyrqysy, 1925 jyldardan bastalǵan Stalınniń qolshoqpary bolǵan F. Goloshekınniń (1876-1941) zulmattarynan týyndaǵan kampeske (tárkileý), Alash qozǵalysy jetekshilerin jappaı qýdalaý, tutqyndaý, jer aýdarý jáne aýylsharýashylyǵyn zorlap uıymdastyrý, kúshtep otyryqshylandyrý, 1931- 1932 jylǵy qoldan jasalǵan ashtyq sekildi alasapyran kezeńderde qazirgi Qazaqstan jerindegi kóptegen qazaq aýyldary art-artynan Shynjańǵa qashyp bardy.

Muhametjan Tynyshbaev (1879-1937) jazǵan "Qazaq" únqaǵazynyń (gazetiniń) 1917 jylǵy 6 jeltoqsandaǵy No254 sanynda: Qazaqstandaǵy 44 bolys elde 47 myń 759 tútin bolǵanyn, sodan qashqany 40 myń 250 tútin, qyrylǵany 95 myń 200 jan ekendigin jazady. Al, endi bir derekterde 1927-1953 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda 103 myń adamnyń qýǵynǵa ushyrap, 25 myń adamnyń atylǵany, qazaqtardyń 42 paıyzynyń ashtyqtan qyrylǵany jáne bir mılıonǵa jaqyn adamnyń bosyp ketkeni aıtylady.

Qytaı asqandardyń kóp bólimi İle, Tarbaǵataı, Altaı óńirindegi burynnan bar qazaq baýyrlaryna baryp panalasa, bir bólimi ártúrli sebepterden qazaq jerine qaıtyp kelgen. "Taýqymet pen taǵzym" atty kitapta berilgen Jumaqan Kúderınniń ómirdereginde: "...1921-1922 jyldary Qytaıǵa ótip ketken qazaqtardy qaıtarý maqsatynda qurylǵan TÝRSIK komısıasynda eńbek etedi. 1923 jyly Qytaıdan oralǵan alty myń qazaq bosqyndaryn qonystandyryp, jumysqa turǵyzdy"(26) dep jazylǵan.

Ór Altaıdaǵy ult azattyq kúresi qarsańyndaǵy ártúrli alman-salyqtyń kóbeıýi men halyqqa qarata júrgizilgen Qytaı qyrǵyndaýlarynyń sebebinen 1935, 1936, 1937 jylda­ry Kóktoǵaıdaǵy Sultanshárip táıji ıteli rýynan myń úıdi bastap ilgerindi-keıindi Gansý ólkesiniń Dúnhýań aýdanyna kóship bardy. Elisqan 400 adamdy bastap Chıńhaıdyń Kireký hoshýnyna bardy.

1941 jyldyń basynda Elisqan, Zaıyp bastaǵan úsh myńnan artyq qazaq - Tıbettiń Shychýanhy, Baljas degen jerleri arqyly Úndistannyń Kashmır óńirine ótti. Sol jyly olardan myńnan astam adam óldi.

Mánsur táıji Qusaıynulynyń deregi boıynsha: "1951 jyly Qusaıyn táıjiniń baskóterer joldastary Dálelhan Janymhan, Nurqojaı Batyr, Hasen Batyr, Qalıbek Hakim, Hamza, Omar Baıqonaq, Shúken Omarbaı, Raqımolla, Qobdabaı, Qaben, Qaramolla, Mollahmet, Nurmuhammedter­men birge qazaq tarıhyndaǵy eń uzyn kóshtiń alǵashqy aıaldamasy ilgerindi-keıindi bolyp Kashmır qalasyna keledi. El bastaǵan aǵalarymyz sol kezde Birikken Ulttar uıymyna shyǵyp, sol arqyly otyrýǵa úı, azdy-kópti azyq-túlik aldyrady. Sol jerde el esin jıyp, el azamat­tary jınalyp bolashaq el qamyn kóp oılasady. Alda­rynda bes jospar bolady: Birinshisi, Úndistanǵa turaqtaý; Ekinshisi, Taıvanǵa baryp ornalasý; Úshinshisi Amerıka Qurama Shtattaryna baryp turý; Tórtinshisi Musylman eli Arabstanǵa qonys aýdarý; Besinshisi qandas túrik halyq­tarynyń biri Túrkıa Respýblıkasyna ornyǵý boldy.

İske kirisken zıaly qazaq basshylary óz baýyrymyz dep Delıdegi Túrkıa Respýblıkasynyń elshiligine "qazaq kóshin qabyldaý týraly" ótinishimen kirdi. Berilgen ótinish Túrkıa Respýblıkasy Mınıstrler kabınetinde 13.03.1952 jyly qabyldanyp, qanaǵattandyryldy. Sonymen alǵashqy qazaq kóshiniń quramynda 20 otbasy, 102 jan sany boldy. Barǵan qazaq kóshin Túrkıa Respýblıkasy Stambýl qalasynda kútip alyp, olarǵa segiz aı óz mádenıeti men dástúrin, tilin, dilin úıretti. Sol aralyqta qazaq qandastarǵa Túrkıanyń Qaısar oblysy, Deýeli, Iahıaly, Ilásty aýdandarynan úı, jer bólinip kelgenderdi sonda ornalastyrdy.

Al, artta qalǵan kósh Túrkıada ornyqqan qazaq baýyr­lar­dyń jaqsy jaǵdaıyn hat arqyly bilip, olar da 1953-1954 jyldar arasynda bólim-bólim bolyp túrki tektes baýyr­larǵa kelip qonystandy. Olar 1850 jan, 675 otbasy edi.

Joǵaryda Túrkıa Respýblıkasy bólip bergen tórt obly­syna jerlesken qazaqtardyń otbasy sany;

1 . Qaısar oblysyna 100 otbasy.

2. Nıgde oblysyna 234 otbasy.
3. Konıa oblysyna 160 otbasy.
4. İzmır oblysyna 160 otbasy

654 otbasy jáne 21 uıǵyr otbasy týysqandarymen barlyǵy 675 otbasy ornalasty.

Sóıtip, 1953 jyly Túrkıa úkimetiniń bekitýimen Birles­ken Ulttar Uıymynyń atynan Úndistan, Pakıstan, Aýǵan­stan qatarly elderge bosqyn bolyp ótken úsh myńnan artyq qazaq Túrkıaǵa kóship baryp, negizinen Stambýl, Izmır, Ankara, Býrsa, Eskıshemir, Kaıser sekildi qalalar men aýyl­darǵa qonystandy"(27). Tolyq emes derekterge negizdelgende aýǵan eldiń alǵashqy kóshindegi adam sanynyń jıyrma myń aınalasynda bolǵany aıtylady. Demek, jol boıynda on jeti myńnan artyq adam ártúrli qyrǵynǵa ushyraǵan.

1962 jyly Qytaı men Keńes odaǵy eki el úkimeti "Shyn­jańdaǵy Keńes odaǵy muhajyrlarynyń eline qaıtý qujat­taryn ońaılastyrý kelisim-shartyn" jasady. Osy kelisim negizindegi 1962 jylǵy "İle-Tarbaǵataı oqıǵasyna" baıla­nysty İle, Tarbaǵataı, Altaı óńirinen eki júz myńnan astam adam qazirgi qazaq jerine ótti. Sonyń ishinde ilgerindi-keıindi Altaı jerinen 1954 jyly 280 otbasy, 1955 jyly 865 otbasy, 1956 jyly 138 otbasy, 1958 jyly 65 otbasy, 1959 jyly 178 otbasy, 1961 jyly 99 adam, 1962 jyly 63 otbasy, 1963 jyly 49 otbasy, 1964 jyly 2 otbasy "Keńes odaǵynyń azamaty" kýáligimen Qazaqstanǵa kóshken.

Al 1956 jyly qazanda burynǵy aýyp ketken elden (Moń­ǵolıa jerinen) 52 otbasy Altaı, Úrimji óńirine kóship barǵan.

1984 jyly Chıńhaıdan atameken Altaıǵa kóship barǵan otbasylardy aıtpaǵanda Qytaı qazaqtaryndaǵy kóshi-qon negizinen aıaqtady.

1991 jyly Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdik alǵannan keıin jumys, eńbek, oqý jáne týysqandyq sharttarmen bir bólim Qytaı qazaqtary Qazaqstannyń árbir jerine kóship kele bastady. 1991-1992 jyldary oqý jáne basqada joldar­men kelgenderdi aıtpaǵan kúnniń ózinde, 1994 jyly jazýshy Jaqsylyq Sámıtuly bastaýyndaǵy A.Saǵyndyquly, T.Zákenuly, Ǵ.Qalıbekuly, A.Ahmetbekuly sekildi alǵashqy bir toppen quıryq tistesip S.Qapshyqbaev, A.Qalıuly, K.Elemesuly, D. Baıtursynuly, D.Másimhanuly, Ý.Sáıpiluly, J.Túrkıauly sekildi zıaly qaýym ókilderi birinen soń biri kóship keldi. 2000 jyldan keıin túrli jol­men kelýshiler sany qaýyrt kóbeıip, qazirge deıingi jalpy kelgender shamamen 10 myń otbasydan asqan. Desede, 2008 jylǵa deıin Qazaqstan Respýblıkasy men Qytaı Halyq Respýblıkasy arasynda eshqandaı kóshi-qon kelisim-shartynyń bolmaýyna baılanysty kóshtiń aıaq alysy óte baıaý bolyp otyr.

QYTAI QAZAQTARYNYŃ BASQARÝ JÚIELERİ

Qytaı memleketi resmı qurylýdan ilgeri Qytaıdaǵy qazaqtar "Qasymhannyń qasqa joly", " Esimhannyń eski joly" degendeı ejelgi basqarý túzimine baǵynyp keldi. Atap aıtqanda, taıpalyq basqarý túzimin atqaryp, árbir adam belgili taıpaǵa jáne rýǵa táýeldi boldy. Eń kishi qandastyq top aýyl dep ataldy. Aýyl turǵyndary belgili rýdan qural­ǵan bolyp, ony belgili bet-bedeli bar aýyl aqsaqaly nemese baılyǵy mol atqa minerlerdiń biri basqardy.

Taıaý tarıhymyzdaǵy birneshe retki shekara aıyrý týraly kelisim sharttardan keıin (1864, 1881, 1884 jylǵy ) ár rý-taıpa ózi otyrǵan eldiń táýeldigine baǵynyshty boldy. Shynjań jerine qaraǵan qazaqtardy quraıtyn kereı, naıman, ýaq, alban, sýan taıpalary da sondaı rýlyq júıeniń basqarý túzimine baǵyndy. Ásirese, jan sanynyń kóp bólegin ustaıtyn kereı, naıman taıpalary irili-usaqty rý basyla­ryna baǵynyshty bolyp keldi. Rýlardyń jaǵdaıyn qysqasha aıtar bolsaq tómendegideı:

1. Kereıler.

Kereıler ejelden Altaı taýyn meken etken irgeli el. Kereı taıpasy jyl sanaýymyzdan burynǵy İİ-İİİ ǵasyrlarda málim bolǵan ulystar men taıpalardyń biri. Qytaı, parsy derekteri jáne Álkeı Marǵulan sekildi tarıhshylar kereılerdi "Sanbıler tusynan álemge áıgili qazaq taıpasy­nyń biri" dep jazǵan. Qytaı jáne basqa da ult tilderinde jazylǵan tarıhı materıaldarda kereı eli "kereıt" túrinde kezdesedi. Mundaı derekter HİV ǵasyrdaǵy parsy tarıhshysy Rashıddenniń "Jamıh-at taýarıh" kitabynda, Ábilǵazy ál-Horezmıdiń "Túrik shejiresinde" de bar. Bul týraly tarıh ǵalymy M. Orazbaı: "Kereıt ataýy bolsa, eski kúnderdegi, ǵun eliniń "ker" nemese "ǵar" sózinen ózgergen. Onyń sol zamandaǵy maǵynasyna keler bolsaq, "asqaq", "joǵarǵy", nemese "bılik" degen maǵynany bildiredi. Qazirgi qazaq tili men mońǵol tilinde saqtalǵan sózder ishinde de kezdesedi. Aıtalyq, qazaq tilinde "asqar", "talǵar", "quz (ǵ) ar" t.b. sózderdi eske alsańyz, kereıt sózi de ózine tán eski jalǵaý, jurnaqtary "-eıt" arqyly "asqaqtar" nemese "óreli el" degen maǵynany bildiredi.

Kereıt memleketi, tarıhta keremet keshýleri men shuǵy­laly erlik ereksheligimen kózge túsetin memleketterimizdiń biri"(28) degendi aıtady.

Túrkıanyń Ankara qalasynda basylǵan "Eski túrik qaýymdary men memleketteri" (1972 j.) degen kitapta: "ertedegi túrik tektesterden kóptegen atalar memleket quryp, derbes el retinde tanylǵan. Olardyń ishinde kereıt memle­ketin erekshe ataýǵa bolady" - deıdi. Demek, kereıt memleketi óziniń zań-túzimi, basqarý júıesi bar kemeldi el bolǵany anyq. Endi bir qyzyǵy, jońǵarlar tynyshtalǵan 1757 jyldan keıin Syr boıynan kóshken kereıler "Atamekenimiz Altaıǵa baramyz" - dep kóshtiń buıdasyn ejelgi ata mekenderine burǵan. Ári Altaı taýlaryn betke alyp údere kóshken. Qazirde kereıler Altaı aımaǵynyń alty aýdan, bir qalasyna, Tarbaǵataı aımaǵynyń Toly, Shıhý, Saýan aýdandaryna jáne Shıhýdan Barkólge deıingi Tán Shan taýy óńirine, Úrimji, Sanjy tóńiregine, sondaı-aq Gansý ólkesiniń Aqsaı qazaq avtonomıaly aýdanyna qonys tepken. Kereıler abaq kereı, ashamaıly kereı bolyp ekige bólinedi. Ashamaıly kereı negi­zinen Qazaqstan jerin mekendegen. Olar óz ishinen: Baltaly, Baǵanaly, Sirgeli, Naızaly, Sıban syndy 5 ataǵa bólinedi.

Al abaq kereıler 12 úlken rýǵa bólinedi. Olar: jádik, ján­tekeı, sherýshi, ıteli, qaraqas, molqy, shybaraıǵyr, mer­kit, jastaban, sarbas, kónsadaq, shımoıyn ( keıde shımo­ıyn­nyń ornyna qultaıbolat alynyp júr ). Al osy 12 úlken rý ary qaraı 78 usaq rýǵa bólinedi. Arıstov: "10 ǵasyrdaǵy ke­reılerdiń jan sany 900 myń adamǵa jetken" dep jazǵan. Al, qazirgi Qytaı jerindegi kereıler shamamen 700 myńnan astam.

2. Naımandar.

"Naıman degen sóz tórkini ejelgi dáýirdegi rý aty bolyp tabylady. Olar túrik tekti rý edi. Olar ertede mońǵoldarǵa qaraǵan rý bolatyn, sol kezde de naıman dep atalatyn"(29). Keltirilgen derek naımandardyń Tarbaǵataı óńirinde handyq quryp turǵanyn tilge tıek etedi. Joǵaryda aıtylǵan kereı­lerdiń ejelgi mekeni Altaıǵa kóshkeni sekildi jońǵarlar tynyshtalǵannan keıin naımandar Tarbaǵataı óńirinde jappaı qonystana bastaǵan. Al uly júz urpaǵy İlege bet alǵan. Bu­dan el qulaǵyndaǵy eski shejireniń áserin baıqaýǵa bola­dy. Atadan balaǵa jalǵasqan rýlyq shejiremen birge baıanda­latyn meken shejiresi de tekten-tek aıtyla salmaǵan.

Qytaı derekterinde aıtylýynsha naımandar memleketi ózindik mádenıet qalyptastyrǵan, el basqarý isterinde qatań zań-túzimge boıusynǵan qýatty el bolǵan.

Naımandar negizinen Tarbaǵataı aımaǵyna, İle aımaǵynyń bir bólim aýdandaryna, Boratala mońǵol oblysynyń shekaralyq aımaǵyna, kereı jáne basqa da rýlar qonystanǵan óńirlerge aralas qonystanǵan.

Naımandar 9 rýǵa bólinedi. Olar: qarakereı, sadyr, mataı, ergenekti, baǵanaly, baltaly, teristańbaly, shyrshyt. Mataılardyń ishindegi qyzaılar naıman rýy ishindegi birshama ósken rý bolyp, olar: ıtemgen, meńis, begimbet, derbes syndy tórt kishi rýǵa bólinedi. Qyzaılar negizinen İle óńirin meken­deıdi. Qytaı jerindegi naımandardyń jan sany 700 myń shamasynda.

3. Albandar men sýandar.

Tarıhı derekterdiń paıymynsha úısin memleketi tarıh sahnasyndaǵy iri elderdiń biri bolǵan. Olardyń negizgi mekeni Balqashtyń Shyǵysy men İle ózeniniń keń ańǵarlary edi. Nándi bı, Eljaý bı sekildi memleket basshylary bar, kemeldi ákimshilik qurylymdaǵy quldyq túzimdegi el bolǵan. Halqyn ondyq túzim arqyly bólip basqara bilgen.

Albandar sary, shybyl bolyp ekige bólinedi. Sarydan: súıerqul, súımendi, súıerquldan-qojanbet, jarty, dosaly, shoǵan(abyz), mámbet(aljan), úmbet(shaja), súımendiden-aıt, bozym, shylbydan: qyzylbórik, qurtqamamaı taraıdy. Olar İle aımaǵyna qarasty Muńǵulkúre, Tekes, Toǵyztaraý, Shapshal aýdandaryna qonystanǵan. Sýandar óz ishinen dos­baǵys, kúnbaǵys, toǵarys, baıtoq syndy tórt úlken rýdy quraı­dy. İle aımaǵynyń Qulja, Qorǵas aýdandaryna qonystanǵan. Shynjańdaǵy albandar men sýandardyń jan sany shamamen 150 myńǵa jaqyn.

4. Ýaqtar.

Ýaq taıpasy - qazaqtyń eń ertedegi taıpalarynyń biri. Bu­rynǵy zaman jazbalarynda ýaq aty "uńǵut" bolyp kezdesedi.

Ýaqtardyń burynǵy óris-qonysy Altaı taýy men Ertis ózeni jaǵalaýy bolǵan. HVİİİ ǵasyrdyń sońynda Tarbaǵataı aımaǵynyń Maıly-Jaıyr óńirine (Toly aýdanyna) kóship kelgen. Alǵashqy kóshpen kelgender eski ýaq delinse, 1830 jyldardyń aınalasynda Barlyq taýy mańyna kóship kel­genderin jańa ýaqtar dep ataıdy. Ýaqtar kereı, naıman­dar­men aralas qonystanýmen birge Tarbaǵataıdyń Saýan aýdany mańyna da kóbirek mekendegen. Bir bólimi İle óńirine qonystanǵan.

Ýaqtar óz ishinen shoǵa, sarman, baınazar, sarbaǵysh, erenish, álimbet, bıdáli, jansary, barjaqsy, shaıkóz sekildi rýlarǵa bólinedi: qytaı jerindegi ýaqtardyń jan sany shamamen 100 myńnyń aınalasynda.

Rýlardy basqarý jaǵynda jalpy qazaq ultynyń salt-dástúri saqtalyp kelgenmen Qytaı jerindegi qazaqtardyń Chıń patshalyǵyna (Ejenhanǵa) qarasty bolýymen bılik júıesinde azdap ózgerister boldy.

Abylaı han tusynda "qıyr qonyp, shet jaılaǵan" qazaq rýlary qonys jaǵynan Ejenhanǵa qaraǵanmen basqarý bıligi jaǵynan qazaq handarynan qol úzgisi kelmedi. Qazaq han tuqymdaryna bılik tizginin ustatýdy dástúrge aınaldyrdy. Bul tutas qazaq ultynyń qaı el, qaı jerde otyrsa da bir jaǵa­dan bas, bir jeńnen qol shyǵarý syndy ulttyq ujdany­nyń shyndyq júzindegi kórinisi edi. Sol sebepti de árqaısy rýlar áýeli han tuqymynan tóre taǵaıyndap, sońynda sol tóre arqyly Chıń úkimetimen qarym-qatynas ornatyp otyrdy. Bul bir jaǵynan qaraǵanda Abylaı ustanǵan tatý kórshilik pen teń-qatar turý saıasatynyń taǵy bir qyrynan beınelenýi boldy.

"Chıń patshalyǵy úkimeti tusyndaǵy tarıhı estelikterde "batys qazaqtar" degen atpen qazaq táıjisi Sanıazdyń tórtinshi uly Qambar qaýymy da Tarbaǵataı jerin mekendegen dep jazylǵan. Bul arada aıtylǵan "batys qazaqtar" áste kishi júzge qarasty rý-taıpalar emes. Sirá, Tarbaǵataı óńirin mekendegen orta júzdiń keıbir rý-taıpalary "batys qazaqtar" dep jazylsa kerek.

"Shynjań derekterinde" jazylǵan shejirede de, Tursynnan: Kúshik, Essadar, Baraq; Kúshikten: Ádil, Sanıaz, Abylaı; Sanıazdan: Jadaq, Sýyq, Qasym, Qambar, Toqtokúshik, Jabaı, Janabek, Shyńǵys. Demek bul derek boıynsha Qambar - Sanıazdyń tórtinshi uly. Ol 24 rýly eldi (Utyqty ) basqarady delingen. Onyń balalarynan Sýyq 1783 jyly, Jabaı 1786, 1790 jyldary patshaǵa amandasa Pekınge barǵan. Janabek 1795 jyly bara jatqan jolynda Nıńshıada ólgen. Derekterde Qambardyń basqarýyndaǵy 24 rýly eldiń arasynda baıjigitten basqa ýaq, naıman, aq naıman atalary bar delingen. Sol tusqa qatysty derekterdiń bárinde naımandardyń Tarbaǵataı óńirinde kóship-qonyp júrgeni anyq. Sanıazdyń besinshi uly Toqtokúshik 1782 jyly patshaǵa amandasa barǵan. Sonda Sanıazdyń jeti uly­nyń tórteýi (biri jolda óledi) patshany jaǵalaǵan. Osynyń ózi de Sanıaz urpaǵy shekaraǵa jaqyn (nemese shekara qara­ýyldary ishine kelgen) rýlardyń tóreleri ekenin dáleldeıdi.

El aýzynan alynǵan shejire derekterde, qyzaı elin basqarǵan tórelerdiń ata babalary Tursynnan taraǵan bolyp shyǵady. Iaǵnı Tursyn, Tursynnan Kúshik, Kúshikten Ádil, Ádilden Saman. Ádildiń balalarynan Satybaldynyń 1790 jyly, Satynyń 1795 jyly patshaǵa amandasa barǵany, Saıtmordyń 1809 jyly Jyńǵa kelgende sheshek shyǵyp qaıtyp ketkeni "Shynjań derekterinde" jazylǵan. "Shyn­jań derekterinde" Samannan: Toqjan (1795 jyly patshaǵa amandasa barǵan), Abylabes (Ábilpeıiz), Nuraısary (birinshi joly 1803 jyly, ekinshi joly 1809 jyly patshaǵa amandasa barǵan), Qýat, Laısary atty bes uly bolǵany da jazylǵan.

Jınaqtaı kelgende, Ádil, Sanıaz naıman elin bılegen tóreler - Sanıazdyń urpaǵy Qambar naımannyń baıjigit bastatqan rýlaryn, Ádildiń uly Saman qyzaı elin ("Sama" dep te atalady) bıleıdi. Buǵan qaraı otyryp, Qytaıdaǵy tarıhı derekterde jazylǵan "batys qazaqtar" - naımannyń keıbir rýlary (baıjigit, qyzaı, t.b.) jáne bastabynda Tarbaǵataı óńirin mekendegen keıbir kereı (on eki abaq) rýlary deýge bolady. Osy qazaq rýlary qytaı shekara qa­raýyldary ishine (Tarbaǵataı óńirine) aldymen kóship kelgen, atamekenine aldymen oralǵan qazaq taıpalary bolyp tabylady"(30).

"HVİİİ ǵasyrdyń sońǵy jarymyna kelgende, abaq kereı áýletteri Ertistiń ońtústiginde Qalbadan Saýyrǵa deıingi, Ertistiń soltústiginen batys Altaı taýynyń ońtústik betke­ıinen tartyp Qyran, Ertis alqabyna qonystanǵan mezgilderde han násili Ábilpeıizdiń bir balasyn qalap ákelip, abaq kereı tóresi etip belgileý kerek degen aqylǵa keldi. Sóıtip, 1780 jyldardyń ishinde Taýasar, Shegetaı bıler bastap, 17 adamnan quram tapqan abaq kereı aqyl ıeleri Ábilpeıiz hanǵa baryp, mán-jaıdy uǵyndyryp, buıymtaılaryn aıtady.

Ábilmámbet hannyń ekinshi balasy Ábilpeıizdiń Qanqoja, Jolshy (Joshy) bopy, Aǵdaı, Aqtaı, Kógedaı, Jabaǵy, Sámen degen uldary bolǵan eken. Ábilpeıizdiń aldyńǵy bala­lary azamat bolyp ketkendikten ekinshi áıeli qyrǵyz qyzy Tumar hanym men onyń Kógedaı, Jabaǵy, Sámen atty úsh ulyn abaq kereıdiń talaby boıynsha kóshirip beredi. Sol kezde Kógedaı 16 jasta, Sámen 14 jasta, Jabaǵy 8 jasta eken. Sonymen 1788 jyly abaq kereı eli Kókbekti degen jer­de uly dúbirli jıyn ashyp, Kógedaıdy aq kıizge otyrǵy­zyp, abaq kereıdiń tóresi etip saılady. Sámen, Jabaǵylar da abaq kereıdiń kishi rýlaryna tóre etilip belgilendi. 1790 jyly Kógedaı abaq kereıdiń sol kezdegi ataqty adamdarynan jántekeı Barlybaı, sherýshi Shubash, qaraqas Baıqan, molqy Jantory qatarlylardyń serik bolýynda Pekınge baryp Chıanluń patshaǵa kezikti. Chıanluń patshasy Kógedaıdy "gúń" dep bekitip, tańbaly qaǵaz berip, mánsap kıimin kıgizip qaıtardy. Abaq kereı eli Chıń patshalyǵy úkimetine 81 at salyq tólep turýǵa mindetti boldy. Bul atty el kezinde "Sarnoqtanyń aty" dep atady. Han tuqymynan Kógedaıdy ákelip "tóre" saılaýy, ony Ejenhanǵa jiberip "gúń" shenine ıe etip, Chıń patshalyǵy úkimeti tanyǵan mánsap ıesine aınaldyrýy abaq kereı eliniń saıası ómirindegi mańyzdy oqıǵa boldy. Bul jóninde ǵulama aqyn Aqyt Úlimjiuly bylaı dep tolǵaıdy:

Úsh bala tóre boldy abaq elge,

Jaıyldy aty shyǵyp talaı jerge,

Kógedaı Ejenhannan gúńdik shen ap,

Uqsaǵan jan baspaǵan sary belge.

Sóıtip, HVİİİ ǵasyrdyń sońǵy kezinen bastap abaq kereıdiń bılik júıesine tóre bıligi aralasty da, 1830 jyldarǵa deıin abaq kereı úlken jaqtan Kógedaı jáne Ajy gúńniń basqarýynda bolyp ishki jumystardy rý aqsaqaldary, bıler bir jaqtyly etip keldi. HİH ǵasyrdyń 30-jyldaryna taman kelgende, abaq kereıdiń el irgesi keńeıip tútin sany molaıdy. Tolyqsyǵan eldi basqarý Kógedaıdyń murageri Ajy gúńge jeńil tımedi. Onyń ústine osy mezgildegi abaq kereı aqyl ıeleri, bútin abaq kereıdiń tizginin jalǵyz Ajy gúńniń qoly­na ustatqysy kelmedi. Ajy gúńniń el basqarý tásilinde, aıtyl­ǵan bılikterinde, jasaǵan sheshimderinde ádiletsizdikter bar, Ajy tóre tóbe bı bolyp syrtymyzdan qarasyn da abaq kereıdiń ishki jumystaryn aǵaıyn berekesimen yntymaqty negizge alyp, basqaratyn bı saılap alýymyz qajet dep qarady. 1836 jyly qazirgi Býyrshyn aýdanynyń orta jaılaýy - "Úshtasta" búkil abaq kereıdiń jáne abaq kereı­men birge qonystanyp otyrǵan naımannyń jarboldy, býra rýlarynyń rý basylary, ıgi jaqsylary, aqyl ıesi aqsaqal­dary bas qosqan dabyraly jıyn ozdyrdy. Bul bas qosýǵa qanattas otyrǵan naıman taıpasynyń dórtýyl rýynyń tóresi Daıyr ózine qarasty bılermen keldi. Duzaqshydan Qojambet, baıjigitten Nazar bastaǵan bıler qatynasty. Bas qosý eń aldymen saılanatyn bıler sanyn, onan soń qandaı adamdar saılaný qajet, olarǵa qoıylatyn talap ne degen úsh másele ústinde aqyldasý alyp bardy. Ózara keńese kelip olar dúnıe tórtke toqtaıdy. Allanyń tórt perishtesi, paıǵambardyń tórt shaharáry, ıslam dininiń tórt mázhaby bolǵan. Búkil dúnıeniń de batys, shyǵys, ońtústik, soltústik atalǵan tórt jaǵy bar. Sondyqtan tórt bı saılansyn, al, saılanatyndar eldiń ıgilikti isi úshin, eńbegi sińip kózge túsken, sózge sheshen, iske tartymdy, halyq jumysyn meńgere alatyn, ádil bılik aıtyp el berekesin qorǵaı alatyndar saılansyn, bular irgeli el, ósken rýdan tańdalsyn: óıtkeni saılanǵan bı az atanyń balasy bolsa, ósken irgeli el onyń bıligine toqtamaıdy dep kelisti. Osy keńeste qaraqas Kene bı " bul saılanatyndar jántekeı men jádikten bolsyn. Bizdiń qaraqas, molqy bılikke ókpelemeıdi. Al, basqa kereı balasyna jántekeı, jádik ese bermeıdi" degen usynys qoıdy. Keńes Kene bıdiń usynysyn oryndy dep qarady. Nátıjede -jántekeıden Kóken Mamytuly (1797-1879j.j), Topan Sataıuly (1802-1892j.j), jádikten Beısenbi Dónenbaıuly (1799-1872j.j), Qulybek Janteliuly (1796-1852j.j) saılandy. Keńeske qatynasqan abaq kereıdiń el aǵalarynyń atynan jádik (tileke) Maman bı saılanǵan tórt bıge: " kelinińnen balańdy artyq kórmeıtin, balańnan elińdi kem kórmeıtin, qaraqyldy qaq jarǵan ádil bı atanyńdar" - dep aqyl aıtsa, jántekeı (botaqara) Sháý jyraý qalyń qaýym aldynda óleńmen bata beripti. Demek bul derek HİH ǵasyrdyń 30-jyldaryna kel­gende, abaq kereı taıpasynyń (Altaı óńirindegi) tútin sany 30 myńǵa, jan sany (orta eseppen bir tútinge 5 jan dep eseptegende) 150 myńǵa jetkendigin dáleldeıdi. Abaq kereı taıpasyn bılegen bir gúń 4 bı atalǵan osy bılik júıesin halyq "tórt bı tóre" dep atady. Tórt bı tóre bılik júrgizgen 1836 - 1883 jyldar aralyǵynda abaq kereı taıpasy syrttaı Chıń patshalyǵy úkimetine baǵynyp alman-salyq tólep turdy da, ishki jaqta eltiri daýynan erdiń qunyna deıingi jumystar osy tórt bı tóreniń basqarýynda boldy. Bul mezgilde, Altaı óńirinde Chıń patshalyǵy úkimetiniń ákimshilik organy bolmady.1884 jyly Shynjań ólke bolyp quryldy. "Shyn­jań ólke bolyp qurylǵanda Altaı men Qobda erekshe aımaq bolyp, ortalyqqa tóte baǵyndy. Ony Qobdada turatyn ókil ákim (Sanzan Dachyn) basqardy". 1883 - 1905 jyldar araly­ǵynda abaq kereı taıpasy mekendep turǵan Altaı óńirindegi qazaqtarda bir gúń, tórt bı (úkirdaı), eki amby dep atalatyn 7 adamdyq bılik júıesi barlyqqa keldi. Ajy gúńniń murage­ri - Qasymqan Ajdyuly gúń, Kókenniń murageri - Jurtbaı Kókenuly bı (úkirdaı), Topannyń murageri Bapy Topanuly bı (úkirdaı), Beısenbiniń murageri - Ospan Beısenbiuly bı (úkirdaı), Qulybektiń murageri - Nashyn Qulybekuly bı (úkirdaı) bolyp, aldyńǵy 4 bıdiń bılik ornyn jalǵastyrdy. Osylarmen qatar Altaı óńirinde abaq kereımen aralas qonystanyp mekendegen naıman rýlarynan Dúzbenbet Qumyrsqauly amby, tóre-mataı atalǵan rýlarǵa Ospan Jánibekuly amby bolyp belgilendi. Altaı qazaqtarynyń barlyq úlkendi-kishili isteri osy jeti adamnyń birjaqty etýimen yńǵaılanyp otyrdy.

Jazba derekterge negizdelgende, Kógedaı "gúń" mánsabyn Pekınge baryp Chıanluń patshalyǵynan alyp kelgen 1790 jyldan bastap 1919 jylǵa deıin Altaı óńiri erekshe aımaq bolyp ortalyqqa 129 jyl tóte qarap turdy. 1919 jyly Shynjań ólkesine qarasty etilip qosylyp berildi. Altaıdyń mánsap attarymen bılik júıesiniń Tarbaǵataı, İle qatarly aımaqtarmen parqy bolýynyń tarıhı sebebi mine osy. Derekterge qaraǵanda, 1902 jyly Altaıǵa Shı Hyń atty Shyńsaı kelip ornyqty. Bul Chıń patsha úkimetiniń Altaı, Qobda óńirindegi barlyq qazaqtarǵa bılik etetin eń alǵashqy organy edi. 1903 jyly Shı Shyńsaı Altaı, Qobda qazaqta­ry­nyń el basylaryn shaqyryp jıyn ashty. Jıynda Shyńsaı Altaı - Qobda óńirindegi qazaqtarǵa sol kezde Chıń patsha úkimeti qalqa mońǵoldaryna qoldanyp kelgen "Ǵar"-ǵa (qanat) bólip basqarý túzimin qoldanatyndyǵyn; Qobda óńirin­degi qazaqtar men qazirgi Kóktoǵaı, Shińgildi mekendenip otyr­ǵan qazaqtardy "oń qanat" (barýyn ǵar) etip oǵan Súgirbaı Jylqyshyulyn, Altaı óńirindegi qalǵan qazaq­tardy "sol qanat" (zoýyn ǵar) dep oǵan Mámı Jurtbaıulyn belgilegendigin uqtyryp jarıalady. Biraq bul bılikti moıyndamaıtyn toptar shyqty da, dástúrli bılik júıesi negizin saqtap qala berdi.

Osydan bylaı Altaı, Qobda óńirin mekendegen abaq kereı taıpasy men naıman rýlarynyń ejelgi saqtalyp kele jatqan rýlyq bılik júıesinde eleýli ózgerister týa bastady. Chıń patsha úkimetiniń Altaıdaǵy organy el basqarýdyń qat-qabat bılik qurylymdaryn belgiledi.

1908-1909 jyldar shamasynda eń aldymen Kóktoǵaı, Shińgildi mekendegen abaq kereıdiń molqy rýynan Jýanǵan (Jota qajy dep te atalady) Máıtiuly, qaraqas rýynan Bitimshi Tileýdiuly, sarbas rýynan Býrataı Beldemsheuly, jántekeıdiń shaqabaıynan Japar Taryuly qatarly adamdarǵa táıji mánsaby berildi. El bulardy "Órdiń 4 táı­jisi" dep atady. Al, 1911 jyldan keıin Altaı óńirinde mánsap tipti de kúsheıe tústi. Manchıń ákimshilik bıliginiń syrtynda ýań, táıji ( keıbir kezde amby dep te atalady ), úkirdaı, zalyń, záńgi qatarly 5 satyly rýlyq bılik júıeleri qalyp­tasty. Budan basqa ár júz úıge júz basylary belgilendi.

Chıńhaı tóńkerisi jeńiske jetkennen keıin 1913 jyly "Da zuńtuń saılaý (prezıdent saılaý) jıynyna" Altaı qazaqtarynyń bir ókili barý qajet boldy. Altaı qazaqta­rynyń el basylary aqyldasa kelip, zuńtuń saılamyna qaty­nasatyn Altaı qazaqtarynyń ókili etip Zakarıa Ospanulyn (ádil tóre) belgiledi. Zakarıa qasyna Baımolla Qarekeuly (merkit) men Ańsaǵandy (tóre) ertip Pekındegi zuńtuń saılamyna baryp qatynasty. Mıngo úkimeti osy joly Altaı eline bir ýań, eki beısi, bir fýgúńdik laýazymyna ıe úsh dárejeli mánsap berdi. Álen Jeńisqanuly - ýań, Mámı Jurtbaıuly men Zakarıa Ospanuly - beısi, Ómirtaı Nashy­nuly - fýgogúń bolyp belgilendi.

Osydan bylaı qalyptasqan qat-qabat bılik júıesi Qytaı eli azat bolǵanǵa deıin jalǵasyp keldi. Jazba derekter men tarıhı ańyzdarǵa qaraǵanda, ýań búkil abaq kereıdi bılegen, myń tútinge tolǵan rýlarǵa táıjilik, 500 tútinge tolǵan rý­lar­ǵa úkirdaılyq, 200 tútinge tolǵan rýlarǵa záńgilik laýazym berilgen. Al, zalyń laýazymy tútin sanyna qaralmaı úkirdaı men záńgi arasyndaǵy baılanysshy laýazym bolǵan. Zalyń qytaı tilinde "zolıń" - kómekshi bastyq degenge mándes keledi. Aıtýlarǵa qaraǵanda, táıji (amby), úkirdaı, zalyń, záńgilerde úkimet ornynan berilgen tas (uqyq belgisi) bolǵan. Keıbir rýlarda zalyń bolmaı, záńgiler úkirdaıǵa tóte qarasty bolǵan. Keıbir kishi rýlarda záńgi bolmaı tek zalyń ǵana bolǵan"(31).

Altaı óńirindegi qazaqtar men İle, Tarbaǵataı óńirindegi qazaqtardyń rýlyq bılik júıesiniń atalýynda paryqtar boldy. İle men Tarbaǵataıda táıji atalǵan laýazym bolmady. Aqalaqshy, ilgidaı, mampań degen mánsap attary boldy. "İle, Tarbaǵataı aımaqtarynda myń úıge bir úkirdaı (aqalaqshy), bir ilgidaı (mampań), ár júz úıge bir záńgi, elý úıge elýbasy, on úıge onbasy belgilendi. Bul qazaqtar ózi turǵan aýdannyń úkimetine baǵyndy. Sondyqtan İle qazaqtarynda bir gúń (Áýelhan gúń), Tarbaǵataı qazaqtarynda bir gúń (Mamyrbek gúń) bolǵanymen, is júzinde olardyń uqyǵy úkirdaımen shamalas edi. Altaıdaǵydaı úlken bolǵan joq"(32).

"Manchıń dáýirinde İleniń jergilikti áskerı mekemesiniń eń joǵary mánsaby İle generaly, İle aqylshy ambysy jáne İle qamaldary áskerı qolbasylary bolǵan. . . İle generaly 1762 jyly qoıylǵannan 1911 jyly Chıń patshalyǵy aýda­ryl­ǵanǵa deıingi 149 jyl ishinde 56 ret taǵaıyndalǵan. 36 adam generaldyq mindet atqarǵan. 1912 jyldan keıin İle shega­ra qorǵaý ulyǵy asa úlken ózgerister jasap ketpese de mońǵoldar men qazaqtardy basqaryp, 25 jyl júrgizilip, 5 adam taǵaıyndalǵan.

Mıngonyń alǵashqy jyldary İlede 50 myńnan astam qazaq bar edi. Olarǵa burynǵydaı bir táıji taǵaıyndaldy. Rabat táıjige mıngonyń 2-jyly (1913 jyly) 2-aıda fýgogúń de­gen laýazym berildi. Budan syrttaǵy 5 aqalaqshy taǵaıyn­daldy. Keıinnen İledegi qazaqtardyń jan sany edáýir kóbeıgendikten 28 aqalaqshy qoıyldy. Mıngonyń 6-jyly (1917 jyly) İle, Tarbaǵataı aımaǵy ekige bólinip, İle aımaǵy aıyrym aımaq bolyp quryldy.

Mıngonyń 10-jyly (1921 jyly) İle aımaǵy Shynjań ekinshi ákimshilik raıonyna, mıngonyń 32-jyly (1943 jyly) Shynjań ekinshi ákimshilik baqylaýshy ýálı mekemesine ózgertildi...

1944 jyly 20 qarashada "Shyǵys Túrkistan respýbylıka­sy" qurylyp, Álıhan (1885-1976) tóraǵalyqqa taǵaıyndal­dy. 1945 jyly úsh aımaq tóńkeristik úkimeti quryldy"(33).

"1912 jylǵy Chınhaı tóńkerisinen 1928 jyldyń jazyna deıingi 17 jyl aralyǵynda Shynjań - búrokrat mılıtarıs Iań Zyńshınnyń ústemdiginde boldy... Iań Zyńshın taqqa shyq­qannan keıin búkil Shynjańdy birlikke keltirýdi birtindep júzege asyrdy. 1919 jyly Altaıdy da Shynjańǵa qarasty etti. Chıń patshalyǵynyń sońǵy kezderinde Altaı burynǵy Ulas­taı qolbasynyń qol astynda Qobda ambysynyń basqa­rýynda edi. Keıin Qobda men Altaı bólip basqaryldy da, Altaıǵa is basqarýshy qoıylyp, Sarsúmbede turdy. Mıngo qurylǵannan keıin Altaı is basqarýshy ambysy Altaı is basqarý bastyǵy bolyp ózgertilip, ortalyqtyń tike basqa­rýynda boldy. 1911 jyly qarashada Mońǵolıanyń "ýaqytsha úkimeti" táýelsizdik jarıalady. . .

1928 jyly Jıań Jıeshi atamandyǵyndaǵy Nanjıń go­mın­dań úkimeti quryldy. 7 shildede Fan Iaýnan Shynjań bı­leý­shisi Iań Zyńshıńdy óltirip, Jın Shýryn bılik basyna shyqty.

1933 jyly Shyń Sysaı Shynjańnyń bıleýshisine aınaldy" (34).

Shyń Cysaı Shynjańdy bılegen tusta Shynjań qazaqta­rynyń ómirinde de kóptegen ózgerister týyldy. Áýelde halyqtyq aǵartý isiniń jolǵa qoıylýy, mádenıet isterine mán berilýi halyq basyna bir mezet jaqsylyqtar baǵyshtady.

Sháriphan Kógedaev syndy elim dep emirengen erler el basqarý isine aralasyp, qazaqtardyń mádenı ómiri jandana tústi.

1937 jylǵy stalındik qyrǵynnyń Shynjań jerinde jalǵasyn tabýy halyqtyń kegin qozǵady. Ór Altaıda Ospan batyr bastaǵan ult azattyq kúreskerleri atqa mindi. Olar gomındańnyń ákimdik bılikterin aýdaryp tastap, óz dalasyn qorǵaýdyń erlik shejiresin jazdy.

1945 jyly Altaı Tarbaǵataı aımaqtary qytaılardan azat bolyp qazaqtar el men jerin ózderi basqara bastady. Qazaq­tardyń qan keshken kúresi 1949 jylǵa deıin jalǵasyp, bılikke boı usynbaıtyn alasapyran kúnderdi bastan keshti. Bir qyzyǵy, zaman qansha aýmaly-tókpeli bolsa da el basqarýdyń qazaqy dástúri 1940 jyldarǵa deıin óz jalǵasyn taýyp otyrǵan.

"Qytaı tóraǵasy Maýzyduńmen Qytaı armıasynyń bas qolbasyshysy Jýdynyń ornalastyrýyna saı, Qytaı qyzyl armıasynyń 2, 6-korpýstary 1-shi áskerı polktyń qolbas­shysy Ýań Jynnyń qolbasshylyǵynda 1949 jyly qazannyń 10-kúni Shynjańdy azat etýdiń joryǵyn bastady. Sharlaý­shy­lar qosynynyń soǵys avtomobıl polki polkovnık Hý Jıańnyń basshylyǵynda 10 qazan kúni Jıý Shýannan attanyp, 13 qazan kúni Qumylǵa jetip, 20 qazan kúni saǵat 15 te Úrimji qalasyna kirdi. İle-shala Ýańynmaý, Golyń basshylyǵyndaǵy 2 korpýstyń bólimderi jáne Lý Iýanfa, Jań Shıanú basshylyǵyndaǵy 6-korpýstyń bólimderi Shynjańnyń jer-jerine kelip ornalasty... 1949 jyly jel­toqsannyń 17-kúni Shynjań áskerı raıony men Shynjań ólkelik Halyq úkimeti quryldy. Pyńdyhýaı Shynjań áskerı raıonynyń bas qolbasshysy, qosymsha saıası komısar, Ýańjyn bas qolbasshysynyń birinshi orynbasary, Taýsıý ekinshi orynbasary, Sáıpıden Ázezı úshinshi orynbasary boldy. Shynjań Halyq úkimetine Burhan Shahıdı tóraǵa, Gaýchıńshýn, Sáıpıden Ázezı tóraǵanyń orynbasary boldy. 1949 jyly jeltoqsannyń 20 kúni Maýzyduńnyń buıryǵy boıynsha úsh aımaq ulttyq armıasy Qytaı halyq azattyq armıasynyń 5-korpýsyna ózgertilip, Fateı Ivanovıch Leskın (orys) korpýs komandıri, Marǵul Sqaqov (tatar) korpýs komandıriniń orynbasary, Zaıyr Saýdanov (uıǵyr) saıası komısardyń orynbasary boldy (35).

Osylaısha, 1949-1950 jyldan keıin resmı túrde Qytaı Komýnıstik partıasynyń basqarýyna ótken qazaqtar ómirinde kóptegen ózgerister boldy. Komýnıstik partıanyń birtutas basqaratyn bılik júıesi ornady. Barlyq nárseni bir ǵana partıa-kommýnıstik partıa óz ýysynda ustady. 1966 jyldan 1976 jylǵa deıingi shalys qadamyn "tórt kisilik tóbeniń lańy" nemese "mádenı tóńkeris" dep ataǵan qytaılar qazir " bir elde eki túzim" nemese "juńgosha erekshelikke ıe sosıalızm" degendi óziniń basqarý baǵyty etip keledi. Bul degendik qaǵaz júzinde komýnıstik partıanyń basqarýyn­daǵy sosıalısik túzim degendi bildirgenimen is júzinde ka­pı­talızmniń ekanomıkalyq baǵytyn ustanady degen sóz.

Qytaı memleketiniń qazaqtardy basqarý saıasaty avtono­mıa túzimi arqyly júrgiziledi. İle, Altaı, Tarbaǵataı úsh aımaqty ózek etken İle Qazaq avtonomıaly oblysy, Sanjy huızý avtonomıaly oblysyna qarasty Morı qazaq avtono­mıa­ly aýdany, Qumyl aımaǵyna qarasty Barkól qazaq avto­no­mıaly aýdany, Gansý ólkesine qaraıtyn Aqsaı qazaq avto­no­mıaly aýdany bar. Bularǵa avtonomıa 1954 jyly berilgen.

Qytaı Halyq Respýblıkasynyń ulttyq terıtorıalyq avtonomıa zańy QHR 6-kezekti memlekettik Halyq Quryl­taıynyń 2-májilisinde 1984 jyly 31 mamyrda maquldanǵan. 9-kezekti memlekettik Halyq Quryltaıy turaqty komıteti­niń 20-májilisiniń 2001 jylǵy 21 aqpandaǵy "Jýńhýa Halyq Respýblkasynyń ulttyq terıtorıalyq avtonomıa zańyna ózgeris engizý týraly qaýlysyna saı" ózgeristerge ushyrady.

Avtonomıa zańynda avtonomıa alǵan ultqa qaratylǵan tómendegideı jeńildikter bar:

"9-tarmaqta ulttardyń tek uqyqty, yntymaqty, bir-birine qaıyrymdy sosıalısik qatynasyn joǵary dárejeli memleket organdary da, ulttyq avtonomıaly jerlerdiń avtonomıa organdary da qorǵaıdy jáne damytady. Árqandaı ultty kemsitýge jáne ezýge tıym salynady, ulttyq ynty­maqty búldiretin jáne ulttardy bólshekteıtin áreketterge tyıym salynady.

10-tarmaqta ulttyq avtonomıaly jerlerdiń avtonomıa organdary óz jerindegi ulttar da óz ultynyń til-jazýyn qoldaný jáne damytý bostandyǵy, óz salt-sana, ádet-ǵu­ryptaryn saqtaý nemese ózgertý bostandyǵy bolýyna kepildik etedi.

11-tarmaqta ulttyq avtonomıaly jerlerdiń avtonomıa organdary ár ult azamattarynyń dinı senim bostandyǵyna kepildik etedi.

Memleket organdarynyń, qoǵamdyq uıymdardyń jáne jerlerdiń qaı-qaısysynyń da azamattardy dinge senýge nemese dinge senbeýge májbúrleýine, dinge sengen jáne dinge senbegen azamattardy kemsitýine bolmaıdy.

17-tarmaqta avtonomıaly raıonnyń tóraǵasy, avtonomıa­ly oblystyń bastyǵy, avtonomıaly aýdannyń ákimi terrı­torıalyq avtonomıa alǵan ulttardyń azamattarynan bolady. Avtonomıaly raıondyq, avtonomıaly oblystyq, avtono­mıaly aýdandyq halyq úkimetteriniń quramyndaǵy basqa adamdar terıtorıalyq avtonomıa alǵan ult pen basqa da az ult adamdarynan úılesimdi qoıylý kerek.

Ulttyq avtonomıaly jerlerdiń halyq ókimetteri avto­nomıaly raıonnyń tóraǵasy, avtonomıaly oblystyń bas­ty­ǵy, avtonomıaly aýdannyń ákimi jaýapty bólý túzimin júrgi­zedi. Avtonomıaly raıonnyń tóraǵasy, avtonomıaly obylystyń bastyǵy, avtonomıaly aýdannyń ákimi aıyrym-aıy­rym sol dárejeli halyq ókimetteriniń qyzmetin basqarady.

21-tarmaqta ulttyq avtonomıaly jerlerdiń avtonomıa organdary mindet atqarǵan kezde, óz ulttyq avtonomıaly jeriniń avtonomıa erejesindegi belgilemeler boıynsha sol jerde jalpylyq qoldanatyn bir nemese birneshe túrli til-jazýdy qoldandy; Óz qyzmetinde jalpylyq qoldanylatyn birneshe túrli til-jazýdy qatar qoldanatyndar terıtorıa­lyq avtonomıa alǵan ulttardyń til-jazýyn negiz etse bolady.

22-tarmaqta ulttyq avtonomıaly jerlerdiń avtonomıaly organdary sosıalısik qurylystyń qajetine qaraı, túrli sharalar qoldana otyryp, sol jerdegi ulttardan ár dárejeli kadr­lerdi, ǵylym-tehnıka, sharýashylyq basqarý, t.b. jaqtardaǵy mamandar men tehnık jumysshylardy kóptep jetildirip, olardyń rolin tolyq sáýlelendiredi; sondaı-aq az ult áıelderi arasynan ár dárejeli kadr jáne ár túrli kásiptik-tehnıkalyq mamandar jetildirýge nazar aýdarady.

Ulttyq avtonomıaly jerlerdiń avtonomıa organdary qyzmetker qabyldaǵan kezde, terıtorıalyq avtonomıa alǵan ulttan jáne basqa da az ulttardan qyzmetker alýdy laıyqty eskerý kerek.

Ulttyq avtonomıaly jerlerdiń avtonomıa organdary túrli kásip adamdaryn erekshe sharalar qoldana otyryp, qamqorlyq jasaý, shabyttandyrý arqyly avtonomıaly jerlerdiń túrli qurylys jumystaryna tartady.

23-tarmaqta ulttyq avtonomıaly jerlerdiń kásiporyn­dary, is oryndary memlekettiń belgilemeleri boıynsha adam alǵanda, aldymen az ulttan alady, sondaı-aq olardy aýyl-qystaqtar men mal sharýashylyq raıondaryndaǵy az ult tur­ǵyndarynan alýyna bolady"(36)-delingen.

Avtonomıa saıasatynda "avtonomıa quqyn alǵan jerlerde sol ulttyń til, jazýy qoldanylady. Sol ulttyń ókili negizgi basshylyq orynda bolady" delingen. Biraq, Qytaı refor­masynyń tereńdeýine baılanysty avtonomıa saıasaty óz dárejesinde atqarylmaı otyr. Kerisinshe "barlyǵyn bir ǵana ulttyń atymen baılanystyratyn" úrdis kún saıyn ulǵaıyp keledi.

Mektep basqarýdaǵy "qos tildik", malsharýashylyǵyndaǵy "otyryqty otyryp mal baǵý" sekildi zamana aýqymy qazaq­tardyń Altaı men Atyraý arasynda aıylyn jımaı kóship-qonyp júretin dalalyq minezi men darqan keńdigin kelmeske ketirgendeı. Sol úshin de qazaqtar "Aıaz múıizdi qysady, múıiz tuǵyldy qysady" dep máteldeıdi.

QYTAI QAZAQTARYNYŃ

TURMYS-TİRSHİLİGİ

Qytaı qazaqtarynyń negizgi mekeni - Shynjańnyń sol­tústik aýmaǵy bolyp, tabıǵaty erekshe kórkem óńir sanalady. Sýy bal, topyraǵy maı, "tasy altyn, taýy kúmis, aǵashy jez" shuraıly qonys. Aınalasy kók tiregen zeńgir taýlar Altaıdyń, Tán-SHannyń, Tarbaǵataıdyń qarly shyńdary qorshaǵan Jońǵar oıpaty men İle oıpaty soltústik Shyn­jańnyń "astyq qambasy", "jemis-jıdek baǵy", "ken qoıma­sy", "mal yrysy", "munaı teńizi" degen atpen álemge áıgili.

Jońǵar oıpatynyń jıeginde on eki saladan toǵysqan áıgili Ertis ózeni, Manas jáne Emil ózeni aǵady. İle oıpatynda Tekes,Qas, Kúnes ózenderinen quralǵan İle darıasy bar. Tán-SHan, Altaı taýlarynyń asqaryndaǵy qalyń qar men máńgilik muzdar saı-salaǵa sarqyraǵan bulaqtar syılap, baýraıy jasyl jelek jamylǵan jannat baǵyndaı elesteıdi. Oıpattyń erneýine jaınaǵan tákappar taýlardyń aýasy jupar, shóbi shúıgin, sýy tunyq bolyp maldyń ósip-ónýine asa tıimdi qolaılyqtar jaratqan.

"Qoǵaly kólder, qom sýlar", "balyǵy taıdaı týlaǵan, baqasy qoıdaı shýlaǵan" jabaǵyly tý mekendegi qońyr adyrlar, jerinde jut júrmeıtin túńkeli aımaqty uıa qylǵan, jaz jaılaý, qys qystaý-bári de mal men eginge arnalǵan asyl ólke sanalady.

Jalpy Shynjań jeriniń jer aýmaǵy bir mıllıon 600 myń sharshy kılometr bolyp, búkil Qytaı jeriniń altydan bir bóligin ustaıdy. Onda 47 ultty quramyna alǵan 20 mılıonnan astam halyq turady.

Al, osynyń ishinde qazaqtardy ózek etken İle qazaq avtonomıaly oblysynyń jer aýmaǵy 884 myń 800 sharshy kılometr shamasynda bolyp, halyq sany 4 mıllıon 83 myń 300 adam.

Malsharýashylyǵy

Ata-babalarymyz bolǵan saqtar, ǵundar, uly júzder, úısinder, qańlylar, alandar sekildi kóptegen kóshpendi taıpalar mal baǵýdy negizgi tirshilik tiregi etkeni belgili. Sóıtip qazaq halqynyń ata kásibi - malsharýashylyǵy bolyp, neshe myń jyldardan beri jylqy, sıyr, túıe, qoı-eshkiden quralǵan tórt túlik maldy baǵyp-qaǵyp, "minsek at, jeksek kólik, kısek kıim, ishsek as etip" keldik.

Bizdiń zamanymyzdan burynǵy Vİİ ǵasyrdan İİ ǵasyrǵa deıin dáýrendegen saqtardyń jylqy, sıyr, qoı túlikterin ósirgeni, qymyz ishetini týraly derekter, al bizdiń zamanymyzdan burynǵy İİİ-İİ ǵasyrlardan bizdiń zamanymyzdan bergi V ǵa­syrǵa deıin dáýrendegen úısin elindegi baılardyń aldynyń 4-5 myń jylqysy bar ekeni, Han patshalyǵynyń hanshasy úısin eliniń bıleýshisi Eljaý Kúnbıge uzatylǵanda, úısin­derdiń qalyńmal úshin myń jylqy bergeni, úısin tulpar­larynyń ataqty ekeni týraly "Hannama" men "Tarıhnamada­ǵy" derekter qazaq halqynyń ata-babalarynyń ata zamannan malsharýashylyǵymen shuǵyldanǵanyn kórsetedi. Jylqy ósirý erekshe damyǵandyq­tan, tarıhı derekterde jazylýyn­sha, bul elderdiń atty jasaqtary kóp jáne asa aıbyndy bolǵan.

Qytaıdyń uly júz taıpasy jónindegi jazba derekterinde olardyń turmys salttarynyń ǵundarmen uqsas bolǵanyn aıtady, ári olardyń kóptep mal ósirgendigin, "tulparlar eli" atalǵanyn aıtady. Qytaıdyń eń eski tarıhı áńgimeler jınaǵynyń biri "Taý, ózen shejiresinde" (Shań-Haı-Jın) "uly júzder taıpasynyń elinde neshe júz myńdaǵan minis kóligi retinde qoldanylatyn jaqsy attary bar" dep jazyl­ǵan. Qytaıdyń Vİİ ǵasyrda jasaǵan ataqty tarıhshy Shúı Sún jazǵan "Han handyǵy tarıhynyń batys óńirler jaıly bólimine eskertpeler" atty kitapta da, eski uly júz taıpasy­nyń jaqsy attary men asyl tuqymdy túlikteri, tegene quıryq qoılary, álemge áıgili asyl sıyrlary sóz bolady. "Hannamada" uly júzderde jalǵyz órkeshti túıelerdiń bolǵany aıtylady.

Ejelgi taıpalar ózderi ósirgen jylqy tuqymdaryn "Saq jylqysy", "Ǵun jylqysy", "Úısin jylqysy", "Qańly jyl­qysy", "Alan jylqysy", "Perǵana jylqysy" - dep ataǵan. Aıtalyq, "Móde (Baqtuq)" Táńirquty tusynda ǵundar jylqyny úıirli kóbeıtýge den qoıyp, jylqy basyn mıl­lıonnan asyrǵan, kók, qara, qan jıren, tory jylqy ósirip, túsine qaraı tabyndastyrǵan, "er qunyn, jesir qunyn jylqy sanymen ólsheýdi zańdastyrǵan. Ǵun eli 400 myń sar­baz ustaǵan, ár júz myńyna biryńǵaı tústi at mingizgen" (37).

Joǵaryda aty atalǵan taıpalardyń qazirgi Qytaıdyń batys óńiri - Dunhýań, Chılan taý aralyǵy, Altaı-Tarbaǵataı, İle óńiri men Qazaqstandy óz ishine alǵan Orta Azıanyń ulan baıtaq dalasyn ózine qonys, malyna óris etip kelgendigi málim. Bul týraly Qytaıdyń qazaqtanýshy ǵalymy Sý Bıhaı: "qazaq halqy Altaı taýynan Kaspıı teńizine deıingi ulan baıtaq qazaq saharasynda ejelden beri, negizinen, malsharýashylyǵymen shuǵyldanyp keldi" deıdi.

"Qytaı arheologtary 1960 jyldardan beri Altaı men İle óńirinen talaı-talaı asyl qazbalar tapqan. Sonyń ishinde erte zamanǵy qazaq jylqy sharýashylyǵy tarıhyna baıla­nysty Ertistiń oń qanat óńirindegi muralardan qazyp alyn­ǵan saq sarbazdarynyń tabyty, mingen tulpary, júgeni; Kúnesten tabylǵan shoshaq bórikti saq sarbazdarynyń músini, ejelgi jartas sýretteri, Sanjynyń Altynkól qystaǵy Kendirjurt mańyndaǵy moladan saq sarbazdarynyń tulpa­rynyń múrdesi men er-turman, júgen, taǵy basqada asyl muralardy tapqan. Ǵalymdar bul muralardy munan 2 myń jyl ilgeri jasaǵan saq jurtynyń murasy dep dáleldegen"(38).

Shynjańnyń Shaǵantoǵaı aýdanynyń Qyzylbastaý degen jerindegi jartas sýretinen, Qaba aýdanynan tabylǵan jartas sýretterinen, Kóktoǵaı aýdanynyń tańbaly tasynan tabylǵan sýretterden, Mıshýan aýdany Terekti aýyly Dińgek qysta­ǵyndaǵy jartas sýretinen mal baǵyp júrgen adam beınesi jáne ár túlik mal sýretteri tabylǵan. Muny zerttegen ǵalymdar bizdiń malsharýashylyq tarıhymyzdy óte arydan izdeıdi. Demek ata-babalarymyzdan qalǵan sol dástúr kúni búginge deıin jalǵasyp keledi.

Qytaıdaǵy qazaqtar óziniń baıyrǵy mekeni İle, Tarbaǵataı, Altaıǵa qaıtadan baýyr basqanda da sol tórt túlik malymen birge kóship kelgen. Ári maldy ómiriniń ózegine aınaldyryp otyrdy.

Shynjańdaǵy qazaqtardyń mal baǵý dáýiri tórt kezeńdi bastan keshirdi. Birinshi kezeń 1949 jylǵa deıingi kezeń bul jyldar shetelge kóship ketkender nemese kóship kelgender sanynyń kóp bolýy nemese ártúrli alasapyran jaǵdaı mal basyn turaqty ustaýǵa múmkindik bermegen ótpeli dáýir boldy. Ekinshi 1949 jyldan 1966 jylǵa deıingi kezeń bolyp, qolda bar mal sany 10 mıllıon 380 bastan 26 mıllıon 970 myń basqa kóbeıdi. Úshinshisi 1966 jyldan 1977jylǵa deıin "mádenıet tóńkerisin" qamtyǵan kezeń bolyp mal basy 24-25 mıllıon aınalasynda boldy. Tórtinshi kezeń, 1977 jyldan qazirge deıingi aralyq (2005 jyly) bolyp, mal basy 53 mıllıonǵa jetti. Mal qajeti úshin paıdalanylatyn 700 mıllıon mýlyq jaratylystyq jaılymy bar.

1952 jyly Shynjań ólkelik ókimet tóraǵasy Burhan "mal sharýashylyq raıon qyzmeti týraly" baıandamasynda kommý­nısterdiń mal sharýashylyǵyna degen ashyq kózqarasyn jetkizgen edi. Onda jartylaı kapıtalısik ıdeıany dáripte­gen bolatyn. 1954-1956 jyldarda Shynjań búrosynyń birinshi sekratary Ýańynmaý "malsharýashylyq óńirlerine sosıalısik ózgeris jasaý, ujymdastyrý" uranyn kóterdi.

"Asha tuıaq qalmasyn, asyra silteý bolmasyn" deıtin baıaǵy keńestik ımperıanyń kebinin kıgen Qytaıdaǵy qazaqtar 1958 jyly jańa qurylǵan komýnanyń ortaq qazanyna telmirip, maldy kollektıvtiń (ujymnyń) birtutas ıeligine ótkizdi.

1978 jylǵy Qytaıdyń 11-kezekti jalpy májilisi kúlli qytaı ulty qataryndaǵy qazaqtardyń da esin jıdyryp, eńsesin kótertti.1984 jyldan bastap, "maldy baǵaǵa syndy­ryp, jekelerge kóterege berý, birjolata satyp berý, jaıylym jerlerdi jeke sharýalarǵa bólip berý" deıtin saıasat qazaq qaýymyna da kóptegen tıimdilikter ákeldi.

Malsharýashylyǵy qurylymyna júrgizilgen batyl ózgerister qapasta otyrǵan qalyń halyqqa jan baǵýdyń jańa jolyn kórsetti. "Ortaq ógizden ońasha buzaý artyq" dep biletin qazaqtar tórt túligi aldyna túskende tóbesi kókke jetkendeı qýandy.

Qazaq sharýalary malsharýashylyǵymen qanattas san-salaly sharýashylyqty jolǵa qoıyp, otbasynda eń aldymen qoı, sıyr, jylqy, túıe túlikterin ósirýden syrt, qonys­tanǵan jeriniń yńǵaıyna qaraı bireýler buǵy ósirse, bireýler jemshóp mánerlep bazarǵa shyǵardy. Bireýler balyqshylyq­pen aınalyssa, bireýler taýyq, qaz, úırek baqty. Endi bireý­ler atasynda kórmegendi botasynda kórip, ártúrli jemis-jıdek, maqta egý, kókónis ósirýmen aınalysty.

Birikken Ulttar Uıymynyń dúnıejúzilik astyq jospar­laý mekemesi kirisi tómen, astyǵy az elderge tegin kómek berip otyratyn halyqaralyq organ. 1985 jyly Altaı aımaǵy sol organnyń Pekındegi basqarmasy arqyly Altaıdaǵy malshy qaýymǵa kómek berýin ótingen bolatyn. Dúnıejúzilik astyq jobalaý mekemesi (WFP) qaıta-qaıta adam jiberip tekserý arqyly 1987 jyly maýsymda Altaı aımaǵyna kómek berýdi bekitti. Osy kómek óziniń estelikke alynǵan retine qaraı "2817 qurylys" dep ataldy.

1987 jyly qyrkúıekte WFP - Qytaı úkimeti "2817 qury­lys" jumysyn atqarý kelisim shartyna Pekınde qol qoıdy.

Alǵashqy jospar boıynsha ıgeriletin 600 myń mý tyń jerdiń 460 myń mýyna shóp (jońyshqa) egiletin, 68 myń mýyna aǵash egiletin boldy. Qalǵan bóligin malshylardyń turǵyn úı, mal qoralary jáne atyz-aryq, sý qurylysy ıeleı­di dep eseptelindi. Osy aıbyndy qurylystyń kóp bó­li­mi 1990 jylǵa deıin oryndalyp, osy mezgil ishinde 350 myń mý tyń jer ıgerilip, onyń 200 myń mýdan astamyna jo­ńyshqa egildi. Keıbir malshylar ony jylyna eki ret shaýyp ıgiliktendi. 23 myń mý jerge aǵash egildi. Eki myńnan astam qazaq malshy otbasy kelip, úı-jaı salyp otyryqtandy.

2000 jyldarǵa kelgende Shynjań boıynsha 115 myń malshy otyryqty orynda otyryp mal baǵýdy júzege asyrdy. Maldy otyryqty orynda otyryp baǵýdyń qajetine qaraı jaıylym sapasyn ósirý, qorshamaly jaıylym jasaý isteri de kórnekti ónimdilikke qol jetkizdi.

Mal baǵýǵa ǵylym kózimen qaraý etek alǵandyqtan ártúrli tehnıkalardy jalpylastyrý isi keńinen júrgizildi. Mal tuqymyn sapalandyrý, asyl tuqymdardy suryptaý, etti sıyr, etti qoı baǵý, sút-jumyrtqa ónimderin shyǵarý, kóp tóldilik, jemshóp mánerleý sekildi shyǵyndy azaıtyp, paıdany kóbeıtýge arnalǵan túıinder malsharýashylyǵynyń damýyna kóptep úles qosty.

Mal tuqymyn asyldandyrýǵa mán bergendikten sońǵy birneshe jyl ishinde Shynjańǵa Avstralıa, Kanada, AQSH sekildi elderden 11 myń 760 bas asyl tuqymdy saýyn sıyr kirgizgen. Shynjańdaǵy kúndelikti óndiriletin sút ónimde­riniń ózi 3 myń tonnadan asqan.

Qytaı qazaqtary maldanyp kelgen túlikten tarıhtan beri ataqtylary İle jylqysy men Altaı tegene quıryq qoıy boldy. İle jylqysy - budan eki myń jyldyń ar jaǵynda "Hannama" men "Tarıhnamaǵa" aty túsken úısin jylqysy­nyń tuqymy bolsa kerek. Qazirdiń ózinde áskerı saıgúlikte İle aty men Barkól aty óte ataqty bolyp otyr. Olar qazaq qoıyn ósirýden syrt, bıazy júndi, násildi merınos qoıyn da molynan ósiretin boldy. Memleket tanyǵan asyl tuqym­dardan Shynjań bıazy júndi qoıy, Juńgo merınos qoıy­nyń Shynjań sorty, İle jylqysy, Shynjań qońyr sıyry sekildi tańdaýly tuqymdar bar.

"Aqty satpa" deıtin eski ádetti qaıyryp tastaǵan qazaq qyz-jigitteri teri-tersek, jún-jurqa, qurt-maı, etten tartyp bazarǵa shyǵaryp satatyn jańa aýqym qalyptastyrdy.

Sonyń nátıjesinde tórt túlik mal baqqan qazaq malshy­larynyń kún kórisi jaqsara tústi. Bir kezderi "baılardy qurtamyz, kedeılerdi jarylqaımyz" dep aıǵaı-súrenge basqan qoǵam endi "bermese de baı jaqsy, jemese de maı jaqsy" degendi qaıtadan aıta bastady.

Mal baǵýdy ózek etken Altaı aımaǵynyń 1949 jylǵy mal basy 348 myń bolsa, 2005 jyldarǵa kelgende 5 mıllıon 283 myń basqa jetti.

Eginshiligi

Qazaq halqy malsharýashylyǵymen birge eginshilikpen de shuǵyldanǵan, qazaqtar basty ónimderden: bıdaı, arpa, tary, júgeri, kúrish, qonaq, kartop sekildilerdi ósirip otyrǵan.

"Saqtar mal ósirýden syrt eginshilikpen de aınalysqan. Keńes Odaǵy arheologtary 1954 jyly İle ańǵary óńirinde júrgizgen arheologıalyq tekserý-qazý jumystary barysyn­da úısinderdiń molalarynan dándi daqyl men egis qural-jabdyqtaryn (shańtas, dıirmen tasy, mys oraq, t.b.) tapqan. Grek tarıhshylarynyń jazyp qaldyrýynsha, úısinderden ilgeri tarıh betine "saq", "skıf" degen atpen atalǵan qazaq­tyń ata-babalary malsharýashylyǵymen ǵana emes, egin­shilikpen de shuǵyldanǵan. Olar tary, arpa, bıdaı ege bilipti.

Úısinder Han patshalyǵymen saıası sıpatty qudalyq baı­la­nys ornatyp, ǵundarǵa qarsy jeńisti joryqtar jasaǵannan keıin, úısin astanasy Shyǵý qalasyna kelip turǵan Han pat­shalyǵy áskerleriniń tyń ıgerip, eginshilikpen shuǵylda­nyp astyqpen ózderin qamdaýy úısin elinde eginshiliktiń kóle­mi keńeıýine, damýyna yqpal kórsetken dep aıtýǵa bolady.

Qytaıdyń tarıhı kitaptarynda jazylýynsha, qazaqtyń tegine tyǵyz qatysty ǵundarmen, úısindermen qatar jasaǵan uly júzder ózen alqaptarynda eginshilikpen aınalysqan. Al olardy qonystarynan yǵystyryp jibergen úısinder İle - Jetisý óńirine kelip qonystanǵan soń, jartylaı eginshilikpen shuǵyldanǵan.

1962-1963 jyldary Muńǵulkúre aýdanynyń Shaty de­gen jerindegi arheologıalyq tekserý tusynda úısin eliniń molalarynan qoladan jasalǵan oraqtyń, temir soqanyń (salmaǵy 3 kılogramm) tabylýy úısinderdiń otyryqtanyp, eginshilik mádenıtin edáýir damytqanyn kórsetedi. Qazaq­standaǵy Aqtas qystaý qonysynan 11 qol dıirmen tutas kú­ıinde tabylǵan. Olardyń bári kezinde uzaq paıdalanǵan­dyqtan ábden tozyp ketipti. Al úısinderdiń molalarynda qol dıirmen jıi kezdesedi. Úısinder sýarmaly eginshilikpen de aınalysa bilgen. Arheologtardyń Aqtas qystaý qonysynan egin sýaratyn aryqtar sorabynyń tabylýy da muny dálel­deıdi"(39).

Qytaı derekterinde aıtylýynsha, 1772 jyly Shı-annyń tekserýshi ákimi Ýyn Shý Batysqa saparlaı ketip bara jatqan jolynda qazirgi Barkól saharasyn basyp ótedi. Qaıta oralǵan tusta jolshybaı kórgen-bilgenderin Chıan Luń patshaǵa bylaı dep ańyz etedi: "Keń baıtaq Barkól dalasynda bitik ósken altyndaıyn sary bıdaı jaıqala tolqıdy. Kórkem óńirdiń osy bir kóz tartarlyq kórinisinen toqshylyq nyshany baıqa­lady. Qala qorǵanynyń ishi-syrty ıin tiresken úı, dúken. Kótermeshi, saýdager, jaıyn buqara degeniń qaıshalysyp jol bermeıdi".

Qazaqtar tarıhyndaǵy "Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama" sekildi qandybalaq jyldar bir mezet eginshilikpen arnaıy aınalysýǵa múmkindik bermese de, jońǵarlar tynysh­talyp óz mekenderine qaıta oralǵan soń qosymsha kún kóris retinde eginshilikpen de aınalysqan. Eginshilikpen aınalys­qandardy ol kezderde "jataq" dep ataǵan.

Tarıhı derekterge negizdelgende sol "jataqtar" jalań egin ǵana egip qalmastan ártúrli jemis aǵashtaryn ósirý, balyqshylyq jáne basqa da jumystarmen aınalysa bilgen.

Qunanbaı qajy Ór Altaıǵa barǵanda aldyna shyqqan áıgili baı Shákýdiń jas kezinde temeki egip, qosymsha ańshy­lyqpen shuǵyldanǵany ańyz etiledi.

Qytaıdaǵy qazaqtardyń eginshilik óndirispen aınalysýyna kelsek, keıingi jyldary olardyń ata-babasynan jer emshegin emip ósken qytaı ultynan kóp nárseler úırengeni jasyryn emes.

Altaı jerinde toǵanshy Kenshin Qıaqbaıulynyń (1788-1881) tartqan aryq, toǵandarynyń eski soraptary áli bar. Keıbireýi qazirge deıin paıdalanylyp keledi.

1867 jyly "Qyzylaıaqtar shapqynshylyǵy" tusynda Altaı jerine baryp qolǵa túsken qytaılardy Mámı beısiniń ákesi Jurtbaı bı qazirgi Altaı qalasynyń Tulty (Qyzyltas) degen jerinde egin ekkizedi. Ári qazaqtardy olardan úırenip, egin egýge shaqyrady.

İleniń Tekes aýdanynyń Qaradala degen jerinde 1916 jyly Oralbaı Moldajanuly toǵan alyp, eldi eginshilikke bastaǵan.

1950 jyly Qytaı qyzyl armıasy Shynjań jerine kir­gen­nen keıin baǵynyshty bolǵan Gomındań armıasyn qura­myna alǵan arnaıy on tórt eginshilik dıvızıasy (185 polk) jer-jerde tyń ashyp, eginshilikpen aınalysty. Osy qatarda qazaq qaýymy da eginshilikti qosymsha kásip etti. 1950 jyl­dardyń aqyry men 1960 jyldardyń basyna kelgende Maý Zyduńnyń "Astyqty mol jınaý, úńgirdi tereń qazý" deıtin baǵytyna baılanysty astyq egý barynsha etek aldy. Biraq alynǵan astyqty halyqqa jegizbeı qoldan jasalǵan ashtyq eldi barynsha turalatty. Ashtyqtan ólgen qazaqtardyń ózi birneshe myńǵa jetti. 1962 jyldan bir ǵana mysal aıtar bolsaq, sol jyly Altaıdyń Jemeneı aýdanynan Býryltoǵaı aýdanynyń Qaramaǵaı jerine aıdap aparylyp, eńbekke jegilgen 275 adam jáne jumysqa qýylǵan aýyl turǵynda­rynyń 90 sábıi ashtyqtan, azaptan derlikteı qyrylǵan.

1966 jyldan 1976 jylǵa deıingi on jyldy eseptemegende 1978 jyldan keıin Qytaıdaǵy eginshi qaýymnyń tirshiligi qaıtadan jandana bastady. 1984 jylǵa kelgende jerdi jeke­lerge kóterege berý, josparly sharýashylyq, ónimdi artty­rý baǵyty jer emshegin emýshilerge jańa serpin baǵyshtady.

Arnaıy eginshilik óńir sanalmaıtyn bir ǵana Altaı aımaǵyn aıtar bolsaq, 1949 jyly búkil aımaqtaǵy egilgen jer 119 myń mý bolyp, onyń jyldyq ónimi 6735 tonna ǵana bolǵan. Al 1990 jyldarǵa kelgende egistik jer kólemi 1 mıllıon 391 myń mýǵa, budan alynatyn jyldyq ónim 127 myń tonnaǵa jetken.

Al "astyq qoımasy" atalǵan Qulja aýdanynyń 67 myń gektar egindigi, 280 myń gektar jaıylymy, 20 myń gektar jazǵy toǵaıy bar. İle ózeniniń eki jaǵalaýy 50 neshe myń sharshy kılometrlik qunarly alqapta kúrish pen bıdaı jaıqala ósedi. SHUAR boıynsha iri astyq óńiri bolyp, ónimderi Qytaıdyń ishki qalalarynan qalsa shet elderge deıin shyǵarylady.

Qytaı eliniń jerge baǵyshtalǵan saıasatynyń memleket jáne jekege tıimdi eki salasy bar. Reformanyń alǵashqy jyldary (1984-1985 jyldary) jerdi jekege birjolata bermeı, alǵan ónimniń málim paıyzyn úkimetke tapsyrý túzimin atqarǵan edi, jekeler jer óniminiń qyr-syryn bilgennen keıin ǵana jerdi qysqa merzimdik jalǵa berýdi jolǵa qoıdy. Biraq, qandaı jaǵdaıda da jer jekeniń ıeligine túbegeıli ótpeıdi. Meıli egistiktik, meıli qurylystyq jerlerdiń bir ǵana ıesi - memleket sanalady.

Jerge ónim ekken jaǵdaıda úkimet kóktemgi egistikten buryn kúzgi ónimdi qalaı jınap alý, ony qalaı bazarlaýdyń josparyn kún ilgeri usynyp otyrady. Ári eginshilerge kók­temde ósimsiz qaryz taratyp, kúzgi ónim jınaǵan kezde qaıta­rý qolaılyǵyn jaratyp beredi. Joǵarydaǵy qolaılyqtar eginshilerdiń belsendiligin arttyryp, olardy súıemeldeýge jaǵdaı jaratqan. Sol paıdalanylǵan jerge jyl saıyn salyq tapsyrady. Bul memlekettiń paıdasyna sheshilgen.

Saýdasy

"Qazaqtyń tegine tyǵyz qatysty ertedegi úısin eli bizdiń zamanymyzdan buryn-aq kórshiles eldermen saýda qarym-qatynasyn jasaǵan. Shalǵyn shóp, tunyq sý qýalap mal baǵatyn, kóshpeli el jóninen alǵanda, kıim-keshek, ydys-aıaq jaqtaǵy qajeti úshin otyryqty eginshilikpen, qolóner kásibimen aınalysatyn halyqtar (ertedegi taıpalar, ulystar) ara aıyrbas jasasyp otyrý tabıǵı qajettilik edi.

"Hannama" men "Tarıhnamadaǵy" derekterge qaraǵanda, Han patshalyǵy men úısin arasynda barys-kelistiń kúsheıýine ilesip ekonomıka jáne mádenıet jaqtaǵy qatynastar da kúsheıip otyrǵan. Elimiz ben ertedegi batys elderi arasyndaǵy saýda kerýen joly - "Jibek joly" osy úısinder mekeninen ótetin. "Jibek joly" saýdasy Han patshalyǵy dáýirinen kóp buryn bastalǵan da, odan keıin burynǵydan da damı túsken. Jań Chıannan bastap batys óńirge, sondaı-aq úısinderge kelgen elshiler kerekti azyq-túlikti, at-kólikti ózderi alyp júrgen buıymdaryna aýystyryp otyrǵan. Han patshalyǵy­men, ózge eldermen aıyrbasta úısin jylqysy erekshe oryn ustaǵan. Úısinderdiń baılarynda tórt-bes myń jylqy bolatyn. Olar ózine qajetti azyq túlikti, kıim-keshek, ydys-aıaqty jáne sol sıaqty basqa da buıymdardy, árıne, jylqyǵa aıyrbastap alatyn. Bul tusta úısinder mekeninen ótetin "Jibek jolynyń" róli óte úlken bolǵan.

Ertedegi úısinder mekenindegi túrki taıpalar Túrik handyǵy dáýirinde batys túrikter quramynda bolǵan edi. Batys túrikterdiń qaǵany Estemı Qytaıdyń ishki ólkelerin­degi jibektiń syrtqa shyǵarylýyna jol ashqan. Ol jol ortada ırandyqtar jasaǵan kedergini buzyp tastaý úshin 567 jyly Rımge elshi jiberip, baılanys ornatty. Rım bıleýshisi de Túrik handyǵyna elshi jiberedi. Olar Estemı qaǵanmen kezdesti. Osylaısha "Jibek joly" saýdasy toqtaýsyz júrip jatty.

Túrkeshterdiń, qarlyqtardyń ishki Qytaıdaǵy jáne Orta Azıadaǵy egin salatyn eldermen jylqy, basqa da mal saýdasy toqtap kórmegen. Túrkesh handyǵynyń astanasy Sýıab kezinde úlken saýda ortalyǵy bolǵan. . .

HVİİİ ǵasyrdyń 60-jyldarynan bastap qazaqtyń orta júz ben uly júzge qarasty kóptegen rý-taıpalary óziniń ejelgi atamekenine qaıta oralýyna baılanysty saýda qarym-qatynasy onan ary damydy.

1851 jylǵy "İle - Tarbaǵataı saýda erejesi", 1862 jylǵy "Qurlyq joly arqyly saýda jasaý erejesi", 1881 jylǵy "Qaıta jasalǵan qurlyq joly arqyly saýda jasaý erejesi" degen teńsiz sharttar arqyly jasalǵan Qytaı men patshalyq Reseı arasyndaǵy saýda qarym-qatynasynda qazaqtar Reseımen bolǵan saýdaǵa tikeleı (nemese janamalaı) aralasyp otyrdy"(40).

1758 jyly qyrkúıekte Abylaı han Qabanbaıǵa jylqy aıdatyp Úrimjige jiberdi. Sóıtip Chıń úkimeti men qazaqtar arasyndaǵy saýda bastaldy. Chıń úkimetiniń qazaqtarmen bolǵan saýda isterin basqarýǵa jaýapty Nýsan Chıń ordasyna: "qazaqtyń Qabanbaıy 300-den artyq jylqy aıdap, saýda jasaý úshin 17 qyrkúıek kúni Úrimjige keldi"(41) dep habarlady.

"İledegi Chıń áskerleriniń tyń ıgerýine oraı egis kólik­terine degen muqtajdyǵy arta túskende İleni de qazaqtarmen turaqty saýda jasaıtyn bazar etip belgileıdi. İledegi saýda bastalysymen-aq qazaqtan Qudıar (endi bir derekterde Qudaıaly Qabanbaıuly delingen. J.Sh.) qatarly 180 adam bir jolda 500 den astam jylqyǵa saýda jasady. 1763 jyly Chıń úkimeti Tarbaǵataıǵa ásker ornalastyryp, Jar qalashy­ǵyn salysymen qazaq malshylary art-artynan saýda jasady. İle, Urjar qatarly jerlerden saýda bazarynyń ashylýy qazaqtardyń Chıń handyǵymen bolǵan saýda-sattyǵyn jan­dandyra tústi. Biraq qazaqtardyń malǵa aıyrbastaıtyn buıymdary kóbinese torǵyn-torqa qatarly qymbat baǵaly buıymdar bolǵandyqtan qarapaıym malshylardyń oǵan qoly jetpeýshi edi. Sondyqtan qazaq saýdagerleri kóbinese Qashqar qatarly jylqy baǵasy qymbattaý, matasy arzandaý jerlerge baryp saýda jasady"(42).

"1776 jyly qyrkúıekte áskerı ambylardyń málimdeme­sin­de: "İlede aıyrbastalǵan qazaqtyń jylqysy taıaý jyldardan beri kóbeıip keledi, Agýı jáńjúnniń (genaraldyń)maquldaýy boıynsha, malshylyq alańnan suryptap alynǵan eki myń atty Úrimji, Barkól jáne Qumyl qatarly jerlerdegi áskerı oryndardaǵy kem attardyń ornyn toltyrý úshin jiberdik" delingen(43).

"HVİİİ ǵasyrdaǵy Chıń patshalyǵy men qazaqtardyń saýda­synda Chıń úkimeti "eki jaq teń paıda tabý" syndy saýda prınsıpin qoldanǵandyqtan, ári saýda barysynda baıqalǵan máselelerdi úzdiksiz sheship otyrǵandyqtan, Chıń úkimeti men qazaqtardyń saýdasy sátti damyǵan. Qazaqtar Chıń úkimetimen saýda barys-kelis qımyldaryn óristetý arqyly toqyma buıymdary qatarly turmysqa qajetti buıymdarǵa qol jetkizip, ekonomıkalyq turmystaryn baıyta túsken. Al, Chıń úkimeti qazaqtarmen saýda jasaý arqyly áskerlerge jáne tyń ıgerýge qajetti at-kólikterdi sheshim etip, Shynjań óndirgish kúshteriniń damýyn jáne sharýashylyqtyń qalpyna kelýin tezdetti. Belgili dárejede ishki ólkelerdi de qamtamasyz etip otyrdy"(44).

Ótken ǵasyrdyń sońy, osy ǵasyrdyń basynda Shynjań­da­­ǵy "shetel dúkenderiniń ımport buıymdarynda kezdeme, temir, kúrek shaı, qaǵaz shaı, qant, maqta jip, munaı, papı­ros, sirińke jáne basqa da kúndelikti tutyný buıymdary negiz etildi. Eksport buıymdarynda mal, qoı júni, qoı terisi, qoı ishigi, maqta, keptirilgen zat, ań terisi qatarlylar negiz etildi", "osy ǵasyrdyń basynda, patshalyq Reseı elindegi saýdagerler arqyly Úrimjiden Reseıge jyl saıyn 500 qansha myń rúbl turatyn qoı júni, 5 myń 600 qansha rúbl turatyn qoı ishegi tasyp áketilip turdy"(45).

Qytaı jazbalaryndaǵy tarıhı derekterge qaraǵanda, İle men Tarbaǵataıdan Reseı men Qytaı ortasyndaǵy saýda torap­tarynyń ashylýynan jáne 1884 jyly Shynjańnyń ólke bolyp qurylýynan keıingi erkin saýda joldarynyń keńeıýi nátıjesinde qazaq halqy qonystanǵan óńirlerde saýdamen shuǵyldanatyn úı sany molaıa túsken. Chıń patsha­ly­ǵynyń sońǵy dáýirindegi bir málimette, Qulja, Súıdin, Jyń jáne Sháýeshek qalalarynda saýdamen aınalysatyn úıler 3864-ke jetken. Qazaqtardyń elimizdiń ishki ólkelerimen jasaıtyn saýdasy úsh jolmen júrip otyrǵan. Soltústik jol - Tıanjyn, Hanký, Hohhot qalalary arqyly kelip Shonjydan ótip İle, Tarbaǵataı, Altaımen tutasatyn. Orta jol - Hanký, Lanjý, Qumyl, Úrimji arqy­ly ótetin. Ońtústik jol - ońtústik Shynjańdaǵy uıǵyr saýdagerler­men jasalatyn saýda joly edi.

Qazaqtardyń patshalyq Reseımen jasaıtyn saýdasynyń soltústik joly - Semeı, ońtústik joly - Ferǵana arqyly bolyp otyrǵan. Qazan tóńkerisinen keıin Qytaı qazaq­tarynyń Keńester Odaǵynyń Orta Azıa respýblıkalarymen, óte-móte Qazaqstanmen saýdasy úzilmeı júrip otyrǵan edi. Burhan Shahıdıdyń jazýynsha, Shynjań men Reseı arasyndaǵy saýda barysynda "ár jyly buıym kóptep tasylatyn kóktem men kúz maýsymdarynda kerýen qońyraýy Úrimji - Tarbaǵataı - Semeı jolyn jańǵyryqtyryp turǵan"(46).

Tarıhı jazbalardaǵy naqtyly sandarǵa júginer bolsaq, "Shynjań syrtqy saýdasynyń tarıhı jazba derekterinde 1840-1851 jylǵa deıin Qorǵas, Baqty ótkelderi arqyly Reseıge eksport etilgen normasy 3 mıllıon 168,1 myń kúmis rúbl bolǵan. Import saýda normasy 2 mıllıon 255,8 myń rúbl bolyp, ımport normasy 1 mıllıon 556,5 myń. 1886-1991 jylǵa deıin Reseı Shynjań ekonomıkasyna aralasyp, sheńgeldep alǵandyqtan kóptegen ónerkásip ónimderi Shynjańǵa kirip, 6 jyl ishinde ımport 5 mıllıon kúmis rýblı, eksport normasy 600 myń kúmis rúbl bolyp, pasıv balans normasy 88 paıyzǵa jetken. 1892-1914 jylǵa deıingi 22 jyl ishinde Shynjańnyń batys bóligindegi Qytaı - Reseı saýda-sattyǵy ornyqty boldy. Eksport jalpy normasy 24 mıllıon 236,3 myń sári kúmis, ımport jalpy normasy 29 mıllıon 849 sári kúmis bolǵan. 1923-1927 deıin Shynjańnyń batys bóliginde Keńes odaǵynda bolǵan saýda-sattyq norma­sy­nyń eksport normasy 24 mıllıon 820 myń rúbl ımport normasy 19 mıllıon 397 myń rúblge jetken. 1928-1945 jylǵa deıin elimiz ishki bylyqpalyq pen Japonǵa qarsy soǵys órtin basynan keshirse de, Shynjań men Keńes shekara saýdasy qalypty júrgizilip turǵan. Shynjańnyń Batys bóliginiń Keńes odaǵyna eksport etken taýarlarynyń jalpy normasy 390 mıllıon 100 myń rúbl, ımport etilgen taýar normasy 312 mıllıon 765 myń rúbl bolǵan. 1949 jyly saýda-sattyq normasy 72 rúblge jetip, Mıngonyń saýda-sattyq birshama joǵary jyly boldy. 1946-1949 jylǵa deıin İle, Tarbaǵataı, Altaı úsh aımaǵynyń Keńes odaǵynan ımport etken taýar normasy 112 mıllıon 300 myń rúbl, eksport normasy da 112 mıllıon 300 myń rúbl bolǵan. 1949 jyly jańa Qytaı qurylǵannan keıin Qytaı-Keńes odaǵy qalypty ekonomıkalyq saýda qarym-qatynasyn ornatyp, Shynjań Keńes odaǵynyń saýda-sattyǵy birshama damyp, 1950-1960 jylǵa deıingi on bir jyl ishinde İle qazaq avtonomıalyq oblysyndaǵy úsh ótkelden (Qorǵas, Baqty, Jemeneı) Keńes odaǵyna eksport etken taýardyń jalpy normasy 697 mıllıon 172 rúbl bolǵan"(47).

Meıli qaı dáýirde bolmasyn Shynjańdaǵy qazaqtar ózderiniń kún kórisi men turmystyq qajeti úshin túrlishe deńgeıde saýdamen shuǵyldanyp kelgen. Ásirese, 1978 jylǵa deıingi 20 jyl ýaqyt tomaǵa tuıyq kúıinde ómir súrgen Qytaı qoǵamy endigi jerde "esikti ashyq ustaý", "álemdi betke alý baǵytyn" ustanyp sheteldermen saýda jasaýdy erekshe dáriptedi, el ishinde bazar sharýashylyǵy barynsha óris aldy.

"1983 jyly Qytaı - Keńes odaǵy qarym-qatynasynyń qalpyna kelýine baılanysty memlekettik keńestiń bekitýimen sol jyly 16 qarashada Qorǵas ótkeli qaıta ashyldy. Qorǵas ótkeli qaıta ashylǵannan tartyp, 1991 jyldyń sońyna deıin ımport-eksport etilgen shekara zattardyń normasy 753 myń 653 tonnaǵa jetip, ımport-eksport taýarynyń jalpy quny 699 mıllıon 490 Sheveısarıa frankine jetken.

1991 jyly 31 shildede SHUAR ókimetiniń bekitýimen Qul­ja qalasy TMD kórshi elderimen saýda-sattyq jáne saıahat isterin júrgizip, sol jyly qabyldaǵan zat satyp alýshy saıahatshylar reti 6593 adamǵa jetip, 1 mıllıon 300 AQSH dollaryndyq shetel aqshasyn kirgizgen. Saıahat­shylardyń satyp alyp shekaradan ótkizgen taýarlarynyń quny 10 mıllıon ıýánǵa jetken"(48).

Saýda jasaýǵa onsha boıusynǵysy kelmeıtin qazaqtar jappaı bazarǵa bet aldy. Usaq dúkender ashý, egin jáne malsharýashylyq ónimderin bazarlaýdan bastap Mońǵolıa jáne Qazaqstan elderimen syrtqy saýda jasaýǵa deıin aralasty. Bul úrdis Qazaqstan Respýblıkasy táýelsizdik alǵannan keıin tipti de keń qanat jaıdy.

Qazaqstan Respýblıkasyna Qytaı jaǵynan tasymaldana­tyn kıim-keshek, ishpek-jemek, qurylys materıaldary, elektr saımandary sekildi ártúrli zattardyń 60 paıyzy Qytaı qazaqtarynyń dáneker bolýymen kirdi.

Búginde Almatynyń "Baraholka" atalatyn bazarynda, Qytaı - Qazaqstan birlesken seriktestikterinde kóptegen qytaılyq qazaqtar jumys atqarady jáne ártúrli saýdamen shuǵyldanady.

Qolóner kásibi

Qytaı derekterinde: "Saqtar bir túrli shoshaq bórik kıe­di, tymaqtary tik ári qatty, tóbesi úshkir bolady. Shalbar kıedi. Óz elinde jasalǵan sadaq pen qysqa qylyshtaryn asynyp júredi" degen joldar kezdesedi. Demek olar temir tektes ár alýan metaldardy balqyta bilgen, ári temirden qanjar, pyshaq, júgen jáne basqa metaldardan kıim-keshekke taǵylatyn túıme, áshekeı buıymdaryn da ózderi jasaı bilgen.

Bul týraly Sý Bıhaı bylaı dep baıandaıdy: "ertedegi qazaq dalasyna bizdiń zamanymyzdan burynǵy Vİİ-Vİİİ ǵasyrlarda túrlishe taıpa atymen saqtar bytyraı qonystandy. Olar qural-jabdyq, kıim-keshekterine haıýanat beınesin oıyp órnektedi jáne kesteledi. Keń dalanyń jer-jerine jartas­tarǵa sýret syzyp qaldyrdy" - deıdi. Ol taǵy da mynadaı derekter aıtady: saqtar soǵysqa aıbalta, naıza, semser, sadaq, jebe istetti, Qytaıdyń Tán-SHan Alǵuı saıy aýzynan saqtar­dyń mynadaı buıymdary: altyn, kúmis, qola, temir, farfor, aǵash, jibek, syrly buıymdar, temir jebe ushy, pyshaq shyqty...

Úısin qabirlerinen bıdaı, qonaq, tary syqyldy egis daqyldary, dıirmen tas, qol oraq, temir soqa tabyldy. Egin, malsharýashylyǵymen birge jaryqqa shyqqan kúnnen-kúnge órkendegen qolóner kásibi óndirisi úısin qoǵamynda asa mańyzdy orynda turdy. Zertteýler olardyń metal qorytý, toqymashylyq, saz balshyq ydystar jasaý, súıek múıiz mánerleýmen aınalysqandyǵyn dáleldedi. Ejelden Altaıdyń shyǵysyndaǵy Tola, Orhon ózeni boıynda kóshpendi malsha­rýashylyǵymen shuǵyldanyp kelgen kereı taıpalarynyń Shyńǵysqan Deshti qumynyń teristigin baǵyndyrýdan buryn qolóner kásibi edáýir damyǵan. Olarda saqtar, úısinder sıaqty kereılerdiń batys jaǵyndaǵy Ertis ózeni óńirin óris etken Qımaq qaǵandyǵyna qarasty qazaq taıpalarynyń otbasylyq qolóner kásibi edáýir órkendedi"(49).

Ata-babalarymyzdyń qolóneri damyǵanyna taǵy bir bir dálel - İleniń Nylqy aýdanynyń aýdan qalashyǵynan ońtústikke qaraı 3 kılometr shalǵaıdaǵy Urasaı degen jerinen tabylǵan kóne mys keni bolyp otyr. Ǵalymdar onyń 2500 jyl buryn ashylǵanyn mejeleýde. Ken ornynan tabylǵan balqytylǵan mystyń tazalyǵy 60 paıyzǵa jetken. Qas ózeni mańynan tabylǵan kóptegen kóne qolóner týyndylary mine, osy kezdiń týyndysy bolyp otyr..

"1962-1963 jyldary Muńǵulkúre, Tekes, Toǵyztaraý, Kúnes óńirlerindegi arheologıalyq tekserýlerde tabylǵan altyn júzik jáne kóptegen ejir ydystar sol tustaǵy úısin mádenıetin, qolónerin zertteýde baǵaly materıal, óte-móte altyn júzik erekshe názik jasalǵan.

1981 jyly Qytaı arheologtary Muńǵulkúredegi 3-nómirli úısin molasynan tolyp jatqan temir-qola quraldar, jibek toqyma buıymdar tapty. Temir quraldardan: pyshaq, shot, balta, qashaý, ara jáne qyrǵysh, t.b. qol quraldardan: shelek, sháýgim, tabaq, tostaǵan, t.b. tabyldy. Jahut ornatylǵan altyn júzik, syrǵa, taǵy basqa altyn bólshekterinen jasalǵan ásem buıymdar, sondaı-aq jibek jippen órnektelgen túskıiz, jibek toqyma buıymdar úısinderde sonaý erte zamanda qolóner kásibiniń damyǵanyn dáleldep otyr"(50).

Qazaq qolóneriniń baıyrǵy úlgileri tirshilik qajeti men kúndelikti tutyný buıymdaryn áshekeıleý qajettiliginiń jemisi bolyp otyrǵan. Qytaılyq qazaq ǵalymy Iasyn Qumaruly Qytaıdyń eski jazbalaryn aqtaryp qazaq qolóneriniń tórkinin tym arydan izdeıdi. Onyń jartas sýretteri men kóne qazbalardan kórsetken dálelderimen qosa óz oıyn bylaı jetkizedi: "İshki mońǵoldyń orta bóligindegi Shuǵaı taýy, Nıńshadaǵy Hlanshan (bul bálkim túrki tilde­rinshe - Qyran taý shyǵar) jáne Altaı, Tán-SHan taýla­ryn­daǵy jartas sýretterinde buǵy múıizi jáne basqa keıbir janýarlardy beıneleýde ásireleý, oıý-órnekke beıimdelý kórinisi baıqalady. Qazirgi bizge belgili qazaq oıý-órnegine eń jaqyn jartas sýreti Tıbettiń eń batysyndaǵy Rtýdan tabylǵan jyrtqysh ań-qustardan úrikken buǵylardyń kórinisi (sýreti) jartasqa óte ásemdep oıylǵan. Mamandar bul jartas sýretterin osydan 2 myń jyldyń aldyna týra keletinin turaqtandyrady. Sondaı-aq bul jartas sýretteri soltústiktegi Shuǵaı, Hlanshan, Altaı, Tán-SHan taýlaryn­daǵy jartas sýretteri stılin qabyldaǵandyǵyn aıtady. Rtýǵa birtaban jaqyn Úndistan jáne Ońtústik Azıanyń jartas sýretteri munan múlde ózgeshe ekendigin uǵyndyrady. Sonymen biz izdeıtin qazaq oıý-órneginiń arǵy soraby jáne de sonaý Azıanyń shyǵysyndaǵy keń-baıtaq ólkede qalady.

Qazirgi qazaq oıý-órneginiń arǵy tórkini dep qaraýǵa bolatyn aıdahar men samuryqtyń bult aralas kórinisi beınelengen, ásemónerlik tús alǵan sýret túsirilgen, osydan 6 myń jyl burynǵy qysh ydys qaldyqtary İshki Mońǵoldyń shyǵys ońtústigine ala ornalasqan Ohanchıinen tabylǵan. Osydan qýalaı otyryp qazaq oıý-órneginiń júlgesin Shań dáýirindegi orta jazyq qola quraldarynyń betine salynǵan, ásem oıý-órnekterge ákelýge bolady. Mamandar dúnıeniń basqa aımaqtarynan tabylǵan qola quraldarynda mundaı aıshyq bolyp kórgen emes desedi. Osy órnektiń eń bir tamasha túri, onyń tolyq qalyptasqan nusqasy osydan 3 myń jyldyń arǵy jaǵynda jasalǵan Hýnannyń Nıńshań aýdanynan ta­bylǵan qola dańǵaranyń betine salynǵan haıýanat bet pishini qazirgi qazaq oıý-órnegine erekshe uqsaıdy. Osy mezgilde, ıaǵnı osydan 3 myń jyl ilgeri Azıanyń shyǵysynda qazirgi qazaq oıý-órnegi qalyptasyp bolǵandyǵyn uǵyndyrady. Dál osy óńirde turyp, osydan buryn Qytaıdyń batys ońtústigine aýyp ketken, mıaýzý ultynda da qazaq oıý-órnegi sıaqty órnek qazir de bar. Oıý-órnektiń mundaı qalyptasý, damý barystary kórgen adamdy qaıran qaldyrady.

Qazaq kıiz úıi óziniń qurylymdyq ereksheligimen dala mádenıetiniń tańdaýly úlgilieriniń biri sanalady. Onyń arǵy soraby men kórinistik ereksheligin Qytaıdyń orta jazyq óńirindegi jáne oǵan qanattas óńirlerde osydan 4000 - 7000 jyl burynǵy jappaı paıdalanylǵan shyǵystyq qurylys úlgilerinen baıqaýǵa bolady. Onyń eń sońǵylarynyń biri retinde Hynannyń Anıań qalasy mańynan tabylǵan, osydan 4100-4800 jyl aralyǵyndaǵy jasalǵan, Luńshan mádenıe­tine tán 11-nómirli aǵashtan jasalyp, balshyqpen sylanǵan, syrty aqtalyp kıiz úıdiń beınesine keltirilgen kórinisinen baıqaýǵa bolady(51).

Qytaı derekterinen sonyń ishinde búginderi qytaılardyń ata qonysy sanalyp kelgen ishki Qytaıdyń orta jazyq óńirinen ata-babalarymyzdyń izin izdestirgen Iasyn Qumaruly qazaq ultynyń túp-tórkinin zertteıtin ár qandaı ǵalymnyń osy óńirlerden attap kete beretindigine qaıran qalady. Qazaqtar ózderinen shyqqan qolóner sheberleriniń qudiretin "aǵashtan túıin túıetin", "temirdi qamyrsha ıleıtin" degen tektes teńeýlermen asyra baǵalap otyrǵan.

Altaı kún betine ustalyǵymen tanylyp, qara temirdi qamyrsha ılep, altynmen aptap, kúmispen kúpteıtin, ataqty zerger Seıitqamza Bıdáýletuly (1908-1984) qazaq ustalary­nyń sońǵy muragerleriniń biri edi. Ol altyn, kúmis, mys, alúmını, temirlerdi balqytyp attyń bes turmany, ártúrli ańshylyq quraldary, túrli pyshaqtar, áıelderdiń áshekeı buıymdary sekildi kóp túrli qolóner buıymdaryn jasaı bilgen. Tipti óndiris quraldarymen birge synaq retinde qarý-jaraqqa deıin jasaǵan.

1958 jyly Qytaıdaǵy komýnalasýǵa baılanysty Seıitqamza bastaǵan 40 sheber Shemirshek aýylynda arnaıy sheberhana qurady. Olar temirshilik, aǵashshylyq, bylǵary óńdeý, maı tartý, temeki jasaý, etikshilik, tiginshilik, er jasaý sekildi alýan ónermen aınalysqan. Búginde olardyń urpaqtary ata ónerin jalǵastyryp keledi. Ondaǵy qazaqtar óz qoldarynan keletin kilem, qazaqy úı jıhazdary, ulttyq kıim-keshek, pyshaq, arba, keste temir qural-jabdyq jasaý sekildi usaq óndiristi damytýdy birshama meńgergen. Mysty, qolany naqyshtaý nemese jasandy jahutpen jasalǵan súıek sapty pyshaq, órnektep jasalǵan ertoqym men qamshy, tústi metalmen órnektep jasalǵan aǵash sandyq, besik t.b lardy jasap bir jaǵynan qolóner buıymdarynyń kórgizbelerine qoısa, endi bir jaǵynan turmys qajeti úshin saýda aınaly­myna salyp, kúnkóris kózi etti.

Shynjań qazaqtarynda qazaqtyń baıyrǵy oıý-órnek­teriniń kóp túrleri saqtalǵan. Ol kıiz úıdiń ishindegi barlyq jıhazdardy áshekeıleýmen erekshelenedi. Sondaı oıý-órnek­terdiń alǵashqy jınaqtalǵan túri 1980 jyly Shynjań halyq baspasynan "Qazaqtyń oıý-órnekteri" degen atpen arnaıy kitap bolyp shyǵaryldy.

Jeke sharýashylyqtary

Qytaı qazaqtaryndaǵy barlyq sharýashylyq túrleri jekelerdiń óz enshisine berilgennen keıin egin, mal, saýda, qolóner túrlerinen syrt olar kúnkóris kúıbeńi úshin ártúrli usaq sharýashylyqtarmende aınalysa bastaǵan.

Bastylarynan: balyqshylyq, buǵy baǵý, qaz, úırek, taýyq baǵý, omarta sekildi kásipterdi ataýǵa bolady.

Qazaqtyń qara óleńderiniń ishinde "balyq óleń" degen bar. Onda alyp kıtterdiń ózin tilge tıek etip: "...balyqtyń eń úlkeni nahan balyq"- dep jyrlaıdy. "Barar jeriń Balqan taý, ol da bizdiń barǵan taý"- dep máteldep, Balqan túbegine deıin at izin salǵan halqymyz balyqtyń san túrin óleń jyrǵa qosady, ári "ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy"- dep tirlik nesibesin sýdan izdeıdi. Qoıshyǵa uzatylǵan balyqshynyń qyzynyń: "bekire men shortandy jemeıtin qaıran basym, qoı sasyqtyń etine qor qyldyń-aý" deıtin ázilge jaqyn ańyzy da talaı nárseni ańǵartady.

Munyń bárinen qazaq halqynyń ejelden-aq balyqshy­lyq­pen aınalysqanynyń aıqyn dálelin kóre alamyz.

Qytaı qazaqtary qonystanǵan óńirlerde balyqtyń bekire, qyzyl, shortan, aq balyq, alabuǵa, qara balyq, zańbar(ıt balyq), sazan, taban, aqqaıran, alaqanat, mıti, kókserke atalatyn túrleri bar.

Shynjań jerinde balyq ósetin Úlińgir, Qanas sekildi áıgili kólder bar. "Úlińgir kóli - aýmaǵy jaǵynan Qytaı­daǵy ataqty on kóldiń biri sanalady. Kól boıynda Shynjań boıynsha eń úlken memlekettik balyqshylyq orny bar. Onyń jyldyq balyq óndirý qýaty 4500 tonnaǵa deıin jetedi. Bul búkil Shynjań boıynsha aýlanatyn balyqtyń 70 paıyzyn ustaıdy"(52).

"Qanas kóliniń tereńdigi 188,5 metr bolyp, 1984 jyly Shynjań ýnıversıtetiniń bıologıa fakúltetiniń ustazdary men stýdentteri odan uzyndyǵy 17-18 metr keletin alyp qyzyl balyqty baıqaǵan"(53). Bir qyzyǵy Qanas kóliniń tereńi áli zerttelip bolǵan joq.

Ókinishke oraı, sońǵy jyldary qytaılardyń betaldy balyq aýlaýyna baılanysty İle, Ertis sekildi uly ózenderde úlken balyqtar derlik quryp ketti.

"Qazaq halqy mekendegen jerlerde tabıǵattyń taýsylmas keni, san alýan ań-qustar bar. Bulardyń bastylary - qaraquıryq, taýeshki, arqar, buǵy, elik, bóken, qulan, qodas, aıý, qasqyr, túlki, qabylan, sileýsin, bulǵyn, sýsar, tıin, qundyz, sýyr, borsyq, málin, qaz, úırek, qyrǵaýyl, ular, qur, t.b."(54).

İshki Qytaı jerinen Shynjańǵa kóship kelýshilerdiń kóbeıýine baılanysty zańsyz ań aýlaýshylardyń kesirinen atalǵan ań-qustardyń bir bólimi quryp joǵalyp ketse, kóp bólimi múldem azaıyp ketti.

Qazaq halqy ejelden ańshylyqty ata kásibi etse de, olardyń "obaly, kıesi bolady"- dep qurtyp-joǵaltýǵa jol bermeıtin edi. Sońǵy kezderi qazaqtardyń ańshylyq kásibine eshqandaı óris qalmady. Dese de memlekettiń arnaıy ruqsa­tymen dalanyń ań-qustaryn asyrap baǵýdy jeke kúnkóris etken otbasylar da paıda bola bastady. Arqardy ustap, ony qoımen uryqtandyrý, taýeshki men qoldaǵy eshkini uryq­tandyrý alǵashqy qadamda jaqsy ónim berdi.

İle, Altaı taýlarynyń qoınaýyndaǵy keıbir malshylar buǵy baǵýdy arnaıy kásip etedi. Qytaı jerinde buǵy múıizi asa baǵaly bolǵandyqtan onymen aınalysýshylar sol múıizdi satyp kún kóredi.

Jazıraly jasyl dalalar men gúl kómkergen kórikti me­kenderde ara baǵýmen aınalysyp otyrǵan omartashylar da bar.

Úırek, qaz, taýyq baǵyp, onyń ózin nemese jumyrtqasyn paıda kózine aınaldyrýshylar da tabylady.

Úsh aımaqty quramyna alǵan İle Qazaq avtonomıaly oblysy - jer asty qazba baılyǵy mol yrysty ólke. Onda kómir, temir, altyn, kúmis, tuz, ák, shyrymtal jáne tústi metal men sırek kezdesetin metaldyń san alýany bar. Jurtqa áıgili Qaramaıly, Orqy, Maıtaý munaı alaptary bar.

Shynjańnyń Jońǵar, Tarym, Turpan-Qumyl osy úsh oıpatynda munaı, gaz baılyǵy tótenshe mol bolyp, Qytaı memleketi boıynsha aldyńǵy orynda turady.

Jońǵar oıpatynyń kólemi 130 myń sharshy kılometr bolyp, munaı-gaz baılyǵy shamamen 15,9 mıllıard tonna dep mejelengen.

Shynjańnan shyǵatyn jer asty baılyǵynyń jergilikti ulttar enshisine tıetini bir paıyzǵa jetpese de, Qaramaıly, Maıtaý, Kúıtin sekildi qalalarda turatyn kóptegen qazaq otbasylary ónerkásip oshaqtarynda ártúrli jumys isteıdi. İle, Altaı, Tarbaǵataı jerindegi tústi metal kenderi men kómir kenderinde jumys istep kúnkóris aıyratyn qazaqtar da az emes.

Úrimji qalasynda qazaqtar ashqan "Úısin", "Aqbulaq", "Aǵajaı", "Aqjaıyq", "Altynorda" sekildi restorandar men "Álıa", "Medeý", "Orda", "Jańa áýen", "Óren", "Shoq juldyz" sekildi kıim-keshek, kompúter, óner-bilimdi ózek etken shaǵyn jumys oryndary bar.

Qytaıdyń memlekettik jumyskeri bolǵandarǵa jumys ornynyń jasaıtyn kómekteri kóp bolady. Baspana, zeıne­taqy, emdelý jaǵynda kóptegen qolaılylyqtar jaratylǵan. Zeınetke joǵary eńbek aqymen shyǵatyndyqtan turmystyq jaqtan asa qıynshylyq kórmeıdi.

QYTAI QAZAQTARYNYŃ MÁDENI-RÝHANI ÓMİRİ JÁNE BİLİM JAǴDAIY

Til-jazýy

Búgingi Shynjań qazaqtarynyń til-jazý tarıhyna toqtal­ǵanda áýeli Shynjań jerindegi túrki ulttary qoldanǵan til-jazý tarıhyna kóz jibersek onyń tamyry tym tereńde jatqanyn baıqaımyz.

"Qazaq tiliniń tórkini jáne qazaq jazýynyń tarıhy zertteýshilerdi osynaý arǵy zamandarǵa (bizdiń zamanymyzdan burynǵy İİİ-Vİİ ǵasyrlarǵa) alyp barady. Buǵan arheologıalyq qazbalar men eski tarıhı jazbalardaǵy derekterdiń negiz bolyp otyrǵany daýsyz.

Qazaq tili Altaı tili júıesiniń túrki til semásy, qypshaq til tobyna jatady. Kóptegen ǵalymdar qazaq tilinde eski túrki til eń kóp, eń taza saqtalǵan dep qaraıdy, munyń negizin "Túrki tilder sózdiginen" kórýge bolady.

"Hannama" men "Tarıhnama" sıaqty tarıhı kitaptarda jazy­lyp qalǵan ishinara ǵun men úısin sózderin til maman­dary qyzyǵa zerttep, ǵundardyń óz kezindegi tili ertedegi túrik tili degen joramaldar jasap júr.

Han (Shýandı) úısin eline jiberýge daıyndaǵan hansha Shıań Fý "aldymen Shıańlınde (qazirgi Shanshı ólkesi Chań-an aýdanynyń batysy) turyp úısin tilin úırengen".

Jań Chıan ekinshi ret batys óńirge kelip qaıtarynda úısin Kúnbıi oǵan jol bastaýshy, tilmash qosyp berip, Jań Chıandy jetkizip salǵan. "Tarıhnama. Ferǵana taraýynda" jazylǵan bul derekte úısin tiliniń ǵun tilimen uqsas nemese uqsas emestigi aıtylmasa da, úısinderdiń Jań Chıanǵa jol bastaýshy bergenniń ústine tilmash qosyp berdi degen fakty oılanýǵa tıisti. Bul tilmash sol kezdegi qytaı tilin nemese ǵun tilin (tipti ekeýin de) biletin adam bolǵany ǵoı...

Demek, qazaq tili sonaý erte zamandaǵy ǵundar, úısinder, qańlylar, alandar tili, odan beri kele túrki tildes taıpalar tili negizinde qalyptasqan. Qazaq tiliniń tórkini týraly sóz qozǵaǵanda qazaqtyń tegine baılanysty erte zaman elderine (ulystarǵa) jáne olardan qalǵan jazba estelikter men tarıhı eskertkishterge júgingende ǵana durys tujyrym jasaýǵa bolady"(55)

Shynjań jerinen tabylǵan kóne jazýlarǵa keler bolsaq: "qazirge deıin baıqalǵany neshe túrli, olar: sanskrıt jazýy, karosty jazýy, hotan jazýy, ıanjı-kúshar jazýy, soǵdıana jazýy, túrki jazýy, huıgý jazýy, eski tıbet jazýy, bagsba jazýy jáne shaǵataı jazýy qatarlylar bar"(56). Sonyń ishinde óz tarıhymyzǵa jaqyndaryna toqtalsaq, olar: soǵdıana jazýy, túrki jazýy jáne shaǵataı jazýlary.

"Hİİ ǵasyrdyń alǵashqy mezgilinde Qytaıdyń batys óńir­lerinde jáne Orta Azıa óńirlerinde jasaǵan túrikter alǵashynda soǵdıana jazýyn qoldanǵan. Sondyqtan soǵdıana jazýy kóne túrik jazýy dep te atalady. Soǵdıana jazýy kóne parsy jazýyna negizdelip jasalǵan jazý bolyp, eń alǵashynda Soǵdıana handyǵy qoldanǵan jazý. Soǵdıana handyǵy Qytaıdyń Tań patshalyǵy mezgilinde Buhara men Samarhandy ortalyq etip, Amý ózeniniń boıyn qarasty etken handyq. Keıin Qarahan handyǵy bılegen.

Qytaıdyń Súı, Tań patshalyǵy mezgilindegi túrikter túrki jazýyn qoldanǵan. Túrki jazýy 40 áripten quralǵan. Ońnan solǵa qaraı jazylady. Bul jazý soltústik Eýropada­ǵy germandyqtar qoldanǵan kóne karosty jazýyna uqsap qalady. Sondyqtan buryn túrikshe karosty jazýy dep te atalǵan. Bul jazý eń alǵash Mońǵolıanyń Orhon-Enıseı ózeniniń mańynan tabylǵan eskertkishten baıqalǵandyqtan "Orhon-Enıseı jazýy" dep te atalady. Bul jazýmen jazyl­ǵan basty jazbalardan: "Kúltegin eskertkishi", "Bilge qaǵan eskertkishi", "Tonykók eskertkishi", "Ongyn eskertkishi", "Moıynshor eskertkishi" qatarly eskertkishter bar. Túrki jazýymen jazylǵan jazbalar Shynjańnyń Turpan, Charqylyq qatarly jerlerinen de tabylǵan. Túrki jazýynyń tabylýy túrki ulttarynyń tarıhyn, mádenıetin zertteýdiń qaınar bulaǵy bolyp tabylady.

Tarıhta jasaǵan túrik tildes taıpalar alǵashynda soǵdıana, túrki jazýyn qoldanǵannan keıin, soǵdıana jazýy­na negizdelip huıgý jazýyn jaratyp qoldanǵan. Huıgý jazýy alofondy jazý bolyp 19-20 árip belgisinen quralady. Eń alǵashynda ońnan solǵa qaraı kóldeneń jazylǵan. Keıin ońnan solǵa qaraı tik jazylǵan. Bul qytaı jazýynyń úlgisine eliktegen bolýy múmkin...

Shaǵataı jazýy - túrik tektes ulttardyń Hİİİ ǵasyrdan bastap qoldanǵan jazýy. Bul jazý arab-parsy jazýyna negizdelip jasalǵan. Jıyny 32 árip, ońnan solǵa qaraı kóldeneń jazylady. Shynjańnyń tarıhı materıaldarynyń kóp sandysy shaǵataı jazýymen jazylǵan. Basty jazbalardan: Júsip Balasaǵunnyń "Qutty biligi", Mahmut Qashqarıdyń "Túrki tilder sózdigi", Ahmet Iassaýıdiń "Danalyq jınaǵy", Balasaǵun Sajaqtyń "Ǵylymnyń kilti", Ahmet Iokanaıdyń "Aqıqat syıy", Myrza Haıdardyń "Rashıd tarıhy" jáne Molla qajynyń "Boǵarahan ańyzy" qatarly kitaptar bar(57).

Sý Bıhaıdyń paıymynsha: "qazaq ulty 3000 jyldan astam ýaqyt uzaq tarıhy barysynda ilgerindi-keıindi túrki, húıgý, arab jazýlarynan paıdalanyp óz sózin tańbalap kelgen...

Bir bólim ǵalymdar qytaı, parsy, grek tarıhı kitaptaryn­daǵy saqtardyń ulystarynyń, jeriniń, adamdarynyń atyna qatysty derekterdi zerttegen soń "bizdiń zamanymyzdan burynǵy İV-Vİ ǵasyrlarda Qazaqstan jeriniń soltústiginde jasaǵan saqtar túrki tilinde sóılegen, ońtústiginde jasaǵan saqtar ıran tilinde sóılegen dep qarady. Bul tujyrym is júzinde birshama úılesedi. Óıtkeni saqtardyń mekeni shy­ǵysta, tilderi uly júzder (ıozyler) men úısinder İle alqabyna kelgen soń qysqa ǵana ýaqyttyń ishinde qalyń saq eliniń ishine sińip kete de almaıdy. Eger eki rý-taıpanyń tili múlde uqsa­masa, olardyń ózara sińisýine keminde ondaǵan jyldar ketedi. Til jýyq nemese uqsas bolǵanda ǵana sińisýi tez bolady. Munan saqtardyń ásilinde túrki tilde sóılegenin baıqaýǵa bolady. Olar batysqa aýyp, Orta Azıaǵa barǵannan keıin uzaq ýaqyt boıyna ıran tilindegilermen aralasqandyqtan, Qazaqstannyń ońtústigindegi saqtar ıran tilinde sóıledi, saharanyń soltústigindegi saqtar burynǵysynsha túrki tilinde sóıleı berdi.

Osy zamanǵy qazaqtardyń tórkininiń biri baıyrǵy saqtar bolǵandyqtan, qazaq tiline saq tilinen de birsypyra sóz sińgenin baıqaýǵa bolady. Saqtardyń ishinde ıran tilinde sóılegender de bolǵandyqtan, olar tabıǵı túrde ıran tiliniń bir bóligin qazaq tiline ala kirgen... Al úısin tiliniń túrki tilder tarmaǵyna jatatyny daýsyz(58).

Álkeı Marǵulan óziniń "Tańbaly tas" jazýy atty maqalasynda qazaq saharasyn mekendenip kelgen taıpalardyń tas betine jazyp qaldyrǵan belgilerin 4 túrli jazýdyń úlgisi dep tujyrymdaıdy.

Birinshi - eski ǵun, úısinder paıdalanǵan rýna jazýy.

Ekinshi - orhon dáýirindegi rýna jazýy.

Úshinshi - Shyǵys Túrkistanda uıǵyrlar paıdalanǵan aramen jazýy.

Tórtinshi - arab jazýy.

Nıǵymet Myńjanı keltirgen derekterge súıensek, qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasýyna úles qosqan taıpalardyń óz zamanynda qoldanǵan tilderi qazirgi qazaq tiliniń qalyptasýy men damýyna negiz saldy jáne onyń eski kezeńi boldy. Bul taıpalardyń orta ǵasyrda aýyz eki sóıleý tilimen qatar ádebı jazba tili de bolǵan. Mine bul "kóne qazaq tili" dep atalady. Profesor S.Amanjolovtyń aıtýyna qaraǵanda, "Edige", "Ersaıyn" jyrlary qazaq arasyna alshyndar arqyly taraǵan, "Er Kókshe", "Qabanbaı batyr", "Bazar batyr", "Kúrkebaı batyr" poemalary kereıler tilinde, "Mahabbatna­ma", "Alpamys" qońyrattar tilinde, "Talas eskertkishteri" dýlat tilinde (Musabaevtyń tujyrymy boıynsha úısin tilinde), "Naǵjı ál-faradıs" kederi tilinde, "Kodeks kýmanıkýs" qypshaq tilinde jazylyp qalǵan.

Islam dinin qabyldaýymyzǵa baılanysty sońǵy ǵasyr­larda eń kóp qoldanǵan jazýymyz arab jazýy. Qazaq handyq­tary dáýirinde de arab álippesi qoldanyldy. Ol shamamen 500 jyldaı ýaqyt paıdalanyldy.

1924 jyly Ahmet Baıtursynuly arab jazýy úlgisindegi tóte jazýdy qoldanýǵa keltirgennen keıin Shynjań qazaq­tary jappaı osy jazýdy qoldandy. 1965 jyldan bastap Qytaı jazýynyń dybystyq beınelenýi negizindegi latyn álipbıi jasalyp, ol 1982 jylǵa deıin paıdalanyldy. Odan keıin A.Baıtursynuly jazýy negizindegi tóte jazý qaıtadan qoldanysqa endi. Qazirde osy jazý qoldanylady.

Jaqynǵy jyldardan beri "qos tildi oqytý" deıtin jańa baǵdarlamaǵa sáıkes qazaq mektepterinde sabaqtar qytaısha ótile bastady. Tek qana qazaq tili men ádebıet pánin qazaqsha ótedi, bul qytaıdyń ózderi jasaǵan avtonomıa saıasatyna sáıkes kelmese de, keshegi Keńester Odaǵy júrgizgen "orystandyrýdyń" qytaılyq beınelenýi bolyp otyr.

Ádebıeti

Qytaı qazaqtarynyń ádebıeti - kúlli qazaq ádebıetiniń bir butaǵy.

"Shynjań (jańa ólke) óńirin mekendegen qazaqtardyń ádebıeti XYİİİ ǵasyrdyń İ jartysynan belgili, arǵy tarıhy qazaq halqynyń aýyz ádebıetimen sabaqtas"(59).

Ádebıet tarıhynyń qatpary qalyń ejelgi izderine úńilgende, búgingi kúndegi Qytaı jazbalarynan ádebıetimiz­diń jyl sanaýymyzdan buryn týǵanyn bilemiz. Qazirgi Qytaı jáne Qazaq eli qonystanǵan daladan onyń tarıhı jádi­gerleriniń aıqyn izderi tabylady. Qytaı ulty óziniń ádebıet tarıhynyń alǵashqy betteri jyn-shaıtandarǵa qatysty jyrlar men ańyz- áńgimeler arqyly týǵandyǵyn moıyn­daıdy. Al, bizdiń tarıhymyzdaǵy shamandyq dáýirdegi áde­bıet­tik úlgilerdiń baqsylar jyry arqyly bastalǵandyǵy jasy­ryn emes. Tipti tańqalarlyǵy qytaı jáne qazaq ultyn­daǵy úrdis Amerıka úndisterinde kúni búginge deıin saqtalǵan.

Ata-babalarymyz qonystanǵan ejelgi mekeniniń taý-tasyn aqtarǵanda, sol dáýir eskertkishterin qazirge deıin óz kózi­mizben kórip júrmiz. Anyǵyraq aıtqanda, baqsylardyń basy­na úki taǵynyp, denelerine túrli shashaqty kıimderdi kıip (kóbinese qus qaýyrsyndary) bıge basqan kórinisteri aspan astyndaǵy ashyq muramyz bolǵan jartastar betinde áli tur (60).

Shamandyq ádebıet úlgileri án-jyrlar qalyptastyryp qana qoımaı, ózine tán ańyz áńgimeler jasap belgili dárejede dáýrendegen.

Ejelgi Qytaı ádebıetindegi "Chý óleńderi", "Tań dáýiri jyrlary", jyn-shaıtandar týraly ańyzdary sol tustyń jemisi bolǵan. Bizdiń qazaq qara óleńderiniń tarıhı tórkinin osyndaı baıyrǵy Qytaı jazbalarynan jáne arab, parsy ulttarynyń óleń órnekterinen izdestirgen biraz ǵalymdar bul shyndyqty tipti de rastap otyr. Qytaıda qytaı tilinde jaryq kórgen "Batys-óńir az ult jyrlarynan tańdamaly­lar" ("Shynjań halyq baspasy" 1988 j. Úrimji) atty ejelgi jyr jınaǵy Omar Haıamnyń "Rýbaıy" sekildi eńbekter sol sózimizdiń aıǵaǵy. Bári bizdiń ejelgi qara óleń úlgilerinen bastaý alady. Bul týraly Italıa ǵalymy Alesandro Baýsanı (Alesandro Bausani): "Rýbaıdyń janr tórkini túrki tildes halyqtardan kelgen"- deıdi. Joǵaryda atalǵan eńbekterdi oqyp otyryp alǵashqysynyń ıslam dini taraýdan buryn týǵa­nyn ondaǵy shamandyq saryndardan baıqaımyz. Al, "Rýbaı" zamanynda shamandyq jáne ıslamdyq úlgi qatarynan baıqalady. Tipti keı jyr ekeýiniń taıtalasy sıaqty - ıslam­dy boıyna sińirgisi kelmegen qarsylyq únindeı elesteıdi .

Horezmdik ǵalym Ábýraıhan ál-Berýnı (973-1048 jj.) "Ótken býyndardyń eskertkishteri" atty kitabynda arabtar­dyń osy kúngi Orta Azıa, Qazaqstan jerlerin jaýlap alý áreketi sóz bolady. Ol: "Kýtaıba bın mýslım ál-Bálıqı ártú­rli tásilmen burynǵynyń bárin taratty, joıdy. Horezmdikterdiń jazý-syzýlaryn, kitaptaryn, býmalaryn órtedi, din qyzmetkerlerin, aýyz-áńgimelerin biletin adamda­ryn, ǵalymdaryn túgel qurtty. Horezmdikterdiń ıslamǵa deıingi tarıhy túgel kórge kómildi, ony qazir eshkim bilmeı­di"- deıdi. İX ǵasyrdan bastalǵan bul "tazalaý" manaǵy biz aıtqan shamandyq ádebıetiniń shańyn aspanǵa ushyrdy.

Mine, bular arabtyq úlginiń - ıslamdyq ádebıettiń qalyp­tasýynyń alǵashqy negizderi edi. Qazaq ádebıeti men máde­nıetiniń órkendeýi de osy kezde boldy. Olardyń basty­larynan - Muhammed Horezmı, Ábýnasyr ál-Farabı, Ábýraıhan ál-Berýnı, Ábýǵalı ıbn Sına, Ábilqasym Ferdaýsı, Rabǵýzı, Mahmud Qashqarı, Qoja Ahmed Iassaýı, Omar Haıam, Júsip Balasaǵun tektes ǵalymdar, aqyn-jazýshylar qara úzip shyqty.

Arabtyq órkenıet úlgileri óz shapqynshylyǵynan buryn­ǵy tarıhty qanshama joıyp jibergisi kelgenimen, ol tek ıslam dinin qabyldaǵan óńirden asa almaǵan edi. Sol sebepti de bes myń jyldyq tarıhy bar Qytaı syndy baıyrǵy elderde túrki ádebıetiniń jurnaǵy barynsha taza kúıinde saqtalyp qalǵan. Ony jańa ǵana aıtyp ótken "Batys óńir az ult jyrlarynan tańdamalylar" kitaby jáne Qytaıda shyǵyp jatqan "Qytaı tarıhyndaǵy qazaqqa qatysty derekter" atty qomaqty tomdar men qazaqtanýshy Qytaı ǵalymy Sý Bıhaı jazǵan "Qazaq mádenıetiniń tarıhy", "Shynjań jartas jazbalary" sekildi kóptegen eńbekter tolyq dáleldeıdi.

Dese de, búgingi ádebıet tarıhymyzdy dáýirlep, onyń tarıhyn zertteýde Xİİ-Xİİİ ǵasyrlarda týǵan Orhon eskertkishterinen, Kúltegin, Tonykók jazýlarynan asa almaı kele jatýymyz arabtar joıyp jibergen eski ádebıetimizdi áli de zerttep jete almaı jatqanymyzdan bolý kerek.

Endi ózimiz kóterip otyrǵan taqyrypqa qaıta kelsek, Shynjańdaǵy ádebıettiń týylýy da ıslamdyq úlgidegi dinı ádebıetten bastalady.

Onyń alǵashqy ónege shashýshylary árıne Abaı (1845-1904) men Aqyt (1868-1940). Abaı kúlli qazaqqa ortaq iri tulǵaǵa aınalsa, Aqyt áli zerttelip bolmaǵan qyry men syry kóp iri ǵulama. Biz Abaıdyń eń aldymen Shyǵys shaıyrlaryn ónege tutqanyn bilsek te, Aqyt jaıynan az bilemiz.

Aqyt Úlimji týraly 1897 jyly alǵashqy eńbek jazǵan orys ǵalymy Nıkolaı Fedorovıch Katanov bolsa, odan keıingi bodandyq jyldar sosıalısik qoǵamnyń komýnıstik júıesine baǵynyp, Aqyt jaıynan aýyz ashýdan qoryqty. Sebebi ol arabtyq ádebıet úlgisin barynsha paıdalanǵan dinı ádebıettiń ókili dep qaraldy. Al, endigi bir bólim zertteýshiler Aqytqa óz zamanynyń emes, búgingi ádebıettiń ólshemimen qaraǵysy keledi.

Aqynnyń 1903 jyly jazǵan "Kereı ıshany Muhammed mómin" degen eńbeginen belgili bolǵanyndaı orys jerinen qashyp barǵan Majbýlla degen úlken oqymysty Myrzabaqa degen atpen Aqytqa ustaz bolǵan. Aqyt osy adamnan arab, parsy tilderin úırenip arab, parsy, shaǵataı tilderindegi tarıhı, ǵylymı, ádebı kitaptar arqyly Shyǵys ádebıetimen molynan tanysady. Ári Qobda poshta bólimshesinde júrgen kezinde jumys qajetimen monǵol, orys tilin de úırengen. Aqynnyń qajylyqqa barýy da oı álemin keńitip, qalam qýatyn arttyra túsedi. Sol tustarda ol Muhammed paıǵambar (s.a.s), Muhammed Qunapıa, Smaǵul qatarly ıslamdyq iri tulǵalar ómirinen tarıhı jyrlar jazady ári "Ǵadyl hannyń úkimi", "Musa paıǵambardyń moıyndaýy", "Musanyń Qyzyrǵa joldas bolýy", "Eskendir Zulqarnaıyn" tektes jıyrmadan astam nazıralyq dastandar jazǵan. Aqynnyń alǵashqy eńbekteri 1891 jyldan bastap Qazan, Orynbor, Semeı baspalarynan kitap bolyp shyǵa bastaǵan.

Aqyttyń ómiri men óleń-jyrlaryna úńilgende, onyń shyǵystyq dinı úlgini paıdalanyp ádebıetke kelgenin, qazaqy qara óleńmen sýsyndap, Shalkıiz, Qaztýǵan, Asan, Buhar jyrlaryn da jattap óskendigin, jol ortasynan óte bere Abaıdy da ónege tutqanyn anyq sezemiz.

Aqyt qolyna keshteý tıgen Abaı shyǵarmalarynyń Qytaıdaǵy qazaqtarǵa jetýine kelsek, qazirgi bar derek boıynsha Abaıdyń 1909 jyly shyqqan kitaby 1915 jyly Asqar Tatanaıulynyń qolyna jetkenin bilemiz. Odan keıingi derekter 1920 jyldar Tańjaryq Joldyulynyń (1903-1947 jj.) Qazaqstan jerinde bolyp qaıtýy, 1916 jyly Áset Naımanbaıulynyń (1867-1923 jj.), Júsipbekqoja Shaıhyslamulynyń (1857-1937 jj.) Qytaı jerine ótýi, Zıat Shákárimniń Qytaıǵa qashyp ótýi eki el arasyndaǵy ádebı-mádenı baılanystarǵa muryndyq bolǵanyn kórsetedi.

Áli zerttelip bolmaǵan tarıhı áńgimelerdiń kóp ekenin eskersek, Áset Naımanbaıulyna baılanysty da sheshýi tolyq emes jumbaq hıkaıalar kóp. Sonyń biri 1918 jyly mamyrda Áset Naımanbaıulynyń Qytaıdyń Sháýeshek qalasynda Ahmet Baıtursynuly (1873-1937), Mirjaqyp Dýlatuly (1885-1935) sıaqty ult zıalylarymen birge bolǵandyǵy. Áset bul bas qosýda "Alashqa" atty ataqty óleń-tolǵaýyn shyǵarady. Al, osy sapar bary­synda Ahmet, Mirjaqyp týraly bizge jetken áńgime mardym­dy emes. Demek, alashtyń ataqty tulǵalarynyń da Qytaıdaǵy qazaqtar arasynda bolǵandyǵy rastalyp otyr.

Qýǵyn-súrgin saldarynan Qytaı jerine qashyp ótken endigi bir top Shákárim qajy aýylynyń adamdary edi. 1931 jyly 2 qazan kúni Shákárim qajy jazyqsyz atylǵan soń, Zıat Shákárimuly, Berdesh Ázimbaıuly Tákejanov, Mánákesh Ázimbaıuly, Qojaqapan, Tóleýqazy qatarlylar áýeli Tarbaǵataıǵa, onan soń Altaıǵa qashyp barady. Osydan az ýaqyt buryn ilgerindi-keıindi bolyp Altaıǵa jan saýǵalap barǵan Seıitqazy Nurtaev, Shabdan Ábdikerim, Kárim Dúısebaı, Sálim Janazar, Myrzahmet, Qusaıyn qatarly asyldyń qıyqtary bar edi. Olardyń aldy bolys bolǵan, Stambýl, Máskeý qalalarynda ýnıversıtet oqyǵan, arty asyl tekti tuqymnan taraǵan kóp tildi, asa bilimdi jandar bolatyn.

Demek, joǵarydaǵy kóp esimderdi ataýymyz olardyń eki el arasyndaǵy órkenıettiń, ádebıettiń almasýyna jasaǵan ıgi yqpalyn izetpen eske alý edi.

Abaı óleńderimen jarysa jetken Maǵjan Jumabaev (1893-1938), Mirjaqyp Dýlat, Beıimbet Maılın (1894-1938), Ahmet Baıtursynuly, Shákárim Qudaıberdiuly (1858-1931), Júsipbek Aımaýytov (1889-1930), İlıas Jansúgirov (1894-1938), Sáken Seıfýllın (1894-1938), Sultanmahmud Toraıǵyrov esimderi osydan bastap shetel qazaǵyna da keńinen tanymal bola bastady. İle óńirinde Áset, Júsipbekqoja, Kódek aqyndar ózindik ónegesimen ádebıettiń tamyryn tereńge jaısa, Zıat Shákárimuly arqyly Maǵjan Jumabaev óleńderi, Ahmet Baıtursynuly mysaldary, Shákárim óleń­deri, ánderi, dastandary, shejireleri Altaı men Tarbaǵataı qazaqtaryna keńinen tarady.

1935 jyly 27 jeltoqsan kúni alǵashqy sany jaryq kórgen "Shynjań Altaı gazetine" - arnap Zıat Shákárimulynyń ózi de óleń shyǵarǵan:

Jas "Altaı" jańa ushyp qanat jaıǵan,

Kórinip tur jaryǵy sonadaıdan.

Kórkeıip kóp jasasyn oryn alyp,

Joıatyn nadandyqty qural-saıman...

Ortańa keldi baspa basatuǵyn,

Taratyp túrli jemis shashatuǵyn,

Oqý - óner, bilimniń túp qazyǵy,

Serpilip nadandyqtan qashatuǵyn.

Shyǵardy "Altaı" atty jańa gazet,

Oıatyp halyq kózin ashatuǵyn.

Altaı kári bolǵanmen bilgeniń jas,

Balalyqqa jolama, endi odan qash.

Birlik qyl, pul aıama, qolyńdy ustas,

Bir jeńnen qol shyǵaryp, jaǵadan bas.

Basqyshqa jańa shyqtyń qadam basyp,

Tutqasyn usta, ǵylym esigin ash.

Ezilip úıde otyryp kún ótkizbeı,

Halqyńa qyzmet et endigi jas.

Tilegim, shyn júregim, haq nıetim,

Eńbek et, sharýa kórkeıt, ilgeri bas.

Kórmegen óner-bilim buryn halyq,

En júrgen kóship-qonyp malyn baǵyp.

Bilimge barlyq sharýań baılanysty,

Alsańdar tájirıbe oıǵa salyp.

En kóship, eńbeksiz et-qymyz iship,

Qazaqtyń qarańǵyda qalýy anyq.

Ár nárse óz-óziniń zamanynda,

Qusha keldi bizdi búgin zaman aǵyp.

Ádil zań, túzý teziń qurýly tur,

Nurly kún sáýle berdi nurly jaryq.

Bilimge toly adam bel baılaıdy,

Ónersiz eliń joq dep túrin tanyp.

Qoldanyp Sunıattyń salǵan jolyn,

El bolyp qatarǵa endik teńdik alyp.

Jańa "Altaı" quttyq aıtyp qadamyńa,

Basqarǵan alǵys aıtyp adamyńa.

Járdemge qolbasshylyq jón siltegen,

Kóp rahmet Sháriphandaı janabyna.

Sóıtip, aty atalǵan tarıhı tulǵalardyń yqpalymen Shyńjań qazaq ádebıetiniń irge tasy qalana bastady. Onyń kósh basynda Júsipbek Shaıhysylamuly, Áset Naımanbaıuly, Aqyt Úlimjiuly, Tańjaryq Joldyuly, Nurtaza Shalǵyn­baev, Dosber Saýryquly, Dýbek Shalǵynbaev, Asqar Tatanaıuly, Nıǵymet Myńjanuly, Arǵynbek Apashbaıuly esimderi turdy. Bular aýyz ádebıetiniń baı úlgilerinen meıilinshe sýsyndaýmen birge, shyǵystyq jáne batystyq ádebıettiń úlgilerimen de belgili dárejede tanysqan, Keńester Odaǵyndaǵy aqyn-jazýshylardyń eńbekterin de oqyp bilgen óz tobynan ozyp shyqqandar edi. Bularmen qatar nemese sońdarynan jetken aýyz ádebıeti úlgisin jalǵaǵan ári aıtys aqyny, ári jazba aqyn túrindegi bir toby boldy. Olardyń bastylarynan: Asylhan Myńjasaruly, Áripjan Januzaq­uly, Raqymjan Meshpetuly, Sultan Májıtuly, Smaǵul Qalıuly, Otarbaı Dúısenbiuly Bolmas Tólemisuly, Bozdaq Dúzbembetuly esimderin ataýǵa bolady.

Shynjań qazaqtary óz ádebıetin qalyptastyrǵannan keıin kerýen buıdasyn soza jalǵaǵan qalamy qarymdy, qadamy alymdy taǵy bir top ómirge keldi. Olardyń ishinde: Qaýsylhan Qozybaı, Qurmanáli Ospanuly, Rahmetolla Ápsheuly, Maǵaz Razdanuly, Kúngeı Muqajanuly, Omarǵazy Aıtanuly, Qajyǵumar Shabdanuly, Jumabaı Biláluly, Orazhan Ahmetuly esimderi aldymen aýyzǵa alynatyn boldy.

Al osydan keıingi Shynjań qazaq ádebıetindegi quı­ryq tistesken shoǵyrly topta Maqatan Sháriphanuly, Sháken Ońalbaev, Qyzyrbek Saqarıuly Oralov, Bulantaı Dosja­nın, Ǵappar Biláluly, Ǵanı Sarjanuly, Qapez Súleımenov, Batyrhan Qusbegın, Sultan Janbolatov, Juman Ábishuly, Sháısultan Qyzyruly, Zadahan Myńbaev, Berdibek Qurjyqaev, Ábdenbaı Bajaev, Dýtan Sákeıuly, Shámshábá­ný Qamzaqyzy, Áýesqan Nurqojaqyzy, Zeınolla Sánikuly, Júmádil Mamanuly, Qaırolla Baıanbaıuly, Báıtik Dúısebaev, Mádı Ábdrahman, Qulmuqan Ahmetuly, Qumar­bek Saqarın, Qanadil Turysbekov, Jánethan Tutqabek, Qydyrhan Muqataı, Ulyhan Sultan, Sálı Sadýaqasuly, Tálipbaı Qabaev, Ǵalym Qanapıauly, Raıhan İbinqyzy, Qasymhan Ýathanuly, Ázilbek Kinazbekuly, Shámis Qumaruly, Aıtqalı Ospan, Qabyl Ybyraı, Kóben Asqar, Orazbek Ábdil, Shaımurat Qamza, Shámen Isauly, Serik Qaýymbaı, Qabdesh Janábil, Nurıla Qyzyhan, Asylbek Saqyshuly sekildi qalamgerler boldy. Osy qalamger qosy­nymen qanattas ádebıet zertteý jáne syn janrynda eńbek­tengen ǵalym qalamgerlerden Jaqyp Myrzahanov, Ahmetbek Kirishbaev, Áýelhan Qalıuly, Myrzahan Qurman­baıuly, Omarhan Asyluly, Beksultan Káseıuly, Qaýsylhan Qamaja­nov, Sháriphan Ábdálıuly, Ǵazez Raıysuly, Asan Ábeýuly, Kamýna Janboz, Jeńisqan Muqataı syndy bir qosyn bar.

Ádebıetimizdegi aýdarmanyń ustaıtyn orny men róli de erekshe bolyp otyrǵan. Qazaqty quraǵan ejelgi taıpalar tarıhynyń ózinde ár túrli aýdarmashylardyń bolǵany sóz etiledi. Al, Hİİ ǵasyrdan bastap resmı sózdikter jasala basta­ǵan. Islam dininiń jalpylasýymen birge shyǵys ádebıetin aýdarý úrdiske aınalǵan. Naýaııdiń "Totnama", "Láıli-Májnúni" Ferdaýsıdiń "Shahnama", "Júsip Zilıqasy", Nızamıdiń "Farhad-SHırıni" sonyń bir bólim mysaldary sanalady.

HVİİİ ǵasyrdan bastalǵan orys óktemdigine baılanysty kóptegen tilmash-aýdarmashylar jetildi.

Qytaı qazaqtaryna keler bolsaq, 1757 jyldan keıingi qazaq-qytaı baılanystarynyń jıileýi jáne qazaqtardyń ejelgi mekenine orala bastaýyna oraı aýdarma qajettiligi týa bastady. Árıne Pekınmen aradaǵy ártúrli baılanystar­dyń tilmashtar paıdalanǵany belgili.

Qazaq ádebıetindegi kórkem aýdarmaǵa keler bolsaq, aldymen aýzymyzǵa túsetini A.Qunanbaev, Y.Altynsarın, Sh.Qudaıberdi, M.Seralın, Á.Naımanbaev, Sh.Bókeev, A.Baıtursynov, J.Aımaýytov sekildi serkelerimiz bolmaq.

Shynjań qazaqtarynda 1922 jylǵy Úrimji qalasynda ashylǵan Mońǵol-qazaq mektebiniń qytaı tili men orys tilinen sabaq bere bastaǵanyn eskersek, bul ondaǵy aýdarma­nyń negizin qalady dep tolyq senimmen aıtýǵa bolady. 1933-1934 jyldardan bastap oqý-aǵartý, baspa isiniń órkendeı bastaýy aýdarma isin onan ary jandandyra tústi. Muqash Jákeuly, Dýbek Shalǵynbaev sekildi aýdarmashylar qosyny qalyptasty. Shynjań qazaq ádebıetiniń negizin qalaýshy­lardan bolǵan Aqyt Úlimjiulynyń, Áset Naımanbaıulynyń, Júsipbek Shaıqyslamulynyń, Arǵynbek Alashbaıulynyń arap, parsy tilderinen aýdaryp jańǵyrtyp (nazıralyq jolmen) jazǵan shyǵarmalary kórkem ádebıetimizdiń kóline qáýsar bulaq bolyp quıyldy.

Qarymy qataıǵan qazaq qalamgerleri endigi jerde qytaı­dyń klasıkalyq shyǵarmalaryn aýdarýǵa bet burdy. Narıman Jabaǵytaıuly, Mellathat Álenuly, Ábdibek Baıbolatov, Ánýarbek, Árip Zurǵanbekuly, Ábdildabek Aqyshtaıuly, Qalıhan Qalıaqbaruly, Hakim Ákimjan, Ázimhan Tishanuly, Ábdikerim, Aqberdi Izatbekuly, Bekmuhamet Berikuly, Ǵlajdan Osman, Qazymbek Arabın, Shamas Áýbákir, Naımanǵazy Sapanuly, Aqıa Radanuly, Álimjan Qatbaev, Kákesh Qaıyrjan, Ábdimanap Ábeýuly, Qaısha Tabaraqqyzy, Erkesh Qurmanbekqyzy sekildi beldi aýdarmashylar Lýshun, Maýdun, Bajın, Iańbo, Laýshy shyǵarmalaryn, Saýshýechınniń "Qyzyl saraıdaǵy túsin", Logýan juńnyń "Úsh patshalyq qıssasyn", Ý Chyń-ynnyń "Batysqa saıahatyn", Shy Naıan men Logýon Juńnyń "Sý boıyndasyn" jáne "Tań dáýiriniń tańdamaly óleńderin" art-artynan tárjimalady.

Shynjań televızıasynda aýdarma fılm jasaý ortalyǵy­nyń ashylýymen kınofılm aýdarý isi tipti de kemeldene tústi. Qytaı tilinen qazaqshalaýdan tys arabshadan qazaqsha­laý nemese qazaqshany qytaıshalaý jaǵynda da belgili eńbekter boldy. Qazez Aqytuly men Maqash Aqytuly "Quran kárimdi" qazaqshalady (Ulttar baspasy, 1990 j). Sibe ultynan shyqqan aýdarmashy Qabaı Abaı shyǵarmalarymen "Abaı", "Abaı joly" romandaryn qytaıshalady. Joǵaryda aty atalǵan aýdarmashylar arqyly Jambyl Jabaev, Ǵabıden Mustafın, Sábıt Muqanov, Muhtar Áýezov, Dúkenbaı Dosjan, Qaldarbek Naımanbaev, Saıyn Muratbekov, Tahaýı Aqtanov, Oralhan Bókeı, Dıdahmet Áshimhan sekildi aqyn-jazýshylar shyǵarmasy azdy-kópti qytaısha sóıledi.

Keıingi jyldardaǵy aýdarmanyń bir ereksheligi álem ádebıetiniń ozyq úlgileri Qytaı tiline kúnbe-kún aýdarylyp otyrsa, Qytaıdaǵy uıǵyr jáne qazaq qalamgeri ony ne qytaısha nusqadan, ne aýdarý arqyly tanysý múmkindigine ıe boldy. Osy arqyly qazaq jastary álem ádebıetiniń búgingi ozyq úlgilerinen óz qajetterin taýyp keledi. Al, osyǵan oraı aýdarmanyń sózbe sóz aýdarylýy nemese qytaı tiliniń sózdik tirkesin ózgerissiz paıdalaný, uıǵyr sózderin aralastyrý sıaqty ishinara kemshilikter de kózge túsedi. Munyń tildi shubarlaýǵa aparyp soǵatynyn bilsek, ondaǵy aǵaıyndarǵa saqtyq qońyraýyn shalyp otyrýdyń esh ábestigi bolmasa kerek.

Qytaı qazaqtarynda atqarylǵan iri jumystyń bireýi aýyz ádebıeti úlgilerin jınap, rettep baspadan shyǵarý boldy. 1950 jyldardan bastap Qazaq fólklory men aýyz ádebıeti úlgilerin jınap bastyrý isi júıeli túrde qolǵa alyndy. Máselen, 1958 jyly "Ertegiler", 1958 jyly "Ertegiler men ańyzdar" atty eki kitap jaryq kórdi. Aımaq, aýdan dárejeli oryndardyń bárinen aýyz ádebıeti muralaryn jınaıtyn arnaıy qoǵamdar qurylyp, on jylǵa tarta japaly jumys istep, "Aýyz ádebıetiniń tańdamaly úlgilerin" árbir aýdandar tórt tom etip baspadan shyǵardy. 1980 jyldardan bastalǵan bul bastamanyń naqtyly nátıjesin aıtar bolsaq, "Qıssa-dastandar", "Tarıhı jyrlar" "Batyrlyq jyrlar" (18 tom), "Ǵashyqtyq jyrlar" (8 tom), "Ertegi-ańyzdar" (4 tom), "Shejire" (3 tom), "Tarıhı aıtystar" (6 tom), "Aıtystar" (6 tom), "Tarıhı án-kúıler" (4 tom), "Sheshendik sózder" (4 tom), "Maqal-mátelder" (2 tom) baspadan shyqty. "Shalǵyn", "Mura" jýrnaldarynda aýyz ádebıeti muralaryn nasıhattaǵan 200-den astam maqala jarıalandy. "Aýyz ádebıeti týraly paıymdaýlar" (1984), "Qazaq ádebıet tarıhynyń tańdamaly úlgileri" (1985), "Qazaq aýyz ádebıeti týraly" (1985), "Aýyz ádebıeti tarıhy" (1988) t.b. zertteý eńbek­teri jazyldy. Aýdandardan jınalǵan "Aýyz ádebıe­tiniń" tórt tomy qaıtadan suryptalyp "Qazaq ertegi-ańyzda­ry" (2002), "Qazaq maqal-mátelderi" (2005), "Qazaq qıssa-dastandary", "Qazaq óleń-jyrlary" degen atpen SHUAR-jaǵynan ensıklopedıalyq tórt tom bolyp jaryq kórdi. Qazaqstanda "Mádenı mura" baǵdarlamasy boıynsha shyǵa­rylyp otyrǵan "Babalar sózi" ulaspaly 100 tomdyǵynyń 25 tomy sol Shynjańdaǵy nusqadan kóshirilip otyr.

Aýyz ádebıeti jáne aýyz ádebıeti úlgileriniń bizge jetken kórnekti úlgileri bolǵan halqymyzdyń aıtys óneriniń de orny erekshe.

Qytaıdyń soltústik Suń patshalyǵy tusynda jazylǵan kóp tomdy "Taıpıń Hýanıúı jazbalarynyń" 196-bólim "túrikter shejiresi" taraýynda: "Túrikter bıe sútinen ja­salǵan ishimdikti ishken soń án shyrqap, bir-birimen aıtysady" dep jazylǵan. Halqymyzdyń kóne jazbalary sanatyndaǵy M.Qashqarıdiń "Túrki tilder sózdigi" jáne "Qozy kórpesh- Baıan sulý", "Qyz Jibek" jyrynda da aıtys túri kezdesedi.

Shoqan Ýálıhanov (1835-1865) 1855-1856 jyldary jazǵan "Qazaq poezıasynyń túrleri" degen maqalasynda, V.V.Radlov (1837-1918) 1870 jyly shyǵarǵan "Túrki taıpalarynyń halyq ádebıeti nusqalary" kitabynda jáne Júsipbek Shaıqyslam (1957-1937), Ábýbákir Dúbaev (1856-1932), Mashhúr Júsip Kópeev (1858-1931) eńbekterinde ultymyz­dyń aıtys mádenıeti alǵashqy qadamda zerttele bastaǵan. 1940 jyldan keıin S.Muqanov, M.Áýezov, Q.Jumalıev, E. Ysmaılov, M.Ǵabdýllın, Á.Qońyratbaev, R.Berdibaev, M.Jarmuhametov, S.Isaev sekildi qalamgerler bul salada arnaıy qalam terbedi.

Qytaı qazaqtarynda 1905 jyldan bastap aıtys óleńder jazbasha taraǵanymen, arnaıy zerttelmegen. 1980 jyldardan beri qaraı "Qazaqtyń baıyrǵy aıtystary" (1985) "Aqyndar aıtysy" (alty tom, 1933,1995, 1999, 2003), "Óleń toıy" (1999), "Qazaqtyń qazirgi aıtystary" (2000), "Qońyrobadaǵy qońyr áýen" (2001), "Aq ózen saltanaty" (2002), "Jekpe-jek" (2003) "Aıtys sóz barymtasy" (2005) "Aqyndar aıtysy" (2006), sekildi kóptegen kitaptar jaryq kórdi. Budan basqa da Á.Qalıuly, J.Myrzahanov, Sýbıhaı, B.Káseı sıaqty ǵalymdar men jazýshylardyń eńbekteriniń de zertteý taqyryby boldy.

1979 jyly tuńǵysh ret SHUAR ortalyǵy Úrimji qala­synda aqyndar aıtysy ótkizilip sonan bergi 28 jyl ishinde (2007 jylǵa deıin) SHUAR dárejeli 2 ret, oblys dárejeli kóp ret árbir aımaqta jylyna 2 ret aıtys ótip keledi.

Qurmanbek Zeıtinǵazyuly, Jamalhan Qarabatyrqyzy, Búbimárı Jaqypbaıqyzy, Meıramhan, Berdihan Abaıuly, Mádihan Jaqsybaı, Músilimjan Sháriphan, Mámethan Shókema­nov, Jumaǵalı Quıqabaev, Mútáı Sátjan, Dáýletbek Qańbaqov, Músilimbek Sarqytbaı, Zıat Kóbegen, Maǵaz Málik, Nurzaıyp Kóbegen, Elsinhan Kámelhan bastaǵan Qaırat, Erkin, Ábdiǵanı, Aıǵanysh, Ǵazıza, Shuǵyla, Baýyrjan, Núrzıa, Serik, Sháken, Mahan, Gúlbaıram,Sanar, Núrzı­han, Gúlzıra, Adaq, Mural, Nurbol, Jaqypnur, Gymyńgúl, Ábikesh, Gúlden, Ábdibaqyt, Zýra, Yrysbek, Baqytgúl, Erjanat, Aqynbaı, Uljalǵas, Qumar, Berdihan, Murat, Gúlzıra, Janar, Bekbolat, Lıza, Baqytáli, Gúlǵaısha, Qınaıat, Farıda sekildi aıtys aqyndarynyń shoǵyry qalyptasty.

Demek Shynjańdaǵy qazaqtardyń ádebıetiniń qazaq ádebıetine qosqan úlesi az emes.

Jazýshylardyń qoǵamdyq uıymynan Qytaı memlekettik jazýshylar qoǵamy jáne onyń Shynjańdaǵy bólimshesi (Shynjań jazýshylar qoǵamy) onyń qol astynda jumys atqaratyn İle oblystyq jazýshylar qoǵamy, aımaqtyq jazýshylar qoǵamdary bar.

Ártúrli kitaptardyń jaryq kórýi úshin Ulttar baspasy, Shynjań halyq baspasy, Shynjań jastar órender baspa­sy, İle halyq baspasy sekildi arnaıy oryndar jumys isteıdi.

Qytaı memlekettik Jazýshylar qoǵamynyń músheleri:

Baspasózi

1880-1890 jyldar ishinde Júsipbek Shaıhysylamuly, Aqyt Úlimjiuly bastaǵan alǵashqy bir top aqyndar Qazan baspasynan kitaptar shyǵara bastaǵan edi. Sóıtip, "1900 jyldan 1917 jylǵa deıin Qazanda, Ombyda, Orynborda, Peterbýrgta, Tashkentte, Troıskide, Semeıde, Oralda jáne basqa qalalarda qazaq tilindegi júzge tarta túrli kitaptar shyqty"(60).

Shyń Sysaı bılik basyna kelgennen keıin, alǵa qoıǵan alty saıasaty boıynsha, Keńes Odaǵymen dostasyp mádenıet jáne oqý- aǵartý isteri jaǵynda belgili damý paıda boldy. Ólke ortalyǵy Úrimji qalasynda jáne de İle, Altaı, Tarbaǵataı aımaqtarynda qurylǵan "Qazaq-qyrǵyz mádenı, aǵartý uıymynyń " yqpalymen qazaq baspasózi men oqý-aǵartýy jańa qadamdar jasady.

"1934 jyly 6-aıda İlede qurylǵan qazaq-qyrǵyz mádenı-aǵartý uıymynyń bastyǵy Mahsut Sasanov bastamashyly­ǵynda 1935 jyly qazaq tilinde "Tóńkeris tańy" atty gazet shyqty. Bul gazetti osy qazaq-qyrǵyz uıymynyń oıyn-saýyq, mádenıet isterine jaýapty aqyn Tańjaryq Joldyuly basqardy. Osy gazetti qazirgi "İle gazetiniń" alǵashqy negizi, İledegi qazaq baspasóziniń tórkini deýge bolady.

Altaı óńirinde kezinde Altaı óńiriniń ýálıi jáne áskerı qozǵalys generaly bolyp turǵan aǵartýshy Sháriphan Jeńisqanuly Kógedaev baspasóz jumysyn damytýǵa erekshe kúsh salǵan kisi. 1934 jyly ol Keńes Odaǵynan baspa mashı­na­syn aldyryp, 1935 jyly qazirgi "Altaı gazetiniń" tuń­ǵysh sany "Shynjań Altaı gazetin" shyǵarady. Bul gazet sol jyldyń sońynda "Jańa Altaı gazeti" degen atpen shyǵyp turdy. Buǵan qosa 1948 jyly "Tań Sholpany" atty jýrnal shyqty.

Tarbaǵataı óńirinde baspasóz jumysy İle men Altaı óńirine qaraǵanda erterek bastalǵan. Biraq ol alǵashynda naǵyz qazaq tilindegi basylym bolmady. óıtkeni, qazaq, uıǵyr, tatar, taǵy basqa ulttar aralas qonystanǵan Tarba­ǵataıǵa keńes odaǵynan (1925 jyly) ákelingen tas baspa aspaptary Qazan baspasynyki edi, ári uıǵyr, tatar tiline jaqyn árip bolatyn. Osy tilmen shyqqan "Bizdiń ún" atty gazette Nurtaza Shalǵynbaev sıaqty qazaq zıalylarynyń maqalalary da basylyp turǵan. 1934 jyldan bastap bul gazette Tarbaǵataıdyń ortaq tilinde qazaq oqymystyla­rynyń maqalarlary basyla bastady. 1935 jyly qorǵasyn árippen "Jańa Shynjań " atty maýsymdyq jýrnal shyqty da, onda Nurtaza Shalǵynbaevtyń "Kórgen-bilgenderim" atty maqala­sy basyldy.

Úrimjide "Shynjań gazetiniń" qazaq tilindegisi 1935 jyldan shyǵa bastady da, qazaq baspasózi damýyna negiz boldy.

Quljada, Úrimjide gazet-jýrnaldar shyǵýdyń syrtynda kitap ta shyǵatyn boldy. 1948 jyly Quljada Tańjaryq Joldyulynyń "Alǵashqy jınaǵy", Úrimjide Nıǵymet Myńjanulynyń "Turmys tilshisi " atty povesi jarıalandy" (62).

Sol jyly Úrimjidegi Shynjań gazeti baspa zaýytynda "Abaıdyń tańdamaly shyǵarmalary" basylyp shyqty. Osymen qatar Altaıda Áset Naımanbaıulynyń "Sálıqa - Sámen" dastany, Tarbaǵataıda Nurtaza Shalǵynbaevtyń "Kórgen-bilgenderim" ocherki, Dýbek Shalǵynbaevtyń "Kedeı oqýshynyń taǵdyry" áńgimeleri kitap bolyp shyǵa bastady.

Qytaıda júrgizilgen saıası kúresterge baılanysty baspasóz qyzmeti bir mezet toqyraýǵa ushyrap, 1980 jyldardan keıin ǵana qaıta jandandy.

Arnaıy baspa oryndarynan "Ulttar baspasy" , "Shynjań halyq baspasy", "Shynjań jastar-órender baspasy", "Densaýlyq, ǵylym-tehnıka baspasy", "Shynjań oqý-aǵartý baspasy", "İle halyq baspasy" sıaqtylar bar. Bul baspalar úkimettik tapsyrystar jáne jeke qarjy tabý joldarymen ártúrli kitaptar shyǵaryp otyrady.

Al Qytaı qazaqtary boıynsha qazaq tilinde shyǵatyn jýrnaldardy mynadaı bes topqa bólýge bolady:

Birinshi: memleket dárejeli saıası jýrnaldar: "İzdený", "Ulttar yntymaǵy", "Ulttar " jýrnaldary.

Ekinshi: SHUAR-nyń ortalyǵynan shyǵatyn jýrnaldar: "Shynjań qoǵamdyq ǵylymy", "Shynjań qoǵamdyq ǵylym minbesi", "Shynjań joǵary oqý oryndary ǵylymı jýrna­ly", "Shynjań avangardtary", "Shynjań oqý-aǵartýy", "Ǵylym bulaǵy", "Shynjań sýretti jýrnaly", "Til jáne aýdarma", "Kókjıek", "Shuǵyla", "Mura", "Oqyrman óresi", "Shynjań malsharýashylyǵy", "Alǵa", "Jaıylymsharýa- shylyǵy", "Sharýashylyq mashınalary" sekildi 17 jýrnal.

Úshinshi: oblys dárejeli jýrnaldar: "İle aıdyny", "İle jastary", " İle áıelderi", "Mektep dene tárbıesi", "Qazaq balalary ǵylymı sýretti jýrnaly".

Tórtinshi: aımaq dárejeli jýrnaldar: "Altaı aıasy", "Tarbaǵataı", "Ǵylym jáne óner", " Dárigerlik bilim", "Jastúlek" jýrnaldary.

Besinshi: tek qana Qytaıdyń ishki qyzmet oryndary men ýnıversıtetterinde ǵana taratylatyn jýrnaldar: "İle pedagogıkalyq ınstıtýt ǵylymı jýrnaly", "İle oqý-aǵartý ınstýtynyń ǵylymı jýrnaly", "İzdený jáne ashý", " Úırený jáne ǵylym", "İle aǵartýy", "İle medısınasy", "İle prokro­týrasy", "Boǵda", "Qumyl alqaby", "Tarlan" jýrnaldary.

Atalǵan jýrnaldar 1996-1997 jyldary resmı túrde jaryq kórip turǵan. Keıingi jyldary ishinara ózgerister bolǵany­men jalpy qytaı qazaqtarynda 40 túrli jýrnal shyǵatyn­dyǵyn kesip aıtýǵa bolady(63).

Qazaq tilinde shyǵatyn gazetterden "Shynjań gazeti", "İle gazeti", "Altaı gazeti", "Tarbaǵataı gazeti", " Shynjań ǵylym - tehnıka gazeti", "İle ǵylym - tehnıka ınformasıa gazeti" bar.

Baspasózge baılanysty buqaralyq aqparat quraldarynan Qytaı qazaqtarynda eki televızıa arnasy men bir radıo (Shynjań halyq radıo stansıasy) tek qana qazaq tilinde jumys júrgizedi. Shynjań halyq radıo stansıasy 1955 jyldan, Shynjań televızıasy 1985 jyldan qazaq tilindegi baǵdarlamalar tarata bastaǵan.

Ártúrli baspa isteri men buqaralyq aqparat qyzmeti úshin Shyńjań qazaqtaryna kórnekti eńbek etken tulǵalarda az emes. Solardyń bir bólimin ataı ketsek, tómendegideı: Baqythan Qydyrmollın, Kákesh Qaıyrjanuly, Sháken Qalıollauly, Zeınolla Shákerbaıuly, Tursyn Jolymbet­qyzy, Muqadis Qadylbekuly, Rahymqoja Toqtaqynuly. Asýbek Núptekın, Ónerhan Ógizbaıuly, Naǵıma Bójekqyzy, Saǵat Jaıpaquly, Beıilhan Muqashuly, Shárip Mashataı­uly, Baqythan Biláluly, Ákimbaı Japaruly, Qanat Ere­jepuly, Muratbek Tesebaev, Tegis Zaıbekuly, Jarmuhamet Shaıaqymetuly, Kúlaısha Nurseıitqyzy, Qaınıkamal Jolymbetqyzy, Jibek Bazarbaıqyzy, Qabykesh Salıquly, Emen Ańdamasuly, Qalıolla Nurtazauly, Dálelhan Smaıyluly, Hahar Silamjanuly, Qazymbek Arabın, Qaharman Muhanuly, Maǵaz Súleımenuly, Hakim Ákimjanuly jáne basqalar.

Shejirelik dástúri

"Jeti atasyn bilmegen jetimdiktiń saldary " dep bilgen halqymyz ata-babalardy keıingi urpaqtarǵa tanytýdy paryz dep bilip otyrǵan. Bul bir jaǵynan atatekti bilýde tarı­hyńdy tanýǵa jetelese, bir jaǵynan neke jáne otbasy ómirinde de erekshe máni bar dástúr.

"Qazaq halqy 200-den asa rýdan quralsa da ár rýdyń óz shejiresi bolǵan. Shejireshiler júz, taıpa, rý, ata tarıhyn tereń taldaı bilgen"(64).

Qazaq shejiresi jáne jazba tarıhy týraly derekterge toqtalǵanda tarıhshylardyń aldymen "Qytaı jylnamala­ryn­daǵy qazaqqa qatysty derekter"kitaptaryn aýyzǵa ala­tyny jurtqa aıan. Óıtkeni dál osy kitaptarda qazaq shejiresi boıynsha, qazaqtyń qazaq bolyp qalyptasýynda uıytqy bolǵan. Taıpalar qatarynda atalatyn úısin, qańly, saq, ǵun, alan (alshyn) elderiniń sonaý bizdiń jyl sanaýymyzdan bu­ryn ertedegi ulystyq iri elder ekendigi, olardyń óz zamanyn­daǵy qoǵamdyq, saıası jaǵdaıy, kórshiles eldermen, ásirese Han patshalyǵy sekildi eldermen, ǵundarmen baılanysy jazyp qaldyrylǵan.

Qazaq shejiresi boıynsha uly júz shejiresine kiretin dýlattar, bizdiń jyl sanaýymyzdan buryn Qytaıdyń tarıhı kitaptaryna erekshe jazylǵan úısin eliniń quramyndaǵy bir taıpa ekendigi, onyń batys Túrik handyǵy kezinde bes arys elden quralǵan úlken taıpa bolǵandyǵy, Túrkesh handyǵy (sary úısinder) kezinde onyń ejelgi úısin eliniń ornyn basqandyǵy tilge tıek etiledi.

Qazaq shejiresi boıynsha orta júz quramyna kiretin alty úlken taıpanyń biri qypshaq. Zertteýshiler bul taıpany Qytaı tarıhı jazbalaryna aty jyl sanaýdan buryn túsken "Hýsha", "Ýje" taıpasynyń urpaǵy deıdi. "Qypshaq " aty Vİİİ-H ǵasyrdan-aq málim.

Qytaıdyń iri tarıhı shejirelerinen suryptap alynǵan 26 tarıhty tom boıynsha eseptegende 200 tomnan asady. Osy tomdardyń qazaqqa qatysty bólimin rettegende onyń ózi tórt tomǵa júk bolady. "Birinshi tom jańa eranyń (jyl sanaýdyń) ar jaq, ber jaǵyndaǵy İV ǵasyrdy qamtıtyn ıaǵnı ǵun, úısin, qańly sıaqty memlekettermen taıpa­lardyń tarıhı jaǵdaılarynan málimet beredi. Ekinshi tom ejelgi túrik zamanyna týra keledi. Bul túrikterdiń paıda bolýy, ydyraýy sıaqty alty ǵasyrdy qamtıdy. Úshinshi tomda qazaqtyń ejelgi taıpalary jóninde naqty málimet beredi. Iaǵnı Lıaý, Iýan, Mońǵol patshalyǵy zamanyndaǵy qazaq taıpalary jóninde áńgime bolady. Tórtinshi tomda qazaq handyǵy tusyndaǵy Chıń patshalyǵy men Qazaq handyǵy arasyndaǵy qarym-qatynas, saıası qoǵamdyq jaǵdaılar sóz bolady(65). Demek, tarıhı shejirelerdiń bereri ushan-teńiz.

Orta júzdiń qalǵan úlken taıpalarynan arǵyndar, naı­mandar, kereıler, ýaqtar, qońyrattardyń atynyń jazba tarıh betine túsýi de aryda jatyr. "arǵyn" ataýynyń tegin zertteý­shiler, olardy ǵundardyń tikeleı urpaǵy dep dáleldep júr. Al kereıler, naımandar, qońyrattar, ýaqtar, merkitter bolsa "Mońǵoldyń qupıa shejiresi", Rashıdenniń "Jamıh-at-taýarıh" atty shyǵarmasy, Ábilǵazy Bahadur hannyń "Túrik shejiresi" boıynsha aıtqanda, sonaý Hİİ ǵasyr sońy, Hİİİ ǵasyr basynda Shyńǵysqan zamanynda mońǵoldarmen teń tarıh sahnasynda kóringen kúshti taıpalyq elder. Al qytaı jazbalarynda bul taıpalar tarıhy jónindegi derekter Vİİ- Vİİİ ǵasyr men Hİİİ ǵasyr arasyndaǵy dáýirdi qamtıdy. Bul dáýir qazaq tarıhyndaǵy túrik handyǵy, túrkesh qaǵandyǵy, qarluq odaǵy, qaraqanılar qaǵandyǵy jáne batys Lıaý (kıdandar) zamandaryna týra keledi.

"İle ózeniniń alqabyndaǵy Almalyq qalasynda týyp, qalyń qańly taıpasynyń arasynan shyqqan ataqty tarıhshy, ǵulama ǵalym Jamal Qarshı (1230-1315) óziniń 1300 jyly jazylǵan "Múlka hat as-týdah" (sózdikke qosymsha) atty eńbeginde qańly, qypshaq, naıman, oǵyz, t.b. taıpalardyń Hİ ǵasyrdan Hİİİ ǵasyrǵa deıingi ómir tirshiligi men shejire ańyzdaryn baıandaǵan"(66). Qazaq Sovet Ensıklopedıasynda bul shejireniń atyn "oǵyz-qypshaq-qarahan shejiresi" dep ataǵan. Sý Bıhaı muny qazaq shejiresiniń eń alǵashqysy deıdi.

Qazaq Sovet Ensıklopedıasynda, Shoqan Ýálıhanovtyń aıtýynsha, qazaq handary Esimhan, Táýke, Sámeke, Ábilmám­bet, Abylaılardyń urpaqtary han ordalarynda shejire jınap saqtaǵandyǵy jazylǵan. Esimhan 1598-1628 jyldar han taǵynda otyrǵan. Al qazaq handyǵy bolsa HV ǵasyr orta­synda qurylǵan, Qazaq handyǵynyń Ózbek handyǵy jáne Maǵulstan handyǵymen bolǵan baılanysy jóninde eń alǵashqy jazba málimetti jazyp qaldyrǵan adam, dúnıege ataqty "Tarıhı-Rashıdı" atty kitaptyń avtory, dýlat taıpa­synan shyqqan Muhammet Haıdar Dýlatı boldy.

Qazaq shejiresiniń naqtyly jınalýy jáne jazba derekke túsýin qazaq quramyn tolyqtaǵan jalaıyr taıpasynan shyqqan Qydyrǵalı Qosynuly Jalaıyr jalǵastyrdy. Ol óz zamanynda ataqty bı, shejireshi bolǵan. Shoqan Ýálıhanovtyń jazba derekteri boıynsha Qydyrǵalı Jalaıyr (1530-1605) jazǵan "Jamıh-at-taýarıh" (jylnamalar jınaǵy) atty kitap "qazaqtardyń ótkeni týraly eń qundy, alǵashqy jazba eskertkish, munda naqty tarıhı derekter az bolǵanymen qazaq handary men sultandarynnyń ata tegi bar"

Shoqan shejireni jınatyp saqtaǵandar qazaq handarynan Esimhan, Táýke, Sámeke, Ábilmámbet urpaqtary ekendigin aıtady. "Ondaı shejireler Abylaıda, onyń balalary Ýálıde, Suıyq tórede, Ábilqaıyrda, onyń balalary Nuralyda, Aıshýaqta, urpaqtary Jáńgirhanda, Dáýletkereıde bolǵan" (67).

HVİİİ ǵasyrda qazaq shejiresi jóninde óte tamasha jyr-dastan shyǵarǵan adam Shal jyraý eken. Shoqan Ýálıhanovtyń jazýynsha, Shal jyraý onyń babasy Abylaı hanmen zaman­das. Ol arǵyn taıpasynyń atyǵaı tarmaǵynan shyqqan ataqty jyraý. "Eldiń aıtýynsha Shal jyraý jyr-dastanynda, qazaqtyń shyǵý tegine qatysty tarıhı ańyz-áńgimeler túgeldeı qamtylady desedi. Ertede ótken Alashtan bastap barlyq rý, rýbasy, bıler men batyrlar, olardan órbigen atalar men áýletter, handar shejiresi Shal jyrynda túgeldeı qamtylatyn kórinedi"(68) dep jazady Shoqan Ýálıhanov. Qazaq Sovet Ensıklopedıasynda jazylýynsha, "Abylaıdyń shejiresi onyń urpaqtary arqyly keıin kapıtan Andreevke, N.I. Grodekovtyń qolyna tıedi. Onyń tolyq túrin saqtaǵan Sh.Ýálıhanov, Áblqaıyrdyń shejiresi tolyǵymen M. Tevke­levtiń, P.N.Rychkovtyń qolyna túsedi. Ondaı shejirelerdi orys árpine túsirip jınaǵan kisiler: A.I.Levshın, G.S.Sabalýkov, N.Arıstov..." jáne basqalar bolyp tabylady. "Olardyń toptaǵan shejireleri áli kúnge deıin muraǵatta saqtaýly(69) eken.

"HVİİİ ǵasyrda Qytaıdy bılegen Ejenhannyń áskerı ákimshilik qyzmetkerleri qazaq arasynan qazaqtyń kóptegen shejirelik derekterin jınap, manjý tilinde jazbaǵa túsirgen eken. Bul jazbalar qazir Pekındegi han saraıy murajaıynda saqtaýly tur"(70).

Qytaı tarıhı estelikterinde qazaqtar jónindegi derekter alǵashynda, Qytaıdyń batys aýmaǵynda (Shynjań óńirinde) mońǵoldardyń oırat taıpalyq odaǵynyń quramyndaǵy jońǵarlardyń kúsheıip shyǵýy, ásirese jońǵarlardyń myqty bıleýshisi Batur Huntaıjynyń dáýirinde, onyń qol astynda bolýdy qalamaǵan torǵaýyttardyń HVİİ ǵasyrdyń 30-jylda­rynda batysqa kóshýi qazaq dalasyn basyp ótip, Edil-Jaıyq (Oral darıasy) óńirine barýyna qatysty jazylady da, sodan tartyp 1750-jyldarda Chıń handyǵy úkimetiniń ásker shyǵaryp jońǵar aqsúıekteriniń búligin tynyshtandyrǵanǵa deıingi júz jyldan artyq ýaqytta jalǵasa beredi. Alǵashynda tek jońǵarlar men qazaqtar arasyndaǵy tarıhı baılanystar jáne soǵystar jónindegi derektermen shektelse de, HVİİİ ǵasyr­dyń ortalarynan keıin qazaqtyń shejiresi jáne qazaqtyń úsh júziniń han-sultandarynyń Chıń patshalyǵy úkimetimen jáne patshalyq reseımen bolǵan deplomatıalyq baılanysy, saýda barys-kelisi jaqtaǵy mol derekterge qaraı oıysady.

Mysaly: "Jońǵardy tynyshtandyrýdyń jalpy jobasy" men "Chıń patshalyǵy Gaýzuń orda esteligi", "Chıń patshalyǵy Rynzuń orda esteligi", "Chıń patshalyǵy Yshýanzuń orda esteligi" mine osyndaı málimetterge óte baı bolyp tabylady. Al Suń Jún jazǵan "Shynjań derekteri " atty kitap ta óte qundy. Bul kitapta qazaq handarynyń Chıń patsha ordasyna (Pekınge jáne Chyńdyǵa) jiberip otyrǵan elshileri, qazaq úsh júzi handarynyń bılik kólemi, olardyń shejirelik taraýy berilgen.

Japonıalyq zertteýshi Zokýto óziniń "HVİİİ-HİH ǵasyrlardaǵy Shynjańnyń qoǵamdyq tarıhy jaıynda zertteýler" atty kitabynyń qazaq jónindegi taraýyn jazǵanda Qytaıdyń tarıhı estelikterinen jan-jaqtyly paıdalanǵan. Qazaqtyń úsh júzge bólinetindigi, qonystanǵan óńiri jáne olardyń she­ji­relik taralýy jónindegi málimetterdi, Bartold shyǵarma­laryndaǵy, tipti "Qazaq SSR tarıhyndaǵy" derektermen salystyryp zerttegen.

Demek sonaý HVİİİ-HİH ǵasyrda-aq qazaqtardyń tarıhy qoǵam­dyq ahýaly jóninde jazylǵan derekter men júrgizilgen zertteýlerde qazaq shejiresi erekshe oryn alǵan deýge bolady. Qazaq úsh júzi jáne olarǵa qarasty úlken taıpalar jóninde anyq derekter jazylýy osynyń aıǵaǵy.

Qazaq ishinde kóp júrip, qazaq tarıhyna, etnografıasyna tán málimetterdi jan-jaqtyly jınap, ony "Taýarıh hamsa" atty eńbeginde jazyp qaldyrǵan tatar tarıhshysy Qurbanǵalı Halıd bolyp tabylady. Ol óziniń eńbeginde:"Bala kezimde sóz qumarlaý, qarıalardyń sózine qulaq asqysh edim. Sol kúnde estigen áńgimelerimdi osy kúnde biletinder azaıyp ketti. Ol kezde shejire adamdar, ár jerden, ár rýdan kezdese berýshi edi. Al búgingi kúnde shejireler azaıyp, qarıalar kemeıip ketti. Qazaq halqy oqý-jazýdy bilmeı-aq, kitapty kórmeı-aq aýyzdan-aýyzǵa aıtylyp kele jatqan ejelden bergi tálimderi boıynsha estigen sózderin umytpaǵandyǵyn kórsetedi. Sondyqtan bulardyń aıtqandaryna qulaq qoıyp tarıhtaryna, rý taratýlaryna kóńil bólip, áńgimelerin eskerip otyrýǵa týra keledi"(71) deıdi.

Qazaq shejiresiniń jınalýy HH ǵasyrǵa kelgende tereńdeı tústi. Buǵan negiz bolǵan shejireler, Qazaq Sovet Ensıklope­dıasynda erekshe atalǵan HVİİİ ǵasyrǵa tán "Kóshen qaraýyl shejiresi", HİH ǵasyrdyń alǵashqy jarymy jáne orta sheninde toptalǵan "Sh.Ýálıhanov jazyp alǵan" "Uly júz shejiresi", Abdolla Nıazovtyń "Úsh júzdiń shejiresi", "Ahmet Jantó­rınniń shejiresi", G.N. Potanın jazyp alǵan "Musa Shormanulynyń shejiresi", Óteý Bójeıulynyń "Qazaq jurtynyń shejiresi", Qorǵanbek Birimjanulynyń bastaýymen jınaqtalǵan "Orta júz jáne kishi júzdiń shejiresi" (1894 j.) (72) t.b. bolyp tabylady.

Osydan keıin qazaq shejiresin jınap, rettep, baspadan shyǵarýshylar: Shákárim Qudaıberdiuly, Mashhur Júsip Kópeıuly, Nurjan Taýshabaev, Muqametjan Tynyshbaıuly qatarlylar boldy.

Keńes zamanynda ilgerindi-keıindi bolyp qazaq tarıhyna qatysty kóptegen tomdar jaryq kórdi. Bastylarynan: "Qazaq tarıhynyń ocherki" (1935 j.), "Qazaq SSR tarıhy jónindegi ocherkter" (1941 j.), "Qazaq SSR tarıhy" (1943 j.), "Syrym batyr" (1949 j.), "Qazaq Sovet Ensık­lo­pe­dıasy", "Qazaq SSR tarıhynyń" bes tomdyǵy jaryq kórdi.

Qytaı qazaqtary shejiresiniń zerttelýine kelsek, 1970 jyldarǵa deıin túıe botalaǵandaı sırek kórinip, ár jerde shashyrap júrdi. Tek Nıǵymet Myńjanuly sonaý 1950 jyldardyń aldy-artynda qazaq jáne qytaı tilinde alǵashqy eńbekterin jarıalaı bastady.

1978 jyly el tirligi ońala bastaǵan tusta qazaq zıalylary qoldaryna qaıta qalam aldy. 1979 jyldyń kúzinen 1980 jyl­dyń kóktemine deıin Shynjań ýnıversıteti sıaqty oryndardyń uıymdastyrýymen qazaq tarıhyna qatysty ǵylymı konferensıalar ótti. Qazaq tarıhy jóninen kópte­gen izdenister jasap júrgen belgili ǵalym Jaqyp Myrza­hanuly "Qazaqtyń tegi jáne ult bolyp qalyptasýy" atty baıandamasyn jasady. Bul jańa tarıhtyń betashary edi.

Osydan keıin art-artynan qazaq tarıhyna qatysty zertteýler jaryq kóre bastady. Bastylarynan "Qazaqtyń qysqasha tarıhy" (N.Myńjanuly, Shynjań halyq baspasy, 1987 j), "Qazaq tarıhynan zertteýler" (N. Muhammedhanuly, Shynjań jastar-órender baspasy, 1989 j), "Qazaq shejire­leri" (İle halyq baspasy, 1990 j), "Qazaq halqy jáne onyń salt-sanasy" (J.Myrzahanuly, Shynjań halyq baspasy, 1992 j), "Qazaq shejiresi" (Shynjań jastar-órender baspa­sy), "Chıń patshalyǵy kezindegi qazaq halqy" (N.Muhamethan, halyq baspasy. 1997 j), "Tarıhı derek, keleli keńes" (A.Tatanaı, Shynjań halyq baspasy, 1987 j), "Shynjań qazaqtarynyń qonys aýdarý tarıhy" (Ulttar baspasy, 1999 j), Qytaı tarıhnamalaryndaǵy qazaqqa qatysty derekter" (Ulttar baspasy, 1998 j), "Qazaqtyń tegi jáne qalyptasýy" (Jaqyp Júnisuly, İle halyq baspasy,1994 j), "Barkól shejiresi" (Shynjań ásemóner-foto sýret baspasy, 2004 j) "Qa­zaq mádenıetiniń tarıhy" (Sý Bıhaı, Shynjań halyq baspa­sy, 2005 j), "Qazaq mádenıetiniń aıdyny" (Shynjań jastar-órender baspasy, 2006 j), "İleniń tarıhı shejiresi" (J. Júnisuly, İle halyq baspasy,2007 j) kitaptaryn ataýǵa bolady. Buǵan jalǵas Shynjańda qonystanǵan qazaqtardyń jerlik shejiresi men rýlyq shejireleri de kópten jaryq kórdi.

Shynjańdaǵy qazaq shejireshilerinen - Qylyshbaı, Orysbaı, Máýlikeı, Ábilmájin, Beısenbi, Mámı atyndaǵy shejireler bolyýmen birge Asylbek Qaıyrymuly, Mellat­han Álenuly, Boshaı Kitapbaev, Nurbolat Ospanuly, Qadys Janábiluly, Qazym Álmenuly, Sherýbaı Imanqojauly, Sultanshárip Ańsatyuly, Qojaı Doqasuly, Kákim Ahmádıuly, Bıdahmet Muqaıuly, Ǵızat Áýbákir, Baıaqymet Jumabaı, Qaısa Qoıekın, Ýaqıt Qamıtuly sekildi tarıhshy-shejireshi toptyń aty atalady.

Kórkemóneri

Qazaq án, bı, kúı óneri jaǵynan uzaq tarıhy bar ejelgi ulttar qataryna jatady.

Qytaı ǵalymdary "Qıyr Shyǵystaǵy alǵashqy kúı áýen­deri Iańshaý mádenıeti (b.z.b. 5000 - b.z.b. 3000 j.j.) dáýirle­rinde qalyptasqan" dep qaraıdy. Al, ishinara ǵalymdar án-kúı, bılerdiń tórkini - adamdardyń eń burynǵy dinı salt­tary dep biledi. Jaratylystan tysqary qudiretti kúshpen baılanys jasaýshy erekshe adamdar (baqsylar, sáýegeıler, bilgirler t.b.) ústerine álem-jálem kıimderdi kıip, qolda­ryna kúı aspaptaryn alyp, bı bılep, án aıtyp, qudiretti kúsh­pen baılanys jasaıdy, ıesin shaqyrady, jyn-shaıtan­dardy qýalaıdy. Tileý tilep bolashaqty boljaıdy, t.b.

Bizdiń ata-babalarymyz jasaǵan Eýrazıa dalasy osyndaı tanym - senimderdiń eń áýelgi paıda bolǵan jeri bolýy múm­kin. Azıanyń shyǵys soltústiginde órken jaıyp sharta­rapqa taralǵan baıyrǵy shaman dini dál osyndaı mádenıettiń negizgi tórkinderiniń biri tárizdi. Azıadaǵy shamanızm men Amerıka qurlyǵyndaǵy úndisterdiń shamanızmindegi uqsastyqtarǵa qaraǵanda, Azıadaǵy shamanızmnyń paıda bolǵandyǵy on myń jyldan kem emes ekendigi belgili. Budan biz ádebıetimizdiń arǵy sorabynyń da tym aryda jatqan­dyǵyn ańǵaramyz.

Shyǵys soltústigindegi manjý ertegilerindegi bir qushyna­shy (balger) men aralarynda neshe myń shaqyrym jer jatqan batys soltústiktegi bir qazaq baqsynyń jyn shaqyrǵan sózderin salystyryp kóreıik:

Shynjańnyń Dórbiljin aýdanyndaǵy bir qazaq baqsy (kálpe):

Qudirettiń arǵy atasy Qap taýynda, eı, Alla,

Qap taýynan jan-jaqqa taralady, eı, Alla.

Taýdan kelgen on batyr, eı, Alla.

Qyryq tulpar ishinde, bir qara kók, eı, Alla.

Toban aıaq, jaman kempir, eı, Alla.

Iir tumsyq ker balaq, eı, Alla.

Eı, Alla, meniń pushyǵym,

Tileýim qabyl bolar ma, eı, Alla.

Altaıdan kelgen aqıyq, eı, Alla.

Shyǵystan kelgen kermıyq, eı, Alla.

Kıiz úıdeı keri jylan, eı, Alla.

Mańdaıshadan oq jylan, eı, Alla.

Eı, Alla, meniń pushyǵym, eı, Alla.

Tileýim qabyl bolar ma, eı, Alla, - dep jyn shaqyrady.

Manjý ertegisinde bir kálpe uzaq jol basyp Qyzyl darıa boıyna jetedi. Tóńirekti sholyp eshqandaı ótkeldiń joq ekendigin baıqaıdy. Tipti adamnyń qarasy da kórinbeıdi. Taqaty taýsylǵan kálpe dabylyn qaǵyp, jyn shaqyra bastaıdy:

Aıgúlı, ıegýlı, aspanda shyr aılanǵan,

Aıgúlı, ıegýlı, kúmisteı ala torǵaı.

Aıgýlı, ıegýlı, teńizde uıtqyǵan,

Aıgýlı, ıegýlı, sum jylan.

Aıgýlı, ıegýlı, teńiz boıynda ıreleńdegen.

Aıgýlı, ıegýlı, segiz aıdahar jylan,

Aıgýlı, ıegýlı, ózen boılap kele jatqan -

Aıgýlı, ıegýlı, jyn ıesi, men ózim,

Aıgýlı, ıegýlı, ótemin,

Aıgýlı, ıegýlı, osy ózennen.

Aıgýlı, ıegýlı, barlyǵyń túgel jynymsyńdar,

Aıgýlı, ıegýlı, meni kóterip ózennen ótkizińder,

Aıgýlı, ıegýlı, tez bolyńdar!

Aıgýlı, ıegýlı keremetterińdi kórsetińder,

Aıgýlı, ıegýlı.

Qazaq qushynashynyń (balger) joǵarydaǵy jyn shaqyr­ǵan sózderindegi ıslam dininiń bolymsyz áserin esepke alma­ǵanda, aralyǵy myńdaǵan shaqyrym shalǵaıda jatqan, eki dáýirdiń, eki ulttyń qushynashynyń jyn shaqyrǵan sóz joldaryndaǵy uqsastyqty aıtpasaq ta túsinikti. Ár ekeýinde de alyp qustar men aıdahar jylandar ózderiniń "jyny", "ıesi" retinde shaqyrylady.

Manjý qushynasynyń jyn shaqyrýyndaǵy "Aıgýlı, ıegýlı" degen qaıtalaýlar qazaqtyń halyq áni:

"Aıgólek - aı, aıgólek,

Aıdyń júzi dóńgelek,

Aıdaı tolǵan kúnimde,

Bı bıleımin dóńgelep" -

degendegi "Aıgólek - aı, aıgólekke " erekshe uqsaıdy. Bálkim osy ánniń arǵy tórkini de "Aıgólek ánin" aıtyp jyn shaqyrǵan baqsylar saryny bolar.

Shaman baqsylarynyń basyna úki taǵynyp, denelerine túrli shashaqty kıimdi kıip, bıge basqan kórinisteri Azıanyń teristigindegi jartas sýretterinde kóp jolyǵady. Qazaqstan­nyń Baıanjúrek jartas sýretteri men Shynjańnyń Bardaqul jartas sýretterindegi osyndaı shamandyq beıneler osydan 3500 jyldyń (b.z.b. 2000 - 1500 j) arǵy jaǵyndaǵy týyndy dep baǵalanǵan. Osyndaı jartas sýretterinde beınelengen baqsy obrazdary tek baqsylyq kıim kıip, jyn shaqyrýmen ǵana tynbaıdy, olar dabylyn soǵyp nemese basqa kúı aspaptaryn shertip, bı bıleıdi. Sonymen qosa ánge basyp neme­se taqpaqtap atyn atap, túsin tústep, "ıesin" nemese "jy­nyn" shaqyrady. Mine biz bulardan bizdiń ata-babalarymyzdyń án-kúıiniń, ádebıeti men bıiniń tarıhynyń sonaý alysta jatqandyǵyn uǵynamyz.

Qytaıdyń án-bı tarıhyna úńilseńiz, Hýańhynyń soltús­tigindegi kóshpendiler men Chańjıańnyń orta - tómengi aǵaryn­daǵy Chýlardyń án, bı, mýzykashylyǵynyń orta jazyqqa qaraǵanda damyǵandyǵyn baıqaýǵa bolady.

Jazba derekterge negizdelgende, Jań Chıannyń batys óńirge jasaǵan saıahatynan ilgeri han patshalyǵynyń mýzykasy negizinen ataqty aqyn Chúı Iýannyń mekeni bolǵan Chý bektigi­niń án-bıin ózine órnek etken. Munyń sebebi osy óńirlerde orta jazyqqa qaraǵanda shamanızmdik dala mádenıeti uzaqqa deıin damyp dáýrendegendiginde bolsa kerek. Án, kúı, bıdiń baıyrǵy zamandaǵy negizgi qozdyrýshy kúshi - shamanızm orta jazyq jerinde tym erte shekteýge ushyraı bastaǵan. Ǵalymdar osy jaıtty qytaı ultynda án, bıdiń basqa ulttarǵa qaraǵanda artta qalýynyń basty sebebi" dep qaraıdy(73).

Mundaǵy chý bektigi qonystanǵan óńirdiń kóshpendiler mekeni ekenin eskersek, aqyn Chúı Iýannyń "kóshpendiler urpaǵym deýiniń, qytaı­lardyń shaman dinin shektegendikten án-kúıimiz kenjelep qalypty dep ókinýiniń ózi kóp nárseni ańǵartady.

Qazaq ánderi

Qazaq sábıi dúnıe esigin ashqannan keıin ony besik jyry arqyly ánmen áldıleıdi. Al ómirden ótip bara jatqan jaqyn jandaryn kóris arqyly (qaıǵyly ánmen) uzatyp salady. Demek qazaq ómiri tal besikten jer besikke deıin ánniń qundaǵynda ótedi. Abaıdyń:

Qulaqtan kirip boıdy alar,

Ásem án men tátti kúı.

Kóńilge túrli oı salar,

Ándi súıseń menshe súı, -

deýiniń ózi halqymyzdyń án qumarlyǵyn aıǵaqtasa kerek.

Shynjań qazaqtarynyń ánine keler bolsaq, olardyń ózderi jasaǵan ásem tabıǵatyndaı ǵajaıyp syrlar men asqaq ta kórkem qudiretke ıe. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, kompozıtor İlıa Jaqanov 1993 jyly Shynjańǵa baryp qaıtqan saparynda "Shynjańnan esken syrly áýezge" tamsanyp, tańdaı qaǵyp qaıtqan.

"Shynjań jaqtan jupar lebi ózgeshe ańqyǵan qazaq áni jelpigeli qashan, ǵaryshtan talyp jetken aqqý únindeı... Shynjań qazaqtarynyń ánderi meni sonaý elýinshi jyldar­dyń orta sheninen beri qyzyqtyratyn, oılandyratyn, oǵan jetý dáıim basylmaıtyn bir beımaza arman edi. Táńiri ıip Shynjań saparynyń da sáti tústi. Meniń qolyma 1983 - 1989 jyldary shyqqan qazaq ániniń úsh tomy jáne sybyzǵy kúıleriniń bir tolymdy jınaǵy tıdi. Bul ulan ǵasyr baı tarıhy bar Shynjań ólkesiniń İle, Tarbaǵataı, Altaı aımaǵyn jaılaǵan qazaq eliniń yqylym zamannan saqtalǵan, damyǵan etek jeńi mol, kól-kósir sulýlyq dúnıesi... Shynjań qazaq­tarynyń halyq ánderi juldyzdar álemindeı samsap, tań qaldyrady" - dep tańdanǵan, ǵajaptanǵan İlekeń sóz sońyn: "qazaq halqynyń ejelgi atameken jurty - úsh aımaqta ótkergen az ǵana eki-úsh aptada men kókiregim ashylyp sonsha­ma qazynaǵa jolyǵyppyn. Aılap júrsem qaıter edim? Qazaq áni tunǵan abat óńirine qaıta oralyp soǵar kúndi asyǵa kútem"- dep armanmen aıaqtaıdy(74). Óner adamynyń osy bir júrek jardy sózderi-aq bizge talaı nárseni ańǵartady.

Mine, bul - "Elim-aı" ánimen eldi eńiretken Qojabergen jyraýdyń ániniń jalǵasy - "Aǵajaı" áni shyrqalǵan jer. Mine, bul - Arqa men Atyraýdyń ásem yrǵaǵyn altyn Altaı men yrysty İlege, tamasha Tarbaǵataıǵa uıalatqan Áset pen Dánesh án salǵan jer.

Shynjań qazaqtaryna halyq ánderi meıilinshe keń taralýmen birge , onda týǵan avtorly jáne avtorsyz ánderdiń ózi meıilinshe kóp. Tipti kóbi áli zerttelip bolǵan joq. Sondaı ánderdiń bastylarynan " Aǵajaı", "Sulýbaıdyń áni", "Búrkitbaıdyń áni", "Áppaqtyń áni", " Qazynaı", "Jetiaral", "Tóleýhannyń áni " sekildi kóptegen ánderdi ataýǵa bolady.

Halyq ánderin jınaý, retteýge baılanysty 1984 jyly Pekındegi ulttar baspasy "Qazaq halyq ánderiniń" eki tomdyǵyn shyǵardy. Osyǵan jalǵas "Án salsań Ásetteı sal" (Halyq baspasy, 1989 j), "Án áýeni" (Úsh tom, Shynjań halyq baspasy, 1991 j), "Abaı ánderi" (İle halyq baspasy, 1995 j), "Qazaq termeleri" (Shynjań halyq baspasy, 2000 j), "Gakký" (Shynjań halyq baspasy, 2004 j), "Án salaıyq bárimiz" (Shynjań jastar órender baspasy, tizbekti kitap) sekildi kóptegen án jınaqtar shyqty.

1990 jyldardyń sońy men 2000 jyldardyń basyna kel­gende Shynjańdaǵy ánderdiń kóbi dybys taspasyna jazylyp, bazarlar arqyly tyńdarman qolyna tıdi.

Kúlli qazaq dalasyna aty shyqqan Dánesh Raqyshuly, Qamıt Ysqaquly, Maıra Muhammedqyzy Shynjań qazaqta­rynyń týmalary. Al, odan qalsa ánshi-sazgerlerden: Ýálıolla Sádýaqasuly, Qabylaldy Ábdollauly, Rapıla Nurmuhamet­qyzy, Turan Qusaıynqyzy, Kúlman Shúlenbaıqyzy, Kamal İshikbaeva, Mánapqazy Musahanuly, Jáýken Súleımenqyzy, Nazar Smaıyluly, Otanbek Eńsehanuly, Ádilhan Jumy­kenuly, Baǵdat Estemesuly, Tóken Saǵaıuly, Jaqsybek Oralbekuly, Bekesh Zeıneluly, Toqan Smaǵululy, Sattar Sálisuly, Balapan Rabatov, Tursynjan Bazylhan, Smaǵul Bódenbaıuly, Erbolat Qyzykenuly, Almasbek Shaımu­ranuly sekildi óner juldyzdary bar.

Bı óneri

Bı óneriniń shyǵý tegin adamzattyń qalyptasýymen tamyr­las sanasaq, áste qate ketpeımiz. Sebebi, bı oıdy nemese is qımyldy áreket arqyly beınelýden týyndaǵan.

"Bı júıeleri ár halyqtyń turmys saltyna, dástúr erek­she­ligine baılanysty týyp, qalyptasatyn tarıhı damýdyń jemisi. Bıdiń túp negizi adamnyń qorshaǵan ortadan alǵan sezim áseri men eńbek barysynan týǵan ár túrli qımyl áreketteri, alǵash bı tek án men sózge ǵana baılanysty bolsa, birtindep tarıhı damý nátıjesinde ónerdiń úlken bir salasyna aınaldy. Ár halyqtyń bı mádenıeti ózara bir-birin damytyp otyrǵan"(75).

Shynjań qazaqtarynyń bı óneri - qazaq bıiniń quramdas bir bólegi bolǵanmen ózine tán ártúrli artyqshylyqtary bar. Ásirese, qazaqy ultyq boıaýy jaǵynan baıyrǵy úlgilerdi saqtaǵan ári baıyta bilgendigimen erekshelenedi.

1951 jyly qazanda Qytaıdyń ortalyǵy Pekın qalasynda qazaq bıshisi Meńjamaldyń bıin tamashalaǵan Qytaı tóraǵasy Maýzyduń qatty tebirenip, janynda otyrǵan aqyn Lú Iaýzyǵa ýanshısha yrǵaǵymen óleń jazýdy tapsyrady. Lú ıaýzy qolma-qol:

Jalyn aǵash, kúmis gúl,

Túni joq búkil aspannyń.

Ápeke-sińili, aǵa-ini,

Kórdik bıge basqanyn.

Dóńgeledi Aıgólek,

Shyǵandady asqaq ún.

Eger bizge basshylyq

Ete almasa bir adam,

Qosa alar ma edi bir jerde,

Barlyq ult bastaryn, -

dep jyrlaıdy. Óleńdi tyńdaǵan Maýzyduń ózi de tebirenip bylaı dep óleń jazady:

Túnerip uzaq turdy tún,

Torlap elim aspanyn.

Ǵasyr boıy oınaqtap,

Esire bıge basqan jyn.

Bes júz mıllıon halqymyz,

Qosa almaǵan bastaryn.

Shyrqasymen áteshtiń,

Nurlandy asty aspannyń.

Án-kúıine bar ulttyń,

Buıtıan sazy qosqan ún.

Shalqyp aqyn tótenshe,

Aǵytty jyr tasqynyn.

Demek, "bes myń jyldyq mádenıet tarıhymyz bar " dep qaraıtyn bir mıllıard qytaı halqynyń tóraǵasy Maýzyduń­dy ornynan turǵyzyp, jyr jazǵyzǵan qazaq bıiniń qudireti.

1980 jyldardan bastalǵan halyq muralaryn qaıtadan jınaýǵa baılanysty, halyq ishindegi bıler de jınala basta­dy. Sonyń ishinde qazaq halqynyń ózine ǵana tán: "Aıý bıi", "Qara jorǵa bıi", "Orteke bıi" (qýyrshaq bıi), "Kók túıme bıi", " Shesheke bıi" sekildi kóptegen bıler qaǵazǵa tústi.

Qytaı qazaqtarynda kóp bılenetin bıdiń biri "Qara jorǵa bıi". Bıdiń oqıǵalyq mazmuny mynadaı: jylqy túliginiń jabaıy kezinde bir qazaq jigiti dala jylqysynyń bireýin shalmalap ustap alyp, qolma-qol úıretip, aýylyna minip ke­ledi. Jylqynyń óńi qara, onyń ústine jorǵa eken. Óz taby­syna qýanǵan álgi jigit aldymen atyn oınaqtatyp at ústinde, onan soń jerge túsip bıleıdi. Aýyl adamdary qyzý qarsy alady.

Al bıdiń shyǵý tarıhyna kelsek, qytaı jazbalarynda mynadaı derekter kezigedi. "Qytaıdyń Tań dáýirindegi "Shyn­jań bıleri" degen kitaptyń 2-tom, 310-betinde: "Tań han­dyǵy dáýirinde "Jylqy bıi, tost kúıi" atty mýzyka bolǵan. Han, Tań patshalyǵy kezinde Orta Qytaıǵa batys óńirlerden kóptegen jylqy kirgiziledi. Osyǵan baılanysty Tań dáýirinde Shynjańda "Jylqy bıi " kóp taraldy,-dep jazylǵan". Sol kitapta taǵy da: "Tań patshalyǵynyń jańa tarıhy" degen kitaptyń shyǵys tarmaǵynan sıtat keltire kelip: "ol kezdegi mýzyka aspaptarynan sybyzǵy, baraban, kóp tútikti sybyzǵy, bılı, tabaqty qońyraý bolsa, bılerden "Jylan", "Arystan", "Jylqy", "Arqan" bıleri bar edi. Osy­dan baryp qyrǵyzdar arasynda "Jylqy bıi " taralǵan. Qazir Shynjańnyń jer jerinde "Jylqy bıi" keńinen oınalyp júr. Máselen İle, Altaıdy mekendegen qazaqtar men Tasqorǵandy mekendegen tájik, Atushty mekendegen qyrǵyzdar arasynda "Jylqy bıi" taralǵan. Qazaq halqyna jappaı tanys "Qara jorǵa" bıi osy jylqy bıiniń damyǵan, basqa nusqasy degen mejeler bar. "Qara jorǵa" bıi basqa ulttarda bar bolǵanymen olardyń bılenýi qazaq bıinen ózgeshe eken.

Qazaq bıin zertteýshi Qytaı bı tanýshysy Ýań Jıachyń "Qazaq bı óneriniń kelý qaınary jáne basty ereksheligi" atty maqalasynda "Qara jorǵa bıi" týraly oılaryn bylaı jetkizedi. Kóshpendi sharýashylyqpen shuǵyldanǵan qazaq ulty úshin at olardyń qanaty. Meıli mal baqqanda, kóshken­de, júrgende soǵysta bolsyn attan aıyryla almaıdy. Olar jylqy kıesi "Qambar ata" dep, bir mezet jylqyny tótem tutqan. Qazir Altaı aımaǵynyń Qaba aýdanynda "Shubaraı­ǵyr" degen rý bar. Qazaqtyń halyq bıi "Qara jorǵa" Eýropa, Azıadaǵy qazaqtar shoǵyrly qonystanǵan aýmaqtarǵa keńinen taralǵan. Qazaq halqynyń bıinde kóshpendiler turmysynyń ártúrli erekshelikteri sińirilip, oı-sezimi, qýanyshy men qaıǵysy beınelengen"(76).

Qazaq bıin zertteýshi Ýań Jıachyń ózi kýá bolǵan bıler týraly mynadaı syr shertedi: "qazaq halyq bıleriniń mate­rıal­daryn jınaǵanymda, men Shynjań Altaı aımaǵy Kóktoǵaı aýdanynyń qıyrdaǵy qystaǵynan "baqsynyń oıynyn" kórdim. Qushynashtyń saıtan qýýyna uqsaıdy eken. Basyna qaýyrsyn taǵyp, denesine ań terisin kıip, sol qolyna asa taıaq ustap, oń qolyna baraban alyp, laýlap jaǵylǵan otqa baltany qyzdyryp, jalań aıaǵyna baltany basady. Birde ottaǵy baltany alyp shyǵyp tilimen jalap arbań-qurbań etip, endi birde kúbirlep duǵa oqyp, albastyny alastap, pále-qazadan aýlaq bolý úshin tilek tileıdi eken. Áıelderdiń oıynynda analyq qaýymnyń sońǵy kezderiniń qaldyqtary bar. "Dıýana" buǵan uqsamaıdy. Bı bıleýshi bas kıimine "aqqý­dyń qaýyrsynyn" qystyryp, keýdesi jalańash kúıde, belýardan tómen" Aqqýdyń qaýyrsynynan" toqylǵan kóılek kıip, aqqýdyń qaýyrsynyn baılaǵan asa taıaqty at ornyna minip kún jaılatyp, keler kúndi boljaıdy. "Baqsy" oınaǵanda úıde nemese aýlanyń ishinde bolady. Al "dıýana" aýyl-aýyldy kezip júrip oınaıdy. Bul eki túrli halyq bıi jartas sýretterinde áserli beınelengen. Máselen, Altaı aımaǵy Kóktoǵaı aýdanynyń Tańbalytas degen jerinde qyzyl tastan oıylyp syzylǵan toptyq bı sqemasy bar. Birinshi top sýrette: bes adam qatarymen tizilgen. Soldaǵy birinshi adam basyna úsh tal qaýyrsyn, úshinshi adam eki tal qaýyrsyn, sońǵy bireýi qysqa úsh tal qaýyrsyn taqqan. Bes adamnyń ıyqtary bir syzyqtyń boıynda bolyp aıaqtary ashylǵan. Ekinshi top sýrette: bes adam dóńgelenip ornalasqan bolyp, ishindegi birinshi turǵany basyna eki qaýyrsyn taǵyp, aıaǵyn aıqastyryp, bilegin 45 gradýs túsirgen. Bul sýrette ertedegi shaman dinine sengenderdiń toptasyp bılep minájat etkenin kórýge bolady.

Sol kezdegi ań aýlaý, tabıǵatqa tabynýdy beıneleıtin halyq bılerinen "Aıý bıi", "Ańshy men aıý", "Qaz bıi", "Búrkit bıi", "Orteke bıi" qatarlar bar. 1985 jyly Qaba aýdanynyń Shybar aýylynyń ekinshi qystaǵynan materıal toptaǵanymda, elý eki jastaǵy aǵaı bizge "Aıý bıi" men "Qaz bıin" bılep berdi. 1986 jyly Altaı qalasynyń Ábıtán aýyldyǵynda halyq bıin jınaǵanymda, seksen jasqa kelgen Qapash aqsaqal bizge "Búrkit bıin" bılep berdi. Bıleýshi ishik pen tymaǵyn teris aýdaryp kıip, aıýdyń júrisine salyp, aınalasyna qarap, azyqqa atylǵan áreketterin keltiredi. Bı áreketteri aıýdan aýmaǵan, óte qyzyqty. "Qaz bıin" bıleýshi de ishigin teris aýdaryp kıip, jeńiniń bir ushynan jıyrma santımetr uzyndyqtaǵy aǵashty shyǵaryp muny qazdyń basy beınesine keltirip, basyn ishiktiń ishine kirgizip, júrelep oty­ryp, dombyranyń súıemeldeýinde, qazdyń júrisine sa­lyp, keıde tóńiregine tańyrqaı qarap, keıde sýǵa umtylǵan beınesin qazdyń ózindeı etip, kúldirgi beınelegen(77). "Qazaq-Sovet Ensıklopedıasynda": "Aıý bıi"-halyqtyń kúldirgi bıi, mýzyka ólshemi tórt te tórt, ańshylyqqa baıla­nysty týǵan. Orman-taýly jerdi mekendengen qazaqtar arasynda keń taraǵan. Onda aılaker ańshynyń ormanda kezdesken ańqaý aıýdy tapqyrlyqpen shapshań ári epti qımyl júrisimen aldaýy, eń sońynda kóńili shat ańshynyń birneshe ret domalap qulaýdan ábden qaljyraǵan aıýǵa minip kete barýy bı tilimen órnekteledi. Búkil odaqtyq halyq shyǵar­ma­shylyǵy úıiniń baletmeısteri Ia. V. Romanovskıı Mońǵol Halyq Respýblı­kasynda turatyn qazaqtardan "Aıý bıiniń" bir túrin 1949 jyly qaǵaz betine túsirip alǵan (1-tom, 635-bet),-delinedi, keltirilgen dáıektemeler atalǵan bılerdiń Shynjań qazaqtary arqyly taraǵandyǵyn joqqa shyǵarmaıdy.

Shynjańnan Qymbat Aıdarqyzy, Anar Súıinbaıqyzy, Naǵıma Taıyrqyzy sıaqty áıgili bıshiler shyqqan. Qazaqstanǵa ónerimen tanylyp júrgen Shuǵyla Saparǵalı­qyzy da Qytaıdan shyqqan bıshi qyzdarymyzdyń biri.

Kúı óneri

Qazaq kúıshilik óneri negizinen dombyra, qobyz jáne sybyzǵy arqyly taralǵan. Qobyz - Vİİ ǵasyrda jasaǵan Qorqyt esimimen qatar atalýmen birge Hİ ǵasyrda ómir súrgen áıgili ǵalym Mahmut Qashqarıdyń "Túrki tilder sózdiginde" de atalady, ári onda sybyzǵynyń da aty kezdesedi. Kóp ǵylymnyń atasy bolǵan Ábýnasyr ál-Farabıdyń (870-950) mýzyka ǵylymyna eńbek sińirgen ǵalymdyǵynan qalsa mýzyka aspabyn tapqyrlaýshy ekeni de óz aldyna bir áńgime. Demek qazaq kúı óneriniń túp-tórkini óte aryda ekeni daýsyz. Qazaq kúıshiligin óner tili arqyly ómirge ákelgen - Baıjigit, Qazanǵap, Súgir, Qurmanǵazy, Táttimbet, Dına sekildi juldyzdy júırikter artyna óshpes mura qaldyryp ketti. Solardyń izin basyp Shyńjań qazaqtarynan shyqqan Beısenbi Dónenbaıuly (1803-1872), Qojeke Nazaruly (1826- 1884), Áshim Dóńshiuly (1896-1962), sybyzǵyshylar Qaıraq­baı Shálekenuly (1826-1884), Aqymjan Boldyrǵanuly (1864-1941) óz zamanynyń óren júırikteri boldy.

"Beısenbiniń tutas ómiri - kúımen bastalyp, kúımen jalǵasyp, kúımen aıaqtaǵan ómir. Ákesi de dombyra ustaǵan adam eken. Ol dombyrany qarshadaıynan ákesinen úırenedi. Beısenbiniń on jasqa kelgen kezinen ákesi Dónenbaı otyrǵan aýylǵa merkit rýynan shyqqan áıgili kúıshi - Bozdaq atty dombyrashy qydyra keledi. Beısenbi kúıshi qaıda baryp kúı shertse, kózi kúıshiniń qolynda, qulaǵy kúı áýeninde bolyp, qyzyǵa tyńdap kúıshiden eki eli aıyrylmaıdy. Balasynyń bul beıimdiligin ańǵarǵan Dónenbaı, Bozdaqty birqansha kún úıine jatqyzyp, odan balasyna uztazdyq etip dombyra úıretýdi talap etedi. Balanyń kúıge bolǵan qumarlyǵyn kórgen qart shyn yqylasymen kúı úıretip, ustazdyq etedi. Batasyn beredi.

Beısenbi on tórt jasqa shyqqan jyly ákesi Dónenbaı segiz urymen jalǵyz aıqasyp, altysyn uryp túsirgende, qalǵan ekeýi sadaq jumsap, qapyda qazaǵa ushyratady. Áke kúıigi, bala kúıinishi, jaýǵa bolǵan kek Beısenbi ustaǵan dombyranyń shanaǵynan "Jeke batyr" atty kúı bolyp kúmbirleıdi. Bul onyń tyrnaq aldy kúıi edi. Osydan bastap dombyra shertýden, kúı shyǵarýdan qol úzbeıdi.

Onyń qazir qolǵa kelgen júzge tarta kúıi bar. Bul kúıler negizinen shertpe kúı men terme kúı tobyna jatady. İshinara tókpe kúıler de bar. Onyń kúı saryny men shertý stıli Qur­manǵazy men Táttimbetke de, Dáýletkereı men Dınaǵa da uqsamaıtyn - óz aldyna bir tulǵa. Onyń qońyr yrǵaǵy, kórkem boıaýy bar. Tyńdaýshyny ózine birden baýrap alady. Ásirese onyń keńes kúıleri ózgeshe. Keńes kúılerin birneshe ret tyńdaǵan adam, beıne óz malyn bógenaıyna qarap tanyp alǵany sıaqty, onyń keńes kúılerin kelesi tyńdaǵan jerde jaza baspaı jyǵa tanı alady. Beısenbi kúıleriniń qoldan qolǵa jalǵasyp keń taralýyn onyń ershimdiliginen, baýra­ǵysh­tyǵynan, tyńdaýshyǵa umtylmas áser qaldyratyn aıshyqty ásemdiginen deýge bolady.

Beısenbiniń dańqy tek Qytaı qazaǵyna ǵana emes, Mońǵolıa, Túrkıa qatarly elderdiń qazaqtaryna deıin keń taralǵan. Sondyqtan ol Qazaq Sovet Ensıklopedıasynyń 12-tomynda Qytaı qazaǵy kúıshileriniń eń aldynan oryn alyp otyr.

Beısenbiniń osyndaı mol, óreli, keń taraǵan kúı qazynasy mynadaı birneshe basty mazmundy qamtıdy: biri - tarıhı aıtys-tartystarǵa qatysty keńes kúıler; endi biri - at júri­si jónindegi kúıler; taǵy biri - qyzǵylyqty jáne aıanyshty oqıǵaǵa qatysty oı tolǵaý kúıleri; jáne biri tabıǵat qubylysyn beıneleıtin kúıler.

Beısenbiniń mundaı ár salaly kúı muralaryn halyq arasynda "Bejeńniń qyryq keńesi", "Toqsan tolǵaýy", "Alpys ásem at júrisi" dep te ataıdy. Árıne, Beısenbiniń keńes kúıiniń qyryq bolýy, tolǵaý kúıiniń toqsan bolýy, at júrisi kúıiniń alpys bolýy ekitalaı. Bul tek jaratqan kúıiniń moldyǵyn bildiretin uıqasty aıǵaq qana.

Beısenbi tek kúı shyǵarýshy, kúıshi ǵana emes, ol barmaǵy­nan san alýan ún tolqyǵan shertý sheberi. Urpaqtar ony: "júz elýdiń ústinde kúı sherte bilýshi edi, kúı shertý qumar­lyǵy qozǵan kezde kirpik aıqastyrmaı kúı shertip tań atyrady" deıdi. Ol qazaq dombyrasyn úsh - tórt ishekti jasatyp, ár isheginen ártúrli áýen yrǵaǵyn shyǵaryp, domby­ranyń oryndaý úlesin joǵary úleske kótergen jasampaz. Bul týraly 1983 jyly Almatyda "Óner" baspasynda basylǵan Bolat Sarybaevtyń "Qazaq mýzykasynyń tarıhy" atty kitabynda mynadaı derekter bar: 1868 jyly orystyń ataqty ǵalymy Fallas zertteý jumysymen Altaıdaǵy shyǵys qazaqtaryn aralap júrgende, Ór Altaıdyń (ol jaqtyń qazaqtary Qytaı jerindegi Altaıdy Ór Altaı dep ataıdy) Kóktal aýdanynyń (ásili Boztal) Beısen atty adamdy keziktirip, onymen tanysyp dámdes bolǵanyn, onyń úıinen tórt ishekti dombyra keziktirgenin, odan tórt túrli áýenniń yrǵaǵy shyǵatynyn, ol óz esteliginde "qazaq mýzykasy sol zamannyń ózinde-aq tórt daýysqa bólinip shertilgen" dep jazady. Ǵalym Fallas sol dombyra nusqasyn Lenıngradtaǵy tarıh mýzeıine aparyp qoıady. Bul dombyra nusqalary qazirge deıin sonda saqtaýly turǵan. Ǵalym Fallastyń ekinshi ret jibergen zerttermenderi Ór Altaıdyń Kóktal degen jerinen ataǵy alty alashqa áıgili jurt adamy, domby­rashy Beısendi jáne onyń eki, úsh, tipti tórt ishekti domby­ralaryn taǵy kóredi. Altaı óńirinde Beısenbiden basqa Beısen atty dombyrashy bolmaǵanyna, odan basqa úsh-tórt ishekti dombyra shertetin adamnyń da bolmaǵanyna Altaı halqy jáne tarıh kýá. Beısenbiniń zıraty turǵan "Arda" degen jerde "Boztal" atty jer bar.

Beısenbiniń keıingi urpaqqa qaldyrǵan kúı qory, shákirtteri sondaı mol bolsa da, biraq ony jınap alyp, notaǵa túsirý isi áli oıdaǵydaı bolmaı keledi. Mundaǵy basty sebep: biri, Beısenbi kúılerin jınaýdy keshigip ustaǵandy­ǵymyz; endi biri jalǵasty jımaı jarym jolda toqtatyp qoıǵanymyz. 1954 jyly Beısenbiniń tórtinshi urpaǵy domby­rashy Aǵzamdy Úrimjige shaqyrtyp kúı shertkizgende 130 kúı shertip bergenin estigender bar. Bul kúı negizinen Beısenbi kúıleri eken. Biraq, ıelik etetin oryn, adamnyń joq bolýy, suraý salyp izdestirmegeni sebepti osy kúılerden qazir kóz jazyp qalyp kelemiz. Bul ókinishti-aq. Bizdiń osy ardager úshin óteıtin boryshymyz - onyń el arasynda saqtalyp kele jatqan kúı muralaryn túgel jınaý, nota­lastyrý, zertteý"(78).

Jaryq kórgen kúı kitaptaryn ataı ketsek, "Kúı tolqy­ny" (Q.Nazaruly, Shynjań jastar órender baspasy, 1984 j), "Kúı qaınary" (İle halyq baspasy 1985 j). "Jaıma­shýaq" (K.Qusaıynuly, Shynjań halyq baspasy 1988 j), "Kóktem shýaǵy" (Á.Málikuly halyq baspasy 1988 j.), "Kúı ańyzy" (Shynjań halyq baspasy, 1994 j) "Beısenbi kúıleri" (Shynjań halyq baspasy, 2006 j) sekildi kóptegen kitaptar shyqty

Beısenbiniń kúı-kerýenin jalǵaǵan topta Q. Nazaruly, Á. Dóńshiuly, A. Boldyrǵandardan keıin Álipbek Málikuly, Taıyr Belgibaıuly, Kamal Maqaıuly, Baqytqan Taǵaıuly, Tursyn Kádeıuly sekildi kóptegen esimder atalady.

Qazaq teatry men kıno-televızıasy

1930 jyldardaǵy Shyń Sysaı men Stalınniń arasyndaǵy qarym-qatynastyń jaqsarýyna baılanysty az ulttarǵa qaratqan "alty saıasattyń" júzege asýymen Qazaqstan jaǵy­nan tamyr alǵan teatr óneri de belgili dárejede damı bastady.

"Úrimjidegi, Qulja men Altaıdaǵy, Tarbaǵataıdaǵy kásipten syrtqy qazaq kórkemónershileri ózdiginen uıymdas­qannan keıin sahnaǵa talaı-talaı komedıa, opera, drama alyp shyǵyp, úkimettiń nazaryn aýdardy jáne ony moıyndatty.

Úrimjidegi qazaq-qyrǵyz mádenı aǵartý uıymy qaraýyn­daǵy qazaq teatrynyń artıseri "Qyz Jibek" pesasyn, "Qa­ra­kóz", "Shuǵa" tragedıasyn, "Eńlik-Kebek", "Er tarǵyn", "Qalqaman-Mamyr", "Qalyńmal" jáne "Shanshar­lar" sıaqty operalardy, "Aldar kóse" komedıasyn sahnala­ǵan edi. Óte-móte "Qyz Jibek" operasy sátti oryndalǵan bolatyn.

İle aımaǵyndaǵy qazaq-qyrǵyz mádenı aǵartý uıymy qaraýynda qazaq teatrynyń uıymdastyrýshysy Tańjaryq Joldyuly boldy. Onyń rejıserligimen İle teatry óz shymyldyǵyn 1935 jyly "Shuǵa" tragedıasymen ashty. 1940 jylǵa deıin bul teatrda "Eńlik-Kebek", "Qalqaman-Mamyr", "Neke qıar", "Qalyń mal" sıaqty dramalar oınaldy. Bas róldi kóbinese Tańjaryq oınaǵan. 1941 jyly Toǵyztaraýda, İle aımaqtyq qazaq-qyrǵyz mádenı aǵartý uıymy uıymdas­tyrǵan kórkemóner baıqaýynda kúıshi Áshim men Asanáli erekshe kózge túsedi. Bul tusta Kúnes, Toǵyztaraý aýdanda­rynda "Qyz Jibek", "Shuǵa", "Jálen jyryq" dramalary oınalady.

Tarbaǵataı aımaǵynda da qazaq teatry 1934-1940 jyldar aralyǵynda qurylyp, "Shuǵa" tragedıasy, "Qyz Jibek", "Eńlik-Kebek", "Qalqaman-Mamyr", "Aıman-SHolpan" operalary qoıyldy.

Qazaq teatrynyń Altaı aımaǵynda dúnıege kelýinde aǵartýshy Sháriphan Jeńisqanulynyń róli zor boldy. Altaı­da 1935 jyldan bastap "Qalqaman-Mamyr", "Qyz­ Jibek", "Eńlik-Kebek", "Shuǵa", "Qalyń mal", "Qarakóz", "Aıman-SHolpan" operalary men tragedıalary qoıyldy. Sonymen birge jergilikti avtorlar jazǵan "Eski úkimet paraqorlary", "Kılikbaı kúlki ashar", "Aıýbaı", "Talap" sıaqty pesalar jurtpen dıdarlasyp, sahna ónerine tamasha jol ashty(79).

İle Qazaq avtonomıaly oblystyq án-bı úıirmesinde uzaq jyl jumys atqarǵan kúıshi, kompozıtor Kamal Maqaıuly Qytaı qazaqtarynyń teatr jáne kıno óneri tarıhyna aıaldaǵanda mynadaı syr shertedi: "1934 jyly İle aımaqtyq qazaq-qyrǵyz uıymy qurylyp, oǵan qazaqtyń áıgili aǵartýshysy Dáýletkeldi jaýapty boldy.

Ol "Qalqaman-Mamyr", "Betim-aı", "Qudaǵı", "Qoıshy Kóben", "Taıhańshan" qatarly drama, pesalardy art-arty­nan sahnaǵa alyp shyqty. Drama, pesalardyń qaı-qaısysyn da bolsyn Tańjaryq bas ról aldy jáne basshylyq etti. Sondaı-aq rejıserligin ózi istedi. Osy kezde drama, pesaǵa ról alyp ese qosqandar Sharǵyn(aqyn), Baıbazar(ánshi), Ábdýálı Jarolbaev, Temirǵalı, Ábdilqaıym, bulardan syrt Pánı, Áınek qatarly áıelder de qatynasty.

Dál osy kezde Qulja qalasynda bir ǵana ulttar klýby deıtin klýb bar bolyp, oǵan uıǵyr, qazaqtar kezektesip oıyn qoıatyn ári rólderge de aralasyp shyǵyp, birin-biri tolyqtap otyrǵan.

1946 jylǵa kelgende úsh aımaq tóńkeristik úkimetiniń "Aımaq­tyq ulttyq teatrynyń" úıirme bastyǵy Jáleldin Ja­qıa bolyp, ár ulttan quralǵan teatr adamdaryn basqardy. Teatr qaıta qurylǵanda burynǵy ózin derbes basqaryp kelgen qazaq teatry qurylmaı, teatr quramynyń negizi uıǵyrlar bolyp, qazaqtan Baıbazar, Temirǵalı, Qaıypbek, Ádiljan, Nurshaǵı, Kamıla qatarly on neshe qazaq ónerpazdary qatynasty.

Alǵashynda teatrdy Hylyl Ámiráev basqaryp, Dánesh Raqyshuly, Álipbek Málikuly, Igen Kúrishbaıuly qaty­nasyp, keıin osy teatr "İle aımaqtyq ulttyq teatryna" ózgerdi. Teatr shaǵyn konserttiń syrtynda, kólemdi drama, operalardy da oınady. Bul kezdegi artıser sahnada qaısy ulttyń án-bıin, drama, operalaryn oınaýǵa tıis bolsa, sony oryndaı beretin. Qazaqtyń "Qalyńmal", "Betim-aý", "Qudaǵı" syndy pesalardy sahnaǵa alyp shyq­qanda jetpegen artıser ornyna basqa ult ókilderi qatynasqan.

1945 jyly İle Qazaq avtonomıaly oblysy quryldy. Onyń artynan 1955 jyly burynǵy ulttyq teatrdy negiz etip, Úrimjidegi "Qasen-Jamıla" kınosyna qatysqan artıserdi qosyp, Altaı, Tarbaǵataı aımaqtarynan akterler jınap, İle Qazaq avtonomıaly oblystyq kórkemóner úıirmesi quryldy. Úıirme bastyǵy Silámhan, orynbasary Ábdýalı bolyp kelgen. Kásiptik bólimge Málik Shıpan, Zikir Alpattaev, mýzyka bólimine Málik Júnisuly, án-bıge Dánesh Raqyshuly jáne qosymsha keńse jaýaptysy, al, drama, komedıaǵa Baıaqyn Álimbekov jaýapty boldy.

1956 jyly sáýirde kórkemóner úıirmesine Kamal Maqaıulyn jaýapty etti.

1957 jyly "Qupıa qudalyqty" sahnalastyryp, halyqqa kórsetken Taıyr Belgibaıuly, Mútálip Ámireuly, Muhammed, Gúlshat, Baıaqyn qatarlylar oryndaý sheberligi­men atalyp eldiń jaqsy baǵasyn aldy. 1961, 1962 jyldary "Sálıqa-Sámen" operasyn sahnalastyrýda Qurmanáli, Erǵalı, Maqatandar bastan-aıaq ózderi artısermen birge bol­dy. Operany oryndaý barysynda Kamal İshikbaeva, Abylaı Jumaqan, Muqamet, Baıaqyn, Kúlsimaı, Turdyqan, Aısham, Gúlshat, Mútálip Ámire, Áýbákir, Dánesh Raqysh, Málik Júnis, Zordin qatarlylar madaqtaldy. 1983 jyly qaıtadan úıirme sahnada "Sálıqa - Sámendi" el jurtpen sátti túrde bet kóristirdi. Bul jolǵy mýzykasyn qaıtadan óńdep Kárim Ábdirahmanuly, Muhammet, Zeıtuna, Shań Lısan, Jań Shıhaý, Baqytbek, Turǵyndar jazdy. Al, operadaǵy negizgi rólderdi alǵan Dálelhan, Kúlán, Tolqyn, Ádilhan, Qonaqbaı, Zeıtunalar da óz máresine jete bildi"(80).

1986 jyly İle oblystyq mádenıet mekemesiniń bastyǵy Yrymhan Qytaıdyń ishki ólkelerine ulttyq aspaptarmen arnaıy óner kórsetýge jetekshilik etip, kórkemóner úıirme­sinde ult aspaptar orkestrin qalyptastyrdy. 1995 jyly oblystyń mádenıet salasyndaǵy Ǵalym, Kárim, Tóken sekildi ult jandy azamattar Qurmanǵazy atyndaǵy qazaq memlekettik ult aspaptary orkestrimen baılanys ornatyp, Tuıaq Shámilov, Qýanysh Ajymuratov, Qundyz Jappas sekildi óner ıelerin shaqyryp, shákirtter tárbıeledi. Ult aspaptaryn kemeldendire tústi.

1951 jyldan bastap qazaqtyń án-kúıleri dybys taspala­ryna jazylyp, Shynjań halyq radıostansıasynda taratyla bastady. 1953-1954 jyldary Shynjańda tuńǵysh ret "Qasen-Jámıla" fılmi sátti jasaldy. 1964 jyly "Aıgúl" atty fılm túsirildi. 1961-1962 jyldary sahnalastyrylǵan "Sálıqa-Sámen" operasy sońǵy jyldary qaıtadan sahnaǵa shyǵaryldy. Bul opera fılm retinde qoıyldy. Qazir SHUAR radıo-televızıa meńgermesi qaraýynda jáne İle Qazaq avtonomıaly oblystyq radıo-televızıa mekemesi qaraýynda qazaq tilinde arnaýly televızıa arnalary jumys isteıdi. Qazaq án-kúılerin jáne radıo-telefılmderin qazaq halqy jer-jerdegi taratý toraptary arqyly erkin kóre alatyn boldy.

Shynjańdaǵy qazaq kınosy sóz bolǵanda, eń aldymen aýyzǵa túsetini 1954 jyly túsirilgen "Qasen Jámıla" kıno­sy, odan keıin "Tán-SHan qyzyl gúli" Al, 1980 jyldardan keıingi túsirilgen "Jetim qyzdyń mahabbaty", "Qyz beıiti", "Serjan", "Saharadaǵy Dálesh", "Jýsandy dala", "Kórikti meken" fılmderi bar.

1970 jyldan bastap iske qosylǵan Shynjań televızıasy, 1985 jyly 22 qyrkúıekten bastap qazaq tilinde habar tarata bastaǵan. 1988 jylǵa kelgende qazaq tilindegi telefılm aýdarý-jasaý bólimi quryldy. Buǵan qosa Tán-SHan kıno stýdıasynyń qazaqsha aýdarý-jasaý bólimi men İle oblystyq qazaqsha telefılm aýdarý-jasaý bólimi de aýdarma fılm jasaýmen aınalysty. Sóıtip, 1989 jyldan 1998 jylǵa deıin­gi málimette Shynjań televızıasynyń qazaq tilinde taratqan kınofılmderi 2 myń 354 serıadan asqan. Munyń 1065 serıasyn Shynjań televızıasy, 1035 serıasyn İle televı­zıasy aýdaryp jasaǵan. Tán-SHan stýdıasynyń qazaqsha kıno fılm aýdarý-jasaý bólimi bir myńǵa jýyq fılmdi jasap taratqan. Bul fılmderdiń kóbi Qytaıdyń jáne basqa sheteldiń tańdaýly telefılmderi bolyp, halyqaralyq Oskar syılyǵyna ıe bolǵandary da bar.

Biz qazaq elinde otyryp qazaqshaǵa jarymaı otyrǵanda Qytaı qazaqtary teledıdardyń eki arnasynan qazaq tilindegi baǵdarlamalardy úzdiksiz kóre alady.

Kıno salasynda baq synap júrgen óner ıelerinen Pátıha Málikqyzy, Mútálip Ámireuly, Mútálip Ábdirahmanuly, Maqsat Kádirhanuly, Janar Saǵatqyzy sekildi esimderdi ataýǵa bolady.

Oqý-aǵartýy jáne mektep-medreseler

Eski obalardan tabylǵan tarıhı jádigerlerge taldaý jasaǵanda olardyń betindegi jazý bizdiń zamanymyzdan burynǵy İ-İİİ ǵasyrlarda batys óńirlerge jiberilgen ǵun elshi­le­riniń ǵun táńirqutynyń jolhaty arqyly barlyq jerde qarsy alynǵany, úısin eline jiberilgen han patshalyǵy han­shalarynyń úısin tilin úırenýi qazaqtyń tegine qatysty erte zaman ulystarynda oqý-aǵartýdyń bolǵanyn dáleldeıdi.

Ǵundardyń, úısinderdiń, oǵyz-qypshaqtardyń jáne kereı, naıman sıaqty ulystyq memleketterdiń baqsy-balgerleri erekshe orny bar oqymystylar bolǵan. Mysaly, "Hannama. Batys óńir shejiresinde" jazylýynsha, "Han patshalyǵynyń áskeri keletinin estigen soń ǵundar baqsy-balger jiberip, olar júretin joldar men ótkelderge sıyr, qoı kómdirdi de, ony sıqyr duǵamen oqytyp, áskerlerdi qurtatyn bóget etip tastady" delinedi.

Úısin týraly jazylǵan Qytaı derekterinde de olardyń aýdarmashylar tárbıelegeni sóz bolady. Qytaıdyń "Súına­ma" qańly taraýynda: "Qańlylardyń jazýy kólde­neńnen jazylady. Olardyń ózi jazǵan kitaptary bar" degen derek aıtylady. 630 jyly Orta Azıany saıahattaǵan Qytaıdyń býdda ǵulamasy Shýan zań: "Túrik eliniń jazýy 25 dybysqa negizdelip jasalǵan. Onyń jazba nusqalary soldan ońǵa qaraı kóldeneń oqylady. Olar bir-birine jazba kitaptar qaldyryp otyrady. Sóıtip ádebı bilim úzdiksiz jalǵasyp órisi keńeıe beredi"(81)dep jazǵan.

Qazaq halqyn quraǵan kereı, naıman, ýaq sıaqty ulystyq memleketterdiń kóne túrki jazýyn qoldanýy oqý-aǵartý jumystary bolmaıynsha júzege aspaq emes. Bartold pen Álkeı Marǵulannyń zertteýinshe, "bitik" - ǵun dáýirinen kele jatqan eski sóz. Shyńǵysqan dáýirinen buryn qazaq dala­syndaǵy qypshaqtar, qańlylar, oǵyzdar, qarlyqtar, kereıler, naımandar, shektiler, qıattar, úńgitter, ıaǵmalar (býra naımandary) - ózderiniń ataqty bitikshileri, abyzdary, baqsylary bolǵan elder. Vİİİ ǵasyrda Shý qalasyn mekendegen qarlyqtardyń elge bilim taratatyn ustaz bitikshisin Álı Shashaq dep ataǵan. Rashıd-ad-Dınniń jazýynsha, kereı Oń hanynyń (Tuǵyryldyń) uly bitikshisi Qutty Barlyq kereı elin jazýǵa úıretken.

Qazaqtardyń ıslam dinin qabyldaýymen oqý-aǵartý isteri de birtindep damı tústi. Ábý Nasyr ál-Farabı (870-950), Jamal Qarshı (1230-1315), Muhammed Haıdar Dýlatı (1499-1551), Qydyrǵalı Jalaıyr (1530-1605) arab álippesi arqyly atyn shyǵarǵan ǵulamalar edi.

Shyńǵysqan zamanyna kelgende oqytý isteri eshqandaı quryp, joǵalyp ketken joq. Qaıta kereı, naıman taıpala­rynan shyqqan baqsylar, bálgerler, jazý sheberleri arqyly ózgelerge jazý-syzý jáne basqa da bilimder úıretip otyrǵan.

Qazaq handyqtarynyń tusyna kelgende olar arnaıy meshit, medreseler salyp, shákirtter tárbıelegen. Túrkistan sekildi iri qalalardaǵy arnaıy medreselerde "Sofy alaıar", "Bádýám" sekildi oqýlyqtar paıdalanylǵan.

HVİİİ ǵasyrda ózbek, tatar moldalary qazaq arasyna kelip dindi úgittegen jáne medreseler ashqan. 1800-1875 jyldary jasaǵan Buhar bıleýshisi Shah Murat kezinde qazaq raıon­daryna ózbek moldalary kóp barǵan. Qazaq medreselerinde arab álippesin taný negizinde "Imanshart", "Áptıek", "Quran" negizgi oqýlyq bolǵan.

HVİİİ ǵasyrdyń keıingi jartysy men HİH ǵasyrda qazaq han-sultandarynyń jáne dáýletti adamdarynyń balalary Buhara, Samarqan, Qazan qalalaryna baryp dinı medreselerde oqyǵan. Qazaq arasynan oqymystylar, moldalar jetilip shyq­qan. Qazaq halqy jıi qonystanǵan óńirlerde de medre­seler ashylǵan. Mysaly, Abaı Qunanbaev Semeı qalasyndaǵy Ahmet Rızanyń medresesinde oqysa, Júsipbek Shaıhysilám­uly Áýlıe atadaǵy medreseden oqyǵan. Arab álipbıi negizindegi qazaq jazýy jasalýdan buryn qazaq dalasyndaǵy medreselerde arab nemese shaǵataı tilinde sabaq ótildi.

Altaıdaǵy qazaq halqy arasynda HVİİİ ǵasyrdyń orta sheninen bastap ıslam dini birshama júıeli taralyp, burynǵy shaman dinine sený birtindep álsirep, ıslam dini birtindep ústem orynǵa shyǵa bastady. Al dinı oqý, ıslam dini ǵulama moldalaryn jetildirý Altaıda HİH ǵasyrdyń alǵashqy jarymynda ıaǵnı, 1829 jyldan bastaldy.

Osy jyly Orta Azıanyń Buhar qalasynan ulty ózbek Shaǵı Mansur degen adam óz uly Muhammet Muǵımyny (1807 jyly Buharda týylyp, 1902 jyly Altaıda qaıtys bolǵan) ertip Altaıdaǵy irgeli el abaq kereıge kelip din taratty. Shaǵı Mansur Altaıda úsh jyl turyp Buharǵa qaıtyp ketedi. Al balasy Muhammet Muǵımyn sol kezdegi ajy gúńnen keıingi tóre tuqymynyń biliktisi, ári Altaı qazaǵyna yqpal kórsetip, bılik júrgizip otyrǵan Ojeke tórege arqa súıep, Altaı qazaǵyna ıslam dininiń yqpalyn keńeıtti. Mólshermen 1835 jyly kúzde Qyran ózeni boıyndaǵy "Tóre beıiti" (Ojeke tóreniń aǵasy Jarekenniń beıiti, qazirgi Balbaǵaı óńirinde) degen jerde jer úı salyp (shı tóbeden eki metr mólsherinde tereń or qazyp, dódegesin shymmen kótergen úı) birneshe bala oqytqan. Osy aýylda oqyǵan alǵashqy toptaǵy oqýshylar: Bóke qajy, Maksalıma, Mámı beısi, Nurtaza, Ómirtaı, Imambaı, Jáńgir, Sábıt, Qýanbaı qatarlylar edi. Bular ár jyly el qystaýǵa ornalasqannan keıin kelip, qys mezgilinde birer aı oqyp, eki-úsh jyldan keıin óz aýyldaryna baryp, bir bólimi basqa jerlerge baryp bala oqytýmen shuǵyldanǵan.

1848 jyldyń kúzinde Qazan, Buhar qalalaryna baryp dinı oqý oqyp Altaıǵa oralǵan Sábıt damolda (abaq kereıdiń ıteli rýynan, 1823 jyly Qazaqstannyń Qalba taýynda týylǵan) Saýyrdaǵy Qasymhan gúń, Altaıdaǵy Jurtbaı bı, Qabadaǵy Ospan tórelerdiń usynysy boıynsha Saýyr, Qyran, Ertis óńirlerinde, joǵarydaǵy bı-tórelerdiń aýylynda bala oqytqan. Onyń 40 jyldyq ómiri aýyl oqýyna arnalǵan.

Altaıdyń áıgili aǵartýshysy Aqyt qajy da bala kezinde Qobdanyń Delýin, Tulba qatarly jerlerindegi qazaq aýylynda jeti-segiz jyl bala oqytqan.

"Altaı-qazaq ulty eń kóp qonystanǵan óńir. Sondyqtanda Shynjań qazaqtary mekendegen óńirdegi eń alǵashqy medrese 1865 jyly Altaıdyń qyran ózeni boıyndaǵy "Sary meshitten" ashylǵan medrese boldy. 1829 jyly Altaıǵa kelgen Muhammet Muǵımyn ıslam dinin Altaı qazaqtary ishinde onan ary tıanaqty ári kólemdi jalpylastyrýdy kózde ustap, 1865 jyly jazda Qyran ózeniniń boıyndaǵy Balbaǵaıdan qyzyl qaraǵaıdan qıyp meshit saldyryp, janynan medrese ashyp, Altaıdaǵy on eki kereı ishindegi aty bar, aýqaty bar adamdar­dyń balalarynan ár jyly otyzǵa jýyq bala oqytqan. Altaı qazaqtary bul meshitti, medreseni "Sary meshit-medresesi", "Atań aýylynyń medresesi" dep atap keldi. Altaı qazaqtary ishinde ıslam dinin keń kólemdi taratýǵa jáne dinı aǵartýdy jolǵa qoıýǵa Muhammet Muǵımynyń jáne osy "Sary meshit medresesiniń" rólin aıryqsha ataýǵa bolady.

Osydan keıingi medrese Altaıdyń Kóktoǵaı aýdanynyń Saryterek degen jerindegi 1870 jyly salynǵan kereıdiń molqy rýynan shyqqan Jota qajynyń meshiti men medresesi boldy. Osy medresede Myrzabaqa degen ǵulama ımam bolǵan. Áıgili aqyn Aqyt Úlimjiuly osy Jota qajy medresesinen oqyp saýatyn ashqan eken.

Joǵarydaǵy meshit-medreselerdiń yqpalymen 1880 jyly kúzde Jurtbaı bı óziniń qystaýlyǵy - Qyran ózeni boıyn­daǵy Biteýirgeden meshit salyp, ony "Aq meshit" dep atady. Ári meshit janynan medrese ashyp bala oqytqan.

1890 jyly Zýqa qajy Kóktoǵaı aýdany Dúre aýylynyń Biteý degen jerinen medrese ashqan. 1896 jyly Bapy bı Ertis pen Qyrannyń quıǵanynan "Bapy meshitin" saldyryp medrese ashqan. 1898 jyly Ómirtaı gúń Býyrshynda bir meshit saldyryp, medrese ashyp tatar Abdolla degen mollany usy­nys etip, bala oqyttyrǵan. 1901 jyly Sarsúmbeden "Dóńbazar medresesi", "Aqshoryn medresesi" qatarly medreseler ashylyp bala oqyǵan. Osy sıaqty meshit-medreselerdiń ashylýy Altaı qazaqtary ishinde aıyryqsha yqpal kórsetti. Osydan bastap Altaıdyń barlyq aýdandarynda ilgerindi-keıindi 50 neshe meshit salynǵan ári osy meshitterdiń jarymynan astamynda medreseler ashylyp bala oqyǵan"(82).

Osymen qatar İleniń Tekes aýdanynda Toǵjan medresesi, Tarbaǵataıdyń Shaǵantoǵaıynda Isa qajy medresesi boldy.

"İle óńirinde jasaǵan aqyn Shilbi Kómekuly (1860 - 1936) bala kezinde Janseıit medresesinde oqıdy da, "Aǵlam ahun" degen dinı shen alady. El ishinde abyroıly aqyn bo­lyp jetilgen Shilbi 1919 jyly Qulja aýdanynyń Nar degen qystaǵynda meshit-medrese salǵyzady. 1921 jyly Kúnesbaı, Jıenbaı degen záńgilerdiń qoldaýymen Kúnes aýdanynyń Túrgen, Tasqorǵan degen jerlerine meshit-medrese saldyrady"(83).

1917 jylǵy Qazan tóńkerisi tusynda Qytaı jerine Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan Respýblıkalarynan qa­shyp ótken kóptegen zıalylar Altaı, Tarbaǵataı sekildi aımaqtarǵa baryp, jergilikti oqý-aǵartýdyń damýyna orasan zor yqpal jasady.

"Osy ǵasyrdyń basynda jáne Qazan tóńkerisiniń qarsa­ńynda Orta Azıadan Sháker (túrik), Nurǵabdulla (ózbek), Seıitqazy (qazaq), Nurıdden (uıǵyr) qatarly bir bólim zıa­lylar ondaǵy tórt bıdiń bedeldileriniń biri bolǵan Mámı beısiniń aýylyna kelip qonystandy. Osyndaı zıalylardyń yqpal kórsetýimen ári sol kezde Qazaqstannyń Zaısan qalasynda ashylǵan "Taraqıa" mektebiniń shabyttandyrýymen Mámı beısi Biteýirgedegi meshit-medreseni "Abaqıa" mektebi dep ózgertken. Bul - Altaıda tuńǵysh ret medreseden mektepke aınalǵan, ári jańasha oqytý ádisin jolǵa qoıǵan birden-bir ǵylymı oqytý orny boldy. "Abaqıa" degen sóz ásili Altaıdaǵy abaq kereı eliniń mektebi - abaqtyń bilim uıasy, ıaǵnı "abaq uıa" degen sóz tórkinin beıneleıdi.

Sóıtip, 1905 jyly "abaqıa" mektebi qurylýymen birge Usylı-jádıt "tóte oqytý" ádisimen bala oqytyp, ótkendegi túsiniksiz oqytý ádisin kúshinen qaldyrdy.

Sonymen birge osy mektepte dinı sabaqtarǵa qosyp esep, ana-til, tarıh, geografıa qatarly sabaqtar ótile bastady. 1907 jyly osy mektepke Qazaqstannyń Aqmola oblysynyń Kókshetaý ýezinde týylyp, Troısk "rasolpa" gımınazıa­syn bitirgen Seıitqazy Nurtaev degen zıaly jas kelip muǵa­lim boldy. Ári jańasha oqytý ádisi boıynsha sabaq kestesin jasap, emtıhan alý túzimin ornatyp, ǵylymı sabaqtardyń salystyrmasyn birtindep dinı sabaq salystyrmasynan joǵarlatqan. Demek, Altaıda jańasha oqytý ádisin tuńǵysh ret jolǵa qoıǵan mektep - "abaqıa", ony jalpylastyrýshy jáne kemeldendirýshi - Seıitqazy Nurtaev boldy.

1920 jyldan keıin "abaqıa" mektebinde Ahmet Baıtursynov emlesi boıynsha jasalǵan álippe qoldanyla bastady. 1926 jyly Qanapıa beısi bul mektepke Dıhýadan (Úrimjiden) Núrıden Qabdulqallaqı (tatar), Badyrıdden (uıǵyr), Ádembek (qazaq) qatarly birneshe oqymysty adam­dardy usynys etip, "abaqıa" mektebiniń tálim-tárbıe, oqytý isterinde tyń jańalyqtar barlyqqa kelgen. Osy kezdegi mektep meńgerýshisi Seıitqazy Nurtaev edi. Ol joǵarydaǵy qabletti adamdardy oıdaǵydaı istetýmen birge, oqýlyqty Qazandaǵy aǵaıyndy Karımovtar baspasynan aldyryp, júıeli ǵylymı oqytýdy jolǵa qoıǵan.

1927 jyly "abaqıa" mektebiniń qurylysy jańalanyp, ortasynda zaly bar bes bólmeli oqý úıi salynǵan"(84).

"Sháýeshekte tatar zıalylary HİH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń alǵashqy jyldarynda-aq mektepter ashyp, onda uıǵyr, qazaq balalary oqyǵan edi. Qazaqsha oqıtyn arnaýly mektepterden 1911 jyly Baıbalyq mektebi, 1917 jyly Jaıyrda Muhammed Shafıh mektebi ashyldy. 1921 jyly Sháýeshekte "Kúlandamıa mektebi" delingen arnaýly qyzdar oqıtyn mektep ashylǵan.

İleniń burynǵy Súıdiń aýdanynda Ábdiqadyr ápendi degen adam 1908 jyly mektep ashady. Qutybı aýdanynyń Shathý degen jerinde Zýbaı degen kisi 1920 jyly tuńǵysh qazaq mektebin ashqan. Morı, Fýkań, Jemsary aýdandarynda mektep ashý 1934-1935 jyldary bastalyp, mádenıet, oqý-aǵartý birte-birte damydy.

1917 jyldary İle generaly turatyn Kúrede "Kúre shýetańy" degen mektep ashylǵan edi. Tańjaryq Joldyuly (1903-1947), 1922 jyly osy shýetańnan úsh jyldaı oqyp, qytaı tili men jazýyn birshama meńgeredi. Qoǵam qaırat­kerleri Núsiphan Kónbaıuly (1895-1986), Ábý Qudyshuly (1901-1940), Dáýletkeldi Qosbolatuly (1898-1942), Tolym­bek, Nurmuqamet, Ábdirasul Smaǵululy (1901-1945), Ysqaq sıaqty adamdar osy mektepte oqyǵan. Qazaq, monǵol halyqtarynyń talaby boıynsha, 1922 jyly monǵol - qazaq mektebi ashylady. Bul mektepte alǵash oqyǵan adamdardan Shá­rip­han Jeńisqanuly syndy iri qoǵam qaıratkeri, aǵartý­shy jetilip shyqqan edi. Osy mektepten tuńǵysh oqyǵandar qatarynda, Altaıdan Sháısultan Jeńisqanuly, Muqash Jákeuly, Mánkeı Mámıuly, Zaryp Joshyuly, Tarbaǵataı­dan Omar, İleden Ábeý t.b. boldy"(81). Shyń Sysaı júrgizgen "alty saıasattyń" tıimdiligi arqasynda qazaq oqý-aǵartýy da bir mezgil damı tústi. Bir jaǵynan úkimettik oryndardyń qoldap-qýattaýy bolsa, ekinshi jaqtan halyqtyń ózderiniń qarjy ataýymen mektepter salyna bastady.

Altaı aımaǵynda Sháriphan Kógedaevtiń basshylyǵynda oqý-aǵartý isi barynsha keń kólemde etek aldy. 1933 jyly Sarsúmbe qalasynda muǵalimderdi tárbıeleıtin qysqa merzimdik arnaıy kýrs ashyldy. 1934 jyly Altaı aımaǵyndaǵy bastaýysh jáne ortalaý mektepterdiń sany 67-ge, oqýshy sany 5 myńǵa jetti.

İle aımaǵynda jańasha mektepter aýyldarǵa sheıin ashyla bastaǵan. Mysaly, Qulja aýdanynyń Jyrǵalań degen jerin­de Jabyqbaı mektebi, Toǵyztaraýdyń Muqyr-Jyrǵalań degen jerinde Darýbaı mektebi, Kúneste Satybaldy mektebi, t.b. boldy.

1935 jyldan keıin bul mektepterdiń keıbireýleri ortalaý mektepke aınaldy. Sol kezde Súıdin aýdanynyń Sarbulaq degen jerinde Tergeýsiz bastatqan el aqsaqaldarynyń súıeýimen "Kópirli" mektebi ashyldy.

1935 jyly qazaq halqynyń kómegimen Quljada erler orta mektebi salynyp, 1936 jyly oqý bastady. Kúneste "Tal­dy" mektebi salyndy. Sol kezde İle aımaǵyndaǵy qazaq bastaýysh mektebi 38-ge, oqýshy sany 3 myńǵa, Altaı aıma­ǵyn­daǵy mektep 26-ǵa, oqýshy sany 2 myńǵa, Tarbaǵataıdyń Shıhý men Saýannan basqa aýdandaryndaǵy mektep 15-ke, oqýshy sany 1200-ge jetken edi. Bul mektepterdiń kóbi halyq basqarýynda (qazaq-qyrǵyz oqý-aǵartý uıymy qaraýynda) bolǵan(86).

Qabımolla Manjybaev Qytaı qazaqtarynyń oqý-aǵartýy jaıynda bylaı dep jazady: "Shyń Sysaı dáýirinde aýyldyq mektepti bitirgender oqıtyn ortalaý mektepten İle aımaǵynda úsheýi, Tarbaǵataıda úsheýi, Altaıdyń Sarsúmbe qalashyǵynda bir ortalaý mektep jáne muǵalimder jetistiretin arnaýly bir mektep quryldy"(87).

"1935 jyly Shynjańnyń tuńǵysh joǵary mektebi "Shyn­jań ınstıtýty" ashylǵan edi. Saıası qaıratker, aýdarmashy jáne ádebıetshi Dýbek Shalǵynbaev osy oqý ornynan jetilgen qazaq zıalylarynyń biri edi.

1934-1937 jyldary Shynjańnyń Keńes Odaǵynyń Orta Azıa memlekettik ýnıversıtetine jiberilgen oqýshylar qata­rynda qazaq jastarynan İleden Áseıin Jaqsylyquly, Qusaıyn Sıabaev, Demesin; Altaıdan Zaryp, Maqat, Aıtiken; Sháýeshekten Nurmádı; Úrimjiden Eshen, t.b. boldy.

1935 jyly Qulja aýdanynyń Týrasý jaılaýynda oqytýshylar daıarlaıtyn kýrs ashyldy.

1936-1938 jyldary Sháýeshekten pedagogıka ınstıtýty ashyldy.

1938 jyly Úrimjide oqytýshy daıarlaıtyn ólkelik pedagogıka ınstıtýty ashyldy.

Úsh aımaq úkimeti tusynda, ıaǵnı 1944 jyly 19 qarashada Qulja qalasynda oqý-aǵartý meńgermesi qurylyp, Qabıp Bernashov bastyq, Sáıpıden Ázezı bastyqtyń orynbasary boldy.

Shynjańda úsh aımaq tóńkerisi jeńiske jetkennen keıin, 1946 jyly Qulja qalasynda ashylǵan Ahmetjan atyndaǵy bilim jurty qazaqtar jıi qonystanǵan óńirdegi negizgi bilim ordasy boldy. Úsh aımaqtyń barlyq aýdanynda oqý-aǵartý isi qaryshtap damyǵandyqtan bastaýysh mektepter 1944 jylǵy 79-dan kóbeıip, 1949 jyly 489-ǵa, aımaqtardaǵy orta mektepter 13-ke, aýdandaǵy orta mektepter 17-ge jetken"(88).

1950 jyldan keıin mektep tálim-tárbıesi men oqý, oqytý isterine Qytaı Komýnıstik partıasy tikeleı jetekshilik etetin boldy.

1956 jyly Qytaı men Keńes Odaǵy dostyǵyna baıla­nys­ty bir bólim qazaq balalary Qazaqstan jáne Ózbekstan jerine oqýǵa attandy.

1958 jylǵy ultshyl-ońshyldarǵa qarsy kúres, 1962 jylǵy "İle-Tarbaǵataı oqıǵasy", 1966-jyldan bastalǵan tap taldaý jáne "Mádenıet tóńkerisi" qazaq oqý-aǵartýyn barynsha turalatty.

1978 jyldan keıin búkil Qytaı eli sekildi qazaq ulty­nyń da oqý-aǵartý isi de jańa jaǵdaıǵa bet burdy. Bastaýysh dárejeli oqytýǵa jataqta mektep oqytýy men saýatsyzdardy joıý oqytýy qosa júrildi.

Orta mektepter taza qazaq mektebi, qytaı-qazaq mektebi, kóp ultty aralas mektepti qamtydy.

1991 jylǵa kelgende İle qazaq obylysyndaǵy 131 qazaq orta mektebindegi oqýshy sany 47 myń 947-ge jetti.

Muǵalimderdi, dárigerlerdi jáne aýyl sharýashylyq ma­man­­daryn jetistirý maqsatyndaǵy ártúrli orta bilim beretin ýshılısheler men kolejder jappaı ashylyp, İle, Altaı, Tarbaǵataı, Bóratala sekildi jerlerde arnaıy oqýshy­lar tárbıeledi.

Shynjań qazaqtarynan Jaqsylyq Áseıinuly, Qabımolla Mánjibaev sekildi úzdik ustazdar shyqqan.

İle pedagogıka ınstıtýty, İle oqý-aǵartý ınstıtýty, tele­vı­zıalyq ýnıversıtet, jumystan syrtqy ýnıversıtet, ózdi­ginen úırený ýnıversıteti sekildi joǵary bilim alýǵa arnal­ǵan oqytý túıinderinde qazaq jastary kóptep tárbıe­lendi. Munan syrt qytaı jáne uıǵyr tilderinde oqytýǵa baǵyt­talǵan ortalyq ulttar ınstıtýty, Shynjań ýnıversı­teti, Shynjań pedagogıka ýnıversıteti, Shynjań ónerkásip ýnıversıteti, Shynjań kórkemóner ınstıtýty sekildi joǵar­y oqý oryndarynan bilim alý oraıyna ıe bolyp otyrdy. Sońǵy jyldary joǵary oqý oryndarynyń aqyly oqytýǵa kóshýine baılanysty keıbir qazaq jastarynyń bilim alýy birshama qıynǵa tústi. Sol úshin de Qazaqstan - Qytaı ara­synda arnaıy bilim almasý sharty bolmasa da, 1991 - 1992 jyldardan keıin Qazaqstanǵa kóptegen qytaılyq qazaq stýdentteri kele bastady. Olardyń aldy ǵylym kandıdaty, doktor dárejesine deıin kóterildi.

Dárigerlik (adam jáne mal dárigerligi)
Qazaq dárigerliginiń túp-tamyry tereńde bolǵanymen, qaǵaz betine tańbalanǵan dárigerlik shejiremiz mardymdy emes.
Ejelgi qazaq qalalaryna jasalǵan zertteýler nátıjesinde Iasy, Taraz, Otyrar qalalarynyń aýyz sýdy tazartatyn súzgi qubyrlardy paıdalanǵany anyqtalǵan.
Qazaq dalasynan tabylǵan Vİ-Hİİ ǵasyrlardaǵy adam qańqa¬synan súıekke jasalǵan kúrdeli operasıalardyń izderi baıqalǵan.
Ál-Farabı medısına salasynda "Adam aǵzalary jónindegi Arıstotelmen alshaqtyǵy jóninde Galenge qarsy jazylǵan zertteme", "Temperament týraly" degen eńbekter jazǵan. Onda negizinen medısınanyń nazarıalyq máselelerimen aınalysyp, medısına óneriniń pánin, mindet-maqsatyn anyqtap berýge tyrysady.
Farabıdiń artynan ilese shyǵyp, jolyn qýǵan shákirtteri kóp boldy. Olardyń ishinen eń aldymen Orta Azıanyń uly ǵalymy Ábý-Alı-Ibn-Sınany aıtýǵa bolady. Bul kisiniń ǵylymı eńbekteri úlken jaǵynan Ál-Farabıge óte uqsas, Ál-Farabıden tálim alǵanyn ol ózi de jazyp ketken"(89). Farabıdiń bul shákirti keıin kele dúnıege tanylǵan áıgili ǵalym, úlken dáriger bolyp jetildi. Ábý Sınanyń "Kanon" degen kitaby 400 jyl boıy Eýropanyń medısına oqýlyǵy eseptelip keldi.
Qytaı qazaqtarynyń emshilik óneri kóbinese Qytaı, Tıbet, Mońǵol emshilikterimen qatar damyp otyrǵan. Qazaq¬tar men monǵoldardyń "em", "emshi" sóziniń ortaq bolýynyń ózi kóp nárseni ańǵartsa kerek. Shaman dáýirinen jalǵasqan emshiliktiń aıqyn bir belgisi baqsy-balgerlerden de baıqa¬lady. "Monǵoldyń qupıa shejiresinde" Shyńǵysqannyń kereılerden baqsy-balgerler ustaǵany jazylǵan.
1466 jyldary jazylyp, 1995 jyly Qytaıda jaryq kórgen Óteıboıdaq Tileýqabylulynyń "Shıpagerlik baıan" kitaby qazaq dárigerligindegi jazba tarıhymyzdyń alǵash¬qylary qataryna qosyldy. Qytaı qazaqtaryndaǵy qazaq emshiligin zertteý úshin 1992 jyly İle Qazaq avtono¬mıaly oblys¬tyq qazaq dárigerlik qoǵamy arnaıy qurylyp, İle, Altaı, Tarbaǵataı aımaqtarynan onyń bólimsheleri ashylǵan edi.
Altaı aımaǵynda arnaıy "Qazaq emhanasy" ashylyp, qazaq emshiligin zertteý jáne ony is júzinde qoldaný barǵan saıyn tereńdeı tústi. Jemsary aýdanynda Júnis Smaǵululy ashqan qazaqsha emdeý ortalyǵy jáne ol jazǵan "Qazaq emshiligi men dárigerligi" atty kitap ta qazaq emshilik óneriniń atadan balaǵa jalǵasýyna ózindik úles qosty.
Memlekettik emhanalardan "jazylmaıdy, óledi" dep shyǵarylyp tastalǵan keıbir aýyr naýqastardyń qazaq emkósteriniń qolynan jazylyp ketkenderi de bar.
El ańyzdaryna qaraǵanda İle óńirinde ótken Músirbaı emshi, Altaı óńirinde ótken Sháker emshi, Tarbaǵataıdyń Saýan jerinde ótken Aman emshi talaı ret ajalǵa arashashy bola bilgen. Munan syrt qazaq otashylyq óneri de kórnekti dárejede damyp otyrǵan. Altaı jerinde ótken Batyrbaı ári emshi, ári otashy bolyp, synǵan súıektiń ornyna jas bota¬nyń súıegin salyp mertikken jandy saýyqtyrǵan eken.
Shyńǵys Dálelhanuly, Ebin Ábdikerimuly, Gúlshan Túsipbaıqyzy, Jazıra Toqaıqyzy, Serik Maǵaýıauly, Kóken, Jiger, Muqıat, Tursynjan, Ásıa, Muqatbek sekildi kópke málim bolǵan qazaq dárigerleri bar.
Mal dárigerligine keler bolsaq, qazaqty quraǵan rý-taıpalardyń zamanynda-aq mal dárigeriniń bolǵany málim. Qytaıdyń Han patshalyǵy dáýirindegi jazbalarda (jyl sanaýymyzdan 47-48 jyl buryn) "qandaýyrdy tańdaı, til astyna shanshyp, ish aýrýdy emdeý" jóninde jazylsa, 1094 jyly Láý memleketine elshi bolyp barǵan Jań Shúnmın jazǵan "Elshiniń Láo memleketindegi esteliginde" batys elderiniń araq arqyly sezimsizdendirip operasıa jasaıtyn¬dyǵy jazylǵan.
Grek tarıhshysy Strabonnyń "Geografıa" atty eńbeginiń 7 tomynda saqtardyń bıe sútinen qymyz ashytqany men jylqylardy pishkeni týraly málimet bar.
Qazaq emshileri maldaǵy indet-aýrýlardy emdeýde mol tájirıbeler jaratyp, qazirgi zaman mal dárigerliginiń damýy úshin mol mura, asyl qazyna ákep qosty. Kóptegen emdeý ónerleri qazirge deıin qoldanylyp keledi.
Qazaq halqynyń pishpeshilik óneri (tehnıkasy) atalyq maldardy jýasytyp baǵý, jumysqa salý jáne maldardy asyldandyrý jaqtarynda óte mańyzdy ról oınady. Qazaqtyń pishpeshilik óneriniń jaryqqa shyǵý tarıhy uzaq, sonaý jyl sanaýymyzdan buryn tapqyrlanyp, qoldana bastaǵan. Sodan beri damyp ári kemeldenip, ár túlik malddy pishýdiń "qysqashtap pishý", "baılap pishý", "jabyq pishý", "ashyq pishý", "tartý", "úzip pishý", "qaryp pishý" sıaqty pishý tᬬsil¬derin tapqyrlap, ony qazirge deıin mal sharýashyly¬ǵynda keń kólemde qoldandy, ári qazaq pishpeshilik óneriniń ereksheligi, artyqshylyǵy men qazirgi zaman mal dárigerlik hırýrgıa ǵylymynda "qazaqsha pishý" degen atpen mańyzdy oryn ıeledi.
Mal aýrýlaryn emdeýdiń kóptegen joldarynyń ishinde eń kóp qoldanylatyndary - qan alyp emdeý. Munda pyshaqtyń ushy, qandaýyr sıaqty saımandar¬men sáıkes oryndardan qan alynady. Mysaly, sirespede mo¬ıyn kúre tamyrynan mol qan alynady. Jylqy qara ókpe¬si, zoryǵy, ókpe ystyq jótelinde tus jany tamyrynan qan alynady. Aıaqqa qan túskende, aıaqtardyń jilinshiginiń ishki tamyrynan qan alynady. Jolaýshy jol júrip kele jatyp, aty tuıyqsyz ishi aýyrsa, qamshy sabyn murynyna júgirtip qan shyǵarady (ertedegi daýalaý ádisi) nemese tanaýyndaǵy shersheýine qandaýyr (pyshaq) shanshyp qan alynady. Qoı-eshki sıaqty usaq malǵa qurǵaq jótel tıse, qulaǵynyń ushyn qıyp (tilip) qan alynady. t. b.
Qıyp emdeý - qos kindikti qıyp emdeý, t. b.
Shabaqtap emdeý - kóp qoldanylatyn tásildiń biri. Ásirese, jylqy malyna kóp qoldanylady, qazaq "jylqyǵa pyshaq..." deıdi. Shynynda jylqynyń saqaýyn shabaqtap, artynan jas balanyń nesebin, ıakı tuzdy sýmen jýyp qoısa, arqasyna jaýyr, jaman túıme sıaqty isik, shyǵýlar shyq¬qanda, shabaqtap qoısa, ońaı saýyǵyp ketedi. Bulardan syrt, biz shanshyp emdeý, ystyq ótkizip emdeý, bulaýlap emdeý, balshyq-shym tartyp emdeý, sýytyp emdeý, ystap emdeý, shóp dári tartyp emdeý, shar dári ishkizip emdeý, totıaıyn kómip emdeý, totıaıyn atyp emdeý, murynynan dári úrlep pysqyrtyp emdeý, ókpe qurtyn keńirdekti tesip músátir qoıyp, kúshala salyp emdeý, kóten ishekke qol salyp qatqan tezekti (qumalaq, órken, tońǵaq) alý, ishti aıdatý sıaqty kóptegen emdeý ónerleri men tásilderin jaratty.
Taban qyshyry ketip, tabany tozý, tasyrqaý jaǵdaıy kezikkende, túıeniń aıaǵyna kıizden, teriden baıpaq tigip kı¬gizý, jylqy, sıyrdy taǵalaý sıaqty maldyń tuıaǵyn (aıaǵyn) kútý ónerin erteden tapqyrlaǵan, bul óner qazir de qoldanylyp keledi.
Qazaqtyń otashylyq óneri men taıǵan býyndy qaıta ornyna salý óneri erekshe tilge ala ketýge tatıdy. Ol sheber¬ligi men ónimdiligi arqyly adamdardy tań qaldyrady. Qazaq otashylary adamnyń, maldyń árqandaı orynnyń parshalanyp synǵan súıekterin sıpalaý, basý, qysý, ıterý sıaqty ádis¬termen ornyna túsirip, shabaq aǵashtarmen ǵana tańyp saqına salady. Ásirese, súıegi úgitilip synǵan adamnyń kem súıeginiń ornyna, botanyń súıegin kóshirip salyp saýyqtyrý, qate, qısyq, teris bitken súıekterdi túrli ádistermen jibitip, ajyra¬typ, qaıta tańý sıaqty erekshe ónerleri de qazirgi el arasynda keńinen ańyz bolyp, tańdaı qaqtyryp júr.
Qazaq mal shıpagerleri, emshileri erteden sol bir ózderi jasaǵan ortadan dári-dármek qaınarlaryn taýyp paıdalana bilgen. Munyń ishinde ósimdik dári túrleri óte kóp boldy. Mysaly, aq jumyr, qarandyr, júrek, kók tóbet, raýaǵash, kıeli ermen, kúshala, adyraspan, ý qorǵasyn qatarly neshe júzdegen paıdaly emdik qasıeti bar ósimdikterdi qazaq erteden paıdalana bilgen. Al haıýandardan - aıran-irkit, sút, qy¬myz, sarymaı, qurt-irimshik, qoı maıy, jylqy maıy, mal qany, mal jyny, aıý maıy, borsyq maıy qatarlylardan paıdalana bildi. Jándikterden jylan, kesirtke, qurbaqa, shylaýshyn, búıi, shaıan, ala kúlik, qońyz sıaqtylardy emdik¬ke paıdalana bildi. Rýda - hımıalyq dárilerden almas, totıaıyn, kúkirt, ashýdas, sahar, synap, syr, dáneker, t. b. dári jasap paıdalanyp, túrli aýrýlardy emdedi.
Bulardan basqa aǵashtardan, dala jemisterinen de dári-dármek taýyp paıdalana bildi.
Qazaq tarıhyn kóp zerttegen tarıh ǵalymy Sý Bıhaı qazaq halqynyń mal anatomıasy men fızıologıasy jaǵyn¬daǵy bilimderin baǵalaı kelip: "Qazaq halqy uzaq ýaqyt mal baǵý barysynda, malda únemi kezigetin aýrýlar men maýsymdyq aýrýlardy tolyq ıeledi. Onyń ústine únemi mal soıatyndyqtan, maldyń dene túzilimi, músheleri jáne onyń fızıologıalyq qyzmeti jaqtaryndaǵy mol bilimder men emdeý tehnıkalaryn jaratty" degen edi. Dál sondaı, qazaq halqy maldy baǵyp paıdalaný, soıyp etin jeý barysynda, zer sala kóńil qoıý arqyly maldyń ishki-syrtqy músheleriniń barlyǵyna at qoıyp, túsin tústeı alǵan. Mundaı bilim-óner¬leri qazaq mal sharýashylyq óndirisinde bolsyn, mańyzdy jol-josyn bolyp qalmastan, ári mal emshilik óneriniń barlyǵynda da mańyzdy róli bar. Qazaq mal shıpagerleri uzaq ýaqyt mal aýrýlaryna qarsy kúres jasaý ómir tájirı-beleri arqyly mal aýrýyn anyqtap aıyrýdyń surap tekserý, ustap tekserý, kórip tekserý, ıiskep tekserý degen tórt túrli tekserý qaǵıdasyn qoldanǵan (90).
Qytaı qazaqtarynyń mal sharýashylyǵy taqyrybyna qalam tartqan - Mamyrhan Qalıasqaruly, Qanalym Talasbaıuly, Nurlan Qınaıatuly, Temirbaı Smaǵululy, Saǵıdolla Qomanuly, Erdáýlet sekildi zertteýshiler bar.
Aspan uǵymdary men kúntizbeleri
Qazaqtar ózderi jaqsy kóretin adamdy nemese kishkentaı balalaryn ekiniń birinde "kúnim, aıym, juldyzym" dep erkeletip jatady. Qazaq halqy aı men kúnniń shyǵysy men batysyna qarap aýa raıyn boljaıdy. Ásirese, aspan álemin¬degi jypyrlaǵan juldyzdar jol aıyrýǵa baǵyt siltep qal¬mas¬tan, ýaqyttyń qaı kez bolǵanyn da bildiredi. Juldyzdar¬dyń ornyna qarap aýa raıyn boljaýmen birge jaratylys dúnıesin, ósimdikterdiń qalaı ósip-ónetinin de bilip otyrady.
Osymen birge aspan álemi men jan-janýarlardyń ishki qatynasy arqyly da aýa raıyna boljaý aıtý dástúri bolǵan. Altaı óńirinde ótken ata-baba dástúrin jalǵaýshy esep¬shilerdiń biri Muqajan Álıuly da halyq astronomıasynan mol bilimdi bolǵan adam.
Muqajan tabıǵat qubylystaryn jınaqtaı kelip, aýa raıyn baqylaýda 180 kúndik salystyrmaly esep jasap, jaz¬daǵy ystyq ornyna qysta aıaz, jazdaǵy jańbyrdyń ornyna qysta qar jaýady, kóktem aılarynda kórilgen aýa raıy qubylysy kúz aılarynda, jaz aılarynda bolǵan aýa raıy qubylysy qys aılarynda týylyp kúnbe-kún qaıtalanady dep eseptegen. Shildeniń tórt jańasynda ańqańdy keptirgen ańyzǵaq soqsa qańtardyń tórt jańasynda ot sýyryp, súıegińdi syrqyratatyn úskirik soǵady dep aldyn-ala aıtyp otyrǵan jáne aıtqandary dál kelip otyrǵan.
Muqajan qazaq kúntizbesindegi dóńgelek aıdyń "óliara¬syna qarap ta sol aıdyń ishindegi aýa raıyn boljap otyrǵan. "Óliarada" aýa raıy buzylsa, qalǵan kúnderi de jaýyn-shashyndy bolady, "óliara" ashyq bolsa, qalǵan kúnderi de ashyq bolady dep qaraǵan.
Muqajan ár kúni kún shyǵardan ilgeri dalaǵa shyǵyp aspan shyraqtaryn, kúndi baqylap, sol kúngi aýa raıy týraly málimet berip otyrǵan. Jazda kún shyǵardan ilgeri taý basy munartyp tursa, sol kúni tús qıa boran soǵady dep aldyn-ala aıtyp otyrǵan. Ol kisi qazaqtyń "amal", "toǵys" esepterine de júırik bolǵan eken.
Qazaqtyń jazba kalendarlyq tarıhy asa uzaq emes. Saýatty qazaq esepshileri ár dáýirlerde Omar Haıamnyń kalendary jónindegi parsysha kitabyn, Ulyqbektiń shaǵataı jáne arab, túrki tilderinde shyqqan kitabyn, Osman túrikte¬riniń tilinde jazylǵan "Rýzname", "Dárendaýı" kitaptaryn paıdalanyp kelgen. Myńbaı Ótejanuly Ysqaqovtyń "Qazaqtyń baıyrǵy kalendary" kitabynda mynadaı derekter aıtylady: 1870 jyldardan bastap "Gárelik" degen atpen Qazan qalasynda, tatar tilinde anda-sanda kúntizbe jınaqtar shyǵyp turdy. Olar qazaq arasyna da taratyldy. Kalendar kitaptaryn shyǵarýda kórnekti tatar jazýshysy, ǵalym, aǵartýshy - pedagog Ǵabdyl-Qaıym Ǵabdyl Nasyr uǵyly, qysqasha aıtqanda Qaıým Nasrı (1825-1902) eleýli eńbek etti. Onyń 1877 jyly tatar tilinde arab áripterimen Qazanda shyqqan "Kalendar" atty kitaby birneshe ret qaıtalanyp basyldy. Ony qazaq oqyrmandary da paıdalandy. 1889 jyldan bastap Peterbýrgte Shahabýddın Talfıdyń arab áripterimen, jartylaı túrikshe, jartylaı arabsha jazylǵan "Musylman kalendary" shyǵyp turdy. Onyń 8-basylymy 1889 jyly jaryq kórdi.
Kalendardan qazaq tilinde jazylǵan kitaptardyń tuńǵyshy retinde 1897 jyly Orynborda Breslyn baspahanasynda orys árpimen basylyp shyqqan "Kalendar dlá kyrgızov - qazaq úshin kalendar" atty jınaqty aıtýǵa bolady.
Tolyq maǵynasyndaǵy tuńǵysh qazaq kalendary Qazan sosıalısik tóńkerisinen keıin, 1922 jyly jazylǵan.
"1923 jyldyń qazaq kalendary" tabel - kalendardan bastaǵan. Tabel - kalendardyń birinshi jolynda "ıt jyly bitip, dońyz jylynyń bastalýy 22 mart" dep jazylǵan. Árbir aıdyń eki túrli atalýy kórsetilgen: ıanvar - dálý, fevral - hut, mart - hamal, t.b.
Aılardyń birinshi ataýlary rımshe, ekinshi ataýlary arabsha delingen... Kún attary senbi, jeksenbi, dúısenbi, seısenbi, sársenbi, beısenbi, juma túrinde jazylǵan.
Budan keıin 1929, 1930, 1931 jyldary sharýa kalen¬dary jaryq kórdi. "1930 jyldyń sharýa kalendaryn" Beıimbet Maılın, İlıas Jansúgirov jáne Ábdirahman Mustafın qurastyrǵan.
1930 jyldyń kalendarynda aılardyń rımshe ataýlarymen qatar qazaqsha ataýlary da keltirilgen: ǵınýar - aqpan, fev¬ral - otamaly, mart - naýryz, aprel - sáýir, maı - kókek, ıýn - shilde, ıýl - sarsha, avgýst - qyrkúıek, sentábr - mı¬zam, oktabr - qarasha, noıabr - qazan, dekabr - qańtar delingen"(91).
Shynjań qazaqtarynyń aı esebine kelsek kóbi Qazaqstan jaǵyn úlgi tutady. Al qarttar jaǵy baıyrǵy qazaq kalendaryndaǵy esepteý amaldaryn negiz etedi. Shynjań qazaqtary qoldanatyn amaldarǵa aıaldasaq, tómendegideı:
Ár aıda ekiden amal bolady. Birinshi amal aıdyń onynan on besine deıin jalǵassa, ekinshi amal jıyrmasynan jıyrma besine deıin jalǵasady. Ár amaldyń ýaqyty alty kún. Keı amal bir ǵana atpen atalǵanymen, keı amaldyń birneshe balamasy bolady. Máselen, otamaly bir atpen atalsa, boqy¬raýdyń kúıek degen bir janama aty bar, aqpannyń aqquryq, jylqyshy degen eki janama aty bar. Negizgi amaldardyń kestesi mynadaı:
Al Óteıboıdaq Tileýqabylulynyń "Shıpagerlik baıan" kitabyndaǵy kún, aı, jyl attary men amaldarynyń da ózindik ereksheligi bar. Qytaılar aı attaryn kóbinese birinshi, ekinshi degen sandyq retpen kórsetedi. Endeshe qytaısha, Shyń¬jańsha, Júsipshe, Óteıboıdaqsha aı attaryn salystyryp kórsek mynadaı:
Jańasha Shynjańsha Júsipshe Óteıboıdaqsha
3-aı Kókek Qozy Kókteý
4-aı Mamyr Ót Mezgeý
5-aı Maýsym Erendiz Kózgeý
6-aı Shilde Qýshyq Shildeý
7-aı Tamyz Arsylan Tamyzyq
8-aı Mızam Bıdaı basy Dándeý
9-aı Qazan Úlgi Soqtaý
10-aı Qarasha Shaıan Kúıek
11-aı Jeldi Jaq Yqtyrǵy
12aı Qańtar Laq Yǵys
1-aı Úshtiń aıy Kónek Qańtar
2-aı Birdiń aıy Balyq Ergeý (92)

Qazirgi Shynjań qazaqtary paıdalanyp otyrǵan jalpy¬lyq kalendarda bir jyl12 aıǵa, ár aı 30 kúnge, 3 aı bir toqsanǵa jikteledi. Osy úsh aıdy biriktirip keıde "maýsym", keıde "toqsan" ataýlary paıdalanylady. Bir jyl 365 kúnge bólinedi (tolyq jyl 366 kún).
Ásilinde, qazaqtar jyl basyn naýryz dep eseptep kelgen. Bul esep boıynsha jańa jyl 21-naýryzdan bastalýy tıis. "Naýryz" sóziniń ózi "jańa kún" degennen kelip shyqqan. Al qazirgi paıdalanyp otyrǵan kalendar 1-qańtardy jyldyń alǵashqy kúni esepteıdi.
Sporty
Qazaqtyń qan keshken tarıhy men malsharýashylyq ómiri olardyń sportpen aınalysýyna negiz bolyp otyrǵan. Ásirese, jylqy túligine qatysty qytaı tarıhyna "at ústindegi taıpa" degen atpen jazylǵan altyn tarıhymyz sonyń bir kýási sekildi. Úısin jylqylary "táńir tulpary" (arǵymaqtar) atalyp, qytaıdyń Han zamanynyń ózinde ańyzǵa aınalǵan.
Qytaı qazaqtary mekendegen baıtaq daladan tabylǵan jartas sýretterinen-aq atpen shaýyp bara jatqan adam beınesi, shalma laqtyrý, kókpar, kıiz úı, sadaq tartý sekildi ejelgi sporttyq beınelerdi kórýge bolady. Qytaıdyń "Hannama¬synda" jazylýynsha jyl sanaýymyzdan buryn-aq ǵun¬dardyń, uly júzderdiń (ıúzilerdiń), úısinderdiń, qańly-lardyń, oırattardyń at ústi mergendik óneri týraly derekter kóbirek ushyrasady.
Palýandyq dástúr de ata-babamyzdan jalǵasqan ejelgi sporttyq ónerimizdiń biri. 1957 jyly Qytaıdyń Shı-an qa¬lasy mańynan tabylǵan Han patshalyǵy dáýirindegi qa¬birden shyqqan mys taqtaıda eki attyń sýretimen birge kúresip turǵan eki adam beınesi bar. Kúresken ekeýdiń biri belden qap¬syra qushaqtasa, bireýi baqaıshyqtan alyp turǵany beıne-lengen. Ǵalymdar olardyń túr-tulǵasy men kıim-keshegine zertteý júrgizip "batys óńir adamy" dep turaqtan¬dyrǵan.
Qazaqtyń taıaý zaman tarıhynda aıtylatyn torqaly toı, topyraqty ólimniń artynan beriletin aıtýly astar derlik sporttyq ónerge toly bolǵan. Onda at báıge, nysana atý, qyz qýar, palýan, kókpar, jorǵa jarysy sekildi san túrli óner túri kórsetiletin bolǵan. Sondaı áıgili astan "Óskenbaı¬dyń asy", "Butabaı bolystyń asy", "Turysbektiń asy", "Shide¬riniń asy", "Núptebektiń asy", "Toıekeniń asy", "Estemestiń asy", "Myrzaǵuldyń asy", "Qulıdyń asy", "Kishtaıdyń asy", "Toqbaıdyń asy" sekildi áıgili astardyń el esinde qalǵany málim.
As jaı ǵana ótkizilmeıdi. Shamasy jetkender ısi qazaqqa, shamasy kelmegender alty alashqa, odan qalsa at aıaǵy jetetin jerge deıin saýyn aıtatyn bolǵan. Asta júırik at, palýan jigit... bári anyqtalady. Aspen birge júırik at pen palýan¬nyń esimi de tarıhqa qalady. Sondaı júırikterden tarıhtan beri Qýbas at, Saǵymbaıdyń qyzyl qulasy, Qulager, Sherýbaıdyń sary baýyry, Tábikeniń torysy, Murynnyń qyrǵynkógi, Malǵabyldyń qara qasqa aty, Múliktiń torysy, Mamyrbektiń aqtanaýy, Shabyrbaıdyń býryly, Sálimbaqy¬nyń kúreńi sekildi aty ańyzǵa aınalǵan attar bolǵan.
Palýandardan Bulanbaı, Kóben, Baıqozy, Qajybala, Malbaǵar, Qaıysbaı, Qasen, Qapas, Temirhan, Elýbaı, Toılybaı, Sıyrshybaı, Qopa, Qoılybaı, Omarı, Ahmetjan, Dálelhan sekildi alyp kúshtiń ıeleri ótken.
Ótken ǵasyrdyń sońǵy jarymynda óz tóńiregin aǵalatqan Amanbek, Serik, Tursynǵalı, Meıirhan, Naǵashybaı, Áliǵan, Qalelhan, Janseıit, Qurmanǵazy, Qalı, Kókenaı, Soltiken, Meırambek, Gúlistan, Qaısa, Mamyrbek, Tursyn, Nurlan, Mekesh sekildi palýandar boldy. Atalǵan palýandardyń kóbi Qytaıdyń ár retki memlekettik baıqaýlarynda bas júldeni jeńip alǵan. Keıingi jastardan Erzat Quzaıyruly men Erzat Májıtuly memlekettik shańǵyshy bolsa, Qanat Slamuly bokstan álem júldegerligin ıelendi.
Tanymdary men fılosofıalyq oı-túıinderi
Tarıhı derekterge qaraǵanda qazaqty quraǵan rý, taıpa¬lardyń árbir dáýirde túrlishe kúshterge jáne dinderge tabyn¬ǵany anyq. "Óndirgish kúshteri tómen dárejedegi erte zamanda saqtar da basqa erte zamanǵy ulttar sekildi óz dinin qalyptas¬tyryp, ata-babalaryna syıyndy. Keıin kele olarda on segiz myń ǵalamnyń jaratýshysy bar deıtin uǵym qalyp-tasyp, keıbir jaratylystyq qubylystarǵa tabyný jaryqqa shyqty. Gerodot bylaı deıdi: "masagetter" kóp áýlıeniń ishinen kúnge ǵana syıyndy. Olar kúnge baǵyshtap jylqyny qurbandyq¬qa shalyp tasattyq etti. Bulaı isteýge mynaý sebep boldy: bul dúnıede eń júırik jylqy ǵana, kóp áýlıeniń ishindegi eń jyldamy kúnge jar bola alady dep qarady"(93). Otyryq¬tanǵan saqtar jerdi "ana táńiri" dep syıyndy. Olar únemi soǵysqa attanyp, joryq jasap turatyndyqtan soǵys táńirine de syıyndy. Qanjardy jerge shanshyp qoıyp, onyń ústine sút nemese qan quıyp táýap etip, jeńiske jetýdi tiledi.
Saqtar da parsylar sekildi máńgilik ot pen kıeli sýǵa tabyndy. Úısin, qańly ulystary din kózqarasy jaǵynda eń áýeli tabıǵatqa tabyndy, kúnge, aıǵa, juldyzǵa, aspanǵa, jerge, sýǵa, otqa, arasanǵa, jalǵyz aǵashqa, úńgirge tabynyp, ony táńir dep, aspan kók tústi bolǵandyqtan ony kók táńir dep atady. Qazaqtardyń kók soqqyr dep qarǵaǵany táńir atqyr degen maǵynany bildiredi. Bul joǵarydaǵy eski ıdeo¬logıanyń qaldyǵy. "Tarıhı jazbalar, ǵundar shejiresinde" "táńir qut joryqqa attanǵanda kúndiz kúnge, túnde aıǵa syıyndy" delingen. Bul ǵundardyń de kúnge, aıǵa, juldyzǵa erekshe tabynǵanyn túsindiredi. Tarıhta úısin handaryn "kúnmo" dep atady. Al kúnmony tike aýdarǵanda myń kún degen maǵyna shyǵady, bul beıne "aspandaı keń" degendi bildiredi. Olar kúnge teńeý arqyly ózderiniń qadyr-qym¬batyn beınelep, qasıetti quqyqtaryna qarsy kelýge bolmaıtynyn bildirdi.
Kún - kóne sóz, túrki tili júıesindegi ulttardyń báriniń tilinen osy sóz kezdesedi. Máselen, qazaq tilindegi "órkeniń óssin" degen bata "kúniń máńgi batpasyn, baqytty bol" degen maǵynany bildiredi. Ertedegi saq, úısin, qańly ulystary kúnge syıynyp, ár jyly jylqy soıyp kún qudaıyna tasattyq berip otyrdy. Qazirgi qazaqtar arasynda da balasyn "kúnim" dep erkeletedi, qyz balalaryna baılanysty at qoıady, jasy egde tartqan áıelder bastaryna "kún" jaýlyq tartady. İledegi úısin qabirinen ertedegi úısinderdiń ólgen adamnyń basyn kún shyǵysqa qaratyp jerlegenin, qabirdiń syrtqy kórinisin kún beınesinde kúmbezdep jasaǵanyn, kúmbez syrtynan taǵy bir qabat sheńber beınesinde tas jınaǵanyn, sonymen birge qabir tóbesine úıilgen tasty da dóńgelektep qoıǵanyn kórýge bolady. Ol kezde úısinder, qańlylar kún qudaıy bir sadaqker adam. Al najaǵaı onyń atqan jebesi dep eseptedi.
Kún formasy úısin, qańly taıpalarynyń kúndelikti turmysyna asa zor yqpal jasady. Máselen, úısinder, qań¬lylar kıiz úıdi dóńgelek etip kóterdi. Jaılaýda aýyldaryn dóńgelek beınede qondyrdy. Kóptegen rý-taıpalar en-tań¬balaryn kúnge uqsatyp jasady. Máselen, dýlat, arǵyn rýla¬ry tańbasyn "O" formasynda etip, kúnge uqsatyp jasady.
Úısinder, qańlylar kúndi tilsimdendirip, oǵan syıynǵan¬dyqtan, kúnge qarap úlken-kishi dáretke otyrýdy tyıym¬dady, bulaı isteý asa kórgensizdik bolady dep qarady. Qazir¬ge deıin qazaqtar arasynda kúnge qarap qasam ishetin ádep saqtalyp keledi. Eger bireý bireýge nársemdi urlap aldy dep jala japsa, jazyqsyz jazalanýshy batar kúnge qarap: "áne kún batyp barady, eger men urlaǵan bolsam, batqan kúnmen birge batyp joq bolaıyn" dep qasam ishedi.
Úısinder, qańlylar ot kúnniń jer betindegi kıesi dep qarady. Olar uzaq ýaqyt kóshpendi malshylyq, ańshylyq ómir ótkizý barysynda haıýanattarmen, túz taǵylarymen aralasyp ótti. Osy barysta olar otpen tamaq pisirip, otpen jylynyp kelgendikten, ony bir túrli qudiretti áýlıe kórip, oǵan tabyndy. Ol kezdegi úısinder, qańlylar otty kirshik¬sizdiktiń sımvoly, jaryq nurdyń qaınary, aramdyqty alas¬taýdyń, pále-qazadan qaǵýdyń qýaty eseptedi. Jeke menshik túzimindegi jeke otbasynyń kórkeıýine baılanysty ot áýlıesi taǵy da otbasyn qorǵaýshy áýlıe "mindetin" ótedi. Sondyqtan neshe myń jyldan beri qazaqtar nekelengende eń áýeli otqa shoqyný (tabyný) yrymyn úzbeı jalǵastyryp keldi. Jańa túsken kelinge otqa maı saldyryp sálem etkizdi. Náresteniń besigin otpen alastap, otqa jaqyn qoıyp, ony pále-qazadan saqtanýdyń ádisi etti. Árqashan aýrý adamy bar úıge qonaq kelgende, qonaq esikten kirerden buryn ot attap yrym jasap, aýrý adamǵa baqytsyzdyq ákelýden saqtandy. Kóshi-qon kezinde eki jerden ot jaǵyp, eki baqsy ot basynda turyp "alas-alas, bar páleden qalas" dep jyndy qýalap, maldy osy eki ottyń ortasynan ótkizdi. Malǵa indet juqqanda qora¬nyń aınalasyna ot jaǵyp, onyń qudiretimen aýrýdy alasta¬dy. Qazaqtyń kúndelikti turmysynan da "otty sabalamaý", "ottan sekirmeý", "otqa túkirmeý", "qoryqsań ot jaq", "tońsań ot jaq" degen támsil aqylıalardy keziktirýge bolady.
Úısinder, qańlylar kúnge tabynýmen birge, aıǵa da sy¬ıyndy. Ár ret jańa aı týǵanda, áıelder aıǵa qarap tizerlep otyryp, erler túregelip turyp alaqandaryn jaıyp aıǵa syıyndy, úlkenderi balalarǵa bata berdi, bul ádet qazaqtar arasynan qazirge deıin kezigedi. Olar taǵy da aı oraǵynyń aýzy qalaı qaraǵanyn baqylady, joǵary qarasa nemese tómen qarasa ony mol ónim jylynyń belgisi, qıǵash qarasa ony jut jylynyń belgisi dep jorydy. Sonymen birge jalǵyz aǵash¬ta jyn-pále bolady dep, jalǵyz aǵashtyń túbine saıa¬laýǵa, demalýǵa, onyń butaǵyn kesýge ruqsat etpedi. Taýdaǵy arasan keıbir aýrý-naýqasqa shıpa berdi. Úısin, qańlylar arasynda Qorshan degen áýlıe arasan janyndaǵy tasqa uıyq¬taǵannan keıin, bul arasan alýan aýrýlarǵa shıpa bolatyn bolypty degen ańyz tarady.
Úısinder, qańlylar ǵalamdaǵy barlyq zattarda rýh (jan) bar dep qarady. Sondyqtan, olar ózderiniń turmystarymen tyǵyz baılanysty mal kıelerine jáne basqa kıelerge qatty tabyndy. Máselen, qoıdyń ıesi "Shopan ata", jylqynyń ıesi "Qambar ata", sıyrdyń ıesi "Zeńgi baba", túıeniń ıesi "Oısyl qara", eshkiniń ıesi "Sheshek ata" nemese "Qa¬ra¬laq ata" dep atady. Úısinder, qańlylar búkil dúnıeni rýhqa toly dúnıe dep eseptedi. Rýhtyń bar ekenine sený jáne oǵan tabyný bir barysty basyp ótti.
Tabıǵatqa tabyný túbin qýǵanda onyń qudiretine tabyný, bul alǵashqy dinniń eń bastapqy beınesi. Shynjańnyń Qutybı aýdanynyń Qyzylqysań degen jerindegi jartasqa sonshama hıkmet - tabıǵı ortaǵa sýret salýdyń ózi sol kezdegi adamdardyń tabıǵattyń qudiretti qýatyna boıusynýynyń jáne oǵan tabynýynyń dáleli.
Úısinder bórini (qasqyrdy) tótem etti. "Tarıhı jazbalar- Ferǵana shejiresinde": "jańa týǵan náreste Kúnmý ıen dalada qalady, bul balany qustar et tasyp berip, kók bóri emizip asyraıdy. Ǵun táńirquty ony "kıeli bala" dep bilip, alyp kelip asyrap erjetkizedi" dep jazylǵan. Al "hannama. Jań Chıannyń ómir baıanynda": "osy kezde jańa týǵan náreste Kúnmýdy ákelip týysy Bóje Ońqa qalyń shóptiń arasyna orap qoıyp, ózi tamaqqa ketip qaıtyp kelse, jas náresteni kók bóri kelip emizip, et tistegen qustar tóbesinen ushyp júredi. Muny kórgen ǵundar balany "kıeli" dep bilip, eline aparady, ony ǵun táńir quty asyrap jetkizdi" dep jazylǵan. Úısin hany (kúnmý) kúnbı ıen dalada qalady, ony kók bóri emizip asyraıdy degenniń ózinen úısinderdiń bórini óz rýlarynyń kıesi dep bilip, oǵan tabynyp kelgenin kórýge bolady. Qazirge deıin qazaqtar bórige til tıgizbeıdi, meńzep turyp til tıgizýden aýlaq bolady. Qazaqsha "qasqyr" degen sóz "qasqyl" degen sózden týyndaǵan, ol "qadirleý", "taby¬ný" degen maǵynany bildiredi. Munan basqan, qasqyr sózi qazaq tilinde kóp maǵynada qoldanylady, "batyr" maǵyna¬syn da beredi. Qazaqtyń halyq ertegilerinde bórini parasatty¬lyqtyń, batyrlyqtyń piri sanaıdy, sondyqtan qazaqtar qasqyrdy doıyr kúshtiń, jaý júrektiliktiń sımvoly dep esepteıdi. Mine, bul olardyń ata-babalarynyń áste ez-myj¬ǵaý adamdar emes ekenin túsindiredi. Olar taǵy da qasqyrdyń tobyǵy bel aýrýdy jazady, til-kóz tıýden saqtaıdy dep qaraıdy. Sondyqtan qazaqtarda kóp adamdar qasqyrdyń tobyǵyn moınyna taǵyp júredi nemese janynan tastamaı alyp júredi.
Úısinder men qańlylar úkini de rý-taıpalardyń totemi etti. Olar pále-jaladan saqtanyp, baqytty bolý úshin úkiniń basyn, tyrnaǵyn jáne qaýyrsynyn balalardyń bas kıimine taqty nemese úı ishine asty. Qazaqta quda túsken kezde jigit jaq qyzǵa úki taǵý rásimin ótep, quda bolǵandyǵyn bildiristi. Qyzdarynyń bórikti kepeshterine úki taǵyp, kózderiniń úkiniń kózindeı ótkir bolýyn, durys pen burysty, jaý men dosty aıqyn aıyra alatyn bolýyn úmit etti. Báıge atqa da úki taǵyp, onyń jeldeı esip, qustaı ushyp kelýin tiledi.
"Hannama. Ǵundar shejiresinde": "qańtarda adamdardyń bári táńirqut ordasyna jınalyp minájat etti. Mamyrda zor jınalys ótkizip, aspan jerge, jyn-shaıtanǵa tasattyq berdi. Kúzde jylqy semirdi, ormanǵa jınalyp qumalaqshylar mal sanyna esep jasady" dep jazylǵan. Mine, bul uǵymdar ata-babalaryna tasattyq berý salty. Al úısinderde de, qań-lylarda da osyndaı ádet bar. Úısinder men qańlylar ata-baba¬larynyń atyn nemese rý batyrlarynyń atyn rý-taıpa¬larynyń soǵys urany etti. Erte zamandaǵy qazaqtar jaýmen jaǵalasqanda "alash" dep urandady. HVİİİ ǵasyrdyń orta mezgilinde qazaq handyǵynyń Abylaı han ishki jaqta birigý, syrtqy jaqta Reseıge qarsy turý barysynda jeńiske jetip batyr ataǵy da shyqty. Sonymen "Abylaı" qazaqtar¬dyń syrtqy jaýmen soǵysqanda shaqyratyn uranyna aınal¬dy. Munyń barlyǵy ata-baba arýaǵyna tabynýshylyqtan týdy.
Adamdar dene qurylymyn jáne ajal, aýrý qubylystaryn túsine almaǵandyqtan, rýh máńgi tiri bolady deıtin kózqaras jaryqqa shyqty. Adamdar adamnyń ólýi onyń tirliginiń tánnen ajyraýy, al onyń rýhy máńgi tiri bolady dep eseptedi. Olar rýh ólmeıdi degen senimde bolǵandyqtan, adamnyń baqı dúnıede pánı dúnıedegi sıaqty ómir ótkizýin tiledi. Sondyq¬tan úısinderdiń qabirinen súıekke qosa kómilgen tostaǵan, pyshaq, qazan, temeki dorba, shaqpaq, sadaq sekildi turmystyq jáne óndiristik buıymdar shyqty. Al áıelderdiń qabirine júzik, bilezik sekildi zeınet buıymdardy qosa kómdi. Sóıtip, ólgen adamdy o dúnıede jalǵasty tirshilik ete alatyn etýdi maqsat etti. Mine, bul úısinderde rýh kózqarasynyń paıda bolǵanyn túsindiredi. Mundaı dindik kózqaras uzaqqa deıin jalǵasty. Ózgermedi, qazirgi qazaqtar adam ólip jerlegennen keıin, mal soıyp názir jasap, kúnásynan keshirý rásımatyn ótedi. Bul bir jaǵynan, ata-babalar arýaǵynan keıingi urpaq¬ta¬ry¬na baqyt baǵyshtap, qoldap, qýattaýyna medet tileý úshin edi.
Úısinder, qańlylar analyq qatynastaǵy rýlyq qoǵamda turǵan kezde-aq arnaýly abyzdar - shamandar jaryqqa shyq¬ty. Shamannyń jaryqqa shyǵýyna baılanysty, kóp qudaıǵa tabyný odan ary damydy. Áýlıeni adamdyq qasıettendirý bara-bara adamdyq pishindeýge aýyp, tabyný salty barǵan saıyn kúrdelilene tústi. Shaman din áreketin arnaýly júrgi¬zetin baqsy, adam men áýlıe arasyndaǵy "elshi", barlyq dás¬túrli ǵuryp-ádettiń qorǵaýshysy bolyp, adamdar sanasy¬nan asa joǵary abyroımen oryn aldy(94).
Shamandyq dáýirden keıin qazaq dalasyna ıslam dininiń yqpaly júre bastady. Dese de atalǵan tabyný túrleri, totem¬dik ultymyz arasynda kúni búginge deıin saqtalyp keledi. Qazaqtyń qıal-ǵajaıyp ertegileri de tylsym kúshterge toly.
Qazaq fılosofıasyna kelsek, ol "...Álem halyqtary fı¬losofıasynyń tabıǵı bir arnasy. Qandaı halyq bolmasyn, onyń oılaý mádenıeti jáne óz ishinen shyqqan danyshpandary bolady. Oılaý mádenı keńistigi bolmaǵan tarıhta halyq bolǵan emes. Osy turǵydan alǵanda qazaq halqynyń oılaý mádenı keńistigi negizinen eki tarıhı ólshemmen anyqtalmaq. Biri rý, taıpalyq dáýirinen qalyptasqan túrki dúnıetanymy.
Ekinshisi, túrki dúnıetanymynyń tabıǵı jalǵasy bolǵan qazaq fılosofıasy. Bul HV ǵasyrdan bastaý alady"(95).
Árıne, bul toptyń aldyndaǵy býyn ókilderi Qorqyt, Ábý-Nasyr ál-Farabı, Asan qaıǵy, Aqtanberdi, Buqar jyraý sekildi tarıhı tulǵalar bolsa, odan keıin Abaı, Aqyt, Áset, Tańjaryq onyń jalǵaýshylary bolyp Qytaı qazaqtaryn¬yń fılosofıalyq negizin qalaǵan.
Qazaq ádebıetinde aıyryqsha orny bar Qorqyt, Asanqaı¬ǵy sekildi tarıhı tulǵalar bir jaǵynan qaraǵanda qazaqtyń "dala fılosoftary" boldy. Qazaq jazba ádebıetiniń kósh basyndaǵy Abaı Qunanbaıulynyń jazbalary da asa tereń fılosofıalyq jınaq ispetti.
Qytaı qazaqtarynyń búgingi dindik nanymyna kelsek, derlik ıslam dinine senedi. Dese de Qytaı Komýnıstik par¬tıasynyń yqpalymen "qudaı joq" degen atest kisiler ǵana Komýnıstik partıanyń múshesi bola alady. 1966-1976 jyl¬dar aralyǵynda meshit talqandalyp, quran órtelip, moldalar jurt aldynda masqaralanyp edi. 1980 jyldardan keıin ǵana meshitter qaıtadan qalpyna keltirilip az ulttardyń dinı erkindigine qurmet etildi. Dese de, komýnıserdiń, úkimet qyzmetkerleriniń, stýdentterdiń, mektep oqýshylarynyń oraza kezinde aýyz bekitýine, namaz oqýyna tyıym salynǵan.
Qazaqstan - Qytaı arasyndaǵy baılanystardyń kún sanap jaqsarýyna ilesip fılosofıalyq oı ıirimderi jaǵy¬nan olar qazaq memleketinen sýsyndap keledi. Qazaq elin rýhanı tirek kóredi.
QYTAI QAZAQTARYNYŃ
TURMYS-SALTY
Qytaı qazaqtarynyń turmystyq salt-dástúri tutas qazaq ultynyń salt-dástúrinen bólektenip ketpeıdi. Degenmen de, taıpalyq odaq dáýirinen qalyptasqan qonystyq ózgeshelik olardyń árbireýiniń ózine tán jerlik qasıetterimen erek¬shelenip otyratyn bolǵan. Biz Qytaı qazaqtarynyń turmys tirshiligi men salt-dástúrine toqtalǵanda jalpylyq ortaq uǵymdarǵa qysqasha, al uqsamaıtyn erekshelikterine kóbirek toqtalýdy jón kórdik.
Ádet-ǵuryptary men qoldanystaǵy salt-dástúri (úı-jaıy, kıim-keshegi, iship-jem jáne ydys-aıaq, neke salty, otba¬sylyq ómir, ádet- ǵuryptary, mereke-meıramdary, oıyn-saýyqtary).
1. Úı-jaıy
Qazaq kıiz úıiniń shyǵý tórkinine toqtalǵanda qytaılyq qazaq ǵalymy Iasyn Qumaruly onyń arǵy soraby men kóri¬nistik ereksheligin Qytaıdyń orta jazyq óńirlerindegi ata-babalarymyz qonystanǵan ejelgi óńirlerden taýyp, osydan 5 myń jyl buryn jasalǵanyn tilge tıek etedi. Al qazaq mádenıetin zertteýshi qytaılyq ǵalym Sý Bıhaı: "saqtar kóshpendi ómirge úılesý úshin kıiz úı tigýdi bilgen, kıiz úıler syrtynan qaraǵanda dóńgelek pishinde bolyp, ishin aǵash keregeden 6-10 qanat etip, jeńil ýyqtar shanshyp tigetin etti". Keregeniń syrtyna kıiz japty, bul - saqtardyń mańyzdy jasampazdyǵy edi. Amerıka, Afrıka qurlyqtaryn-daǵylar erte zamanda mal ósirýdi bilgenimen, kıiz úı tigýdi bilmedi. AQSH ǵalymy Laýfer: kıiz basý basqa óńirlerge Orta Azıadan taraǵan mádenıet sanalady. Tigýge, jyǵýǵa qolaıly kerege-ýyq pen kıiz arbamen nemese atpen alyp júrýge óte ebdeıli, osynyń bári kóshpendi ómirge úılesý úshin alyp parasattylyqpen tapqyrlanǵan"(96) dep kórsetti.
Al úısinge uzatylǵan Han patshasynyń qyzy Shı Jún hanshanyń: "dóńgelek úı, týyrlyq tam ornyna, et jep, qymyz ishedi as sýyna" dep el jurtyn saǵynǵan jyrynan da úısinderdiń kıiz úıde turatyndyǵy meńzeledi.
Kıiz úı keregesiniń sanyna qaraı "alty qanat", "segiz qanat", "on eki qanat" bolyp kóp túrge bólinedi. Ýyqtyń basyn býyp qalqıǵan qara qosty "abylaısha" dep ataıdy.
Kıiz úı qurylymy jaǵynan - kerege, ýyq, shańyraqtan quralady. Syrtynan týyrlyq, shańyraqqa túńilik jabylady. Esigine jarma esik (syqyrlaýyq) ustalady. Kıiz úıdiń syrtqy ábzelderi týyrlyq, úzik, tańǵysh, bas arqan, beldeý, shalma, jelbaý, basqur, týyrlyq baý, úzik baý, baqan, shı sekildi túrlerge bólinedi.
Úıdiń ishki jıhazdary men basqa da kerek-jaraǵynan abdyra, aǵash tósek, adalbaqan, alasha, asadal, aıaqqap, bólshek, dastarqan, júkaıaq, kebeje, sandyq, qorjyn, kórpe-jastyq, qustósek, sandyq qap, syrmaq, tekemet, túskıiz sekildilerdi ataýǵa bolady.
Shynjań qazaqtarynyń atamekenine irge tepkeninen qazirge deıingi tarıhynda kıiz úı jáne kóshpendi tirliginen áli qol úzip kórgen joq. "Jaz jaılaý, qys qystaý" ómiri sol ata babalarymyzdan qalǵan eski dástúrmen jalǵasyp keledi.
Qystaýlar nemese otyryqty eldiń úıleri sol óńirdiń ja¬ratylysyna saı tastan, aǵashtan, shymnan qalanatyn bolǵan. Osy úılermen qatar "shoshala" (keı jerde "toshala úı" delinedi) dep atalatyn shoshaq tóbeli úıler boldy. Onyń qurylysy kıiz úıge uqsas keledi.
Ótken ǵasyrdyń ortalarynan keıin ǵana balshyqtan, kirpishten, kúıgen kirpishten, betonnan úı turǵyzý jalpy¬lasa bastady. Qazirgi kezde qytaı qazaqtary kıiz úıdiń ózin aǵashsyz jeńil metaldardan turǵyzatyn boldy.
Qytaılardyń "otyryqty orynda mal baǵý" saıasaty jáne jaılaýlardy saıahat ornyna aılandyrýyna baılanysty ondaǵy qazaqtardyń kóshpeli turmysy da jyl saıyn azaıyp barady.
2. Kıim-keshegi
Tórt túlik týraly sóz bolǵanda qazaqtarda "minseń at, saýsań sýsyn, kıseń kıim, jeseń tamaq" degen támsil bar. Demek ata-babalarymyz tórt túlikti tirshiliginiń arqaýy etip kelgeni belgili.
Maldyń terisi men júni qazaq halqynyń ǵasyrlarǵa jalǵasqan eń negizgi kıimi boldy. Sol úshin de: "toǵyz qabat torqadan, toqtyshaqtyń terisi artyq" degen mátel bar.
Qazaq dalasynyń eski jurttarynan tabylǵan baskıim úlgisi "shoshaq tymaq" túrinde kezdesedi. Esik obasynan, Shilikti jazyǵynan jáne 1983 jyly Qytaıdyń Kúnes aýdanynan tabylǵan jádigerlerdiń ishinde "shoshaq tymaq" aıryqsha kózge túsedi.
Bas kıim jaǵynda "qysta uzyn jáne jalpaq mılyǵy, moıyndy jaýyp turatyn jelkeligi bar shoshaq tóbeli tymaq kıdi. Mundaı baskıim eltiriden nemese túlki terisinen tigildi. Jıegin dóńgelete ań terisi tigilgen shoshaıma baskıim erekshe boldy. Boran bolǵan kezde baskıimniń syrtynan keń jalba¬ǵaı kıinetin. Jazda mı qaınatqan ystyqta juqa aq kıizden tigilgen bıik shoshaq tóbeli qalpaq kıdi. Aıyr qalpaq dep atalatyn qaıyrmasy bar jáne qaıyrmasy tilik qalpaq keń taraldy", uzatylmaǵan boıjetken qyzdar jas kelinshekter¬den ózgeshe, jıegine ań terisi tigilgen, ásem, shoshaq úkili bórik kıdi. Kelin alǵashqy túsken jyly ádette toıǵa kıgen baskıimin - sáýkele kıip júrdi. Bir jyldan keıin ol sáýke¬lesin tastap jelek kıetin boldy. Jelekti tuńǵysh balasyn nemese ekinshi balasyn týǵanǵa deıin kıdi. Kımeshek - 30-40 jastaǵy áıelderdiń keste tigilgen bas kıimi. Birneshe balanyń anasy bolǵan orta jastaǵy áıelder birshama qara¬paıym bas kıim - jaýlyq jaýyp júrgen. Qazaqtyń egde tartqan áıelderi sáýkelege uqsas dóńgelek bas kıim - kúndik kıip júretin bolǵan"(97).
Qytaı qazaqtarynda erlerdiń qystyq bas kıimi "kereı tymaq", "qyzaı tymaq", "qyzaı qalpaq" dep birneshe túrge bólinedi.
Qyzdardyń bas kıimi: alýan túrli monshaqtarmen bezendi¬rilip, kestelenip, árlenip turatyn. Qyz balanyń basyna kishkene kúninen úkili tóbetaı (marjandarmen bezelgen, úki taǵylǵan taqıa), boıjetip qalǵan kezinen bastap marjandy shashaq, úki taǵylǵan bórik kıgiziletin. Bórik ár úıdiń aýqa¬tyna jaraı qundyz, sýsar sıaqty qymbatty haıýan terile¬rimen, tipti bolmaǵanda qara maqpalmen qıýlanady.
Qyz uzatylǵan kezinde alýan túrli keste jáne monshaq¬tarmen bezelgen shoshaq tóbeli sáýkele kıedi. Biraq sáýkele kıý salty HİH ǵasyrdyń sońynan keıin negizinen qaldy. Keıindep jańa túsken kelinshek jelek(kóbinshe qyzyl torǵynnan jasalady) nemese ásem toqylǵan qyzyl, aq bórte salyp júretin boldy. Jańa túsken kelinshek bir jylǵa deıin jelegimen júretindikten, qazaqtardyń aýzynda "jelegi jelbirep tur" degen sóz jalpylasqan. Bir jyldan keıin (nemese bir balaly bolǵanǵa deıin) jelek ornyna kestelengen, marjandy, salpynshaqty kımeshek shylaýysh kıedi.
Qazaq áıelderiniń kımeshek shylaýyshtary jas kezinde, barynsha ashyq, ásem jibek jiptermen qanyq jáne jıi kestelenedi. Aldymen kımeshek kıiledi de ústinen shekesine shylaýysh tartylady. Shylaýyshtyń mańdaıy, tóbesi (tipti etegine deıin ) kestelenip, mańdaıyna kúmis salpynshaq taǵylady. Kımeshek shylaýyshtyń jasaýynda jalpy úlgisi uqsasa da keıbir úlken taıpalardyń (úısin, naıman, kereı) áıelderiniń kımeshek shylaýyshynda aıyrma da bolady.
Úısin áıelderi kımeshekterin baspalap tigedi de, kıme¬shegine mańdaı (shylaýysh ornyna) qoıady. Al kereı áıel¬deriniń kımesheginiń jaǵy keń tigiledi de, qulaǵy, samaıy kórinip turady.
Qyzaı áıelderiniń kımeshegi kóbinshe kestelenip (ishinara kanýalap) tigiledi de, jaǵy basyna laıyqtap tigilip ádette qulaǵy kórinbeıdi.
Qazaq áıelderi jasy ulǵaıyp ketkende kımeshek shylaý¬ysh¬taryn shalań kestelep kıedi. Ólimdi-jitimdi bolǵan kez¬derinde, qyzyl alaly kesteli kımeshek-shylaýyshtaryn bir jylǵa deıin kımeı, bastaryna qaralyq salady. Al kú¬ıeýleri ólgen áıelder kımeshek-shylaýyshty múlde keste¬siz (tek laıyqty dárejede aq, sary mashına jippen órnektep) kıedi.
Kelinshekterdiń kımeshekteriniń aldy kórikti, kesteli bolýdan syrt, oǵan marjandap sólkebaı taǵylady. Shy¬laýysh¬tarynyń mańdaıyna taǵatyn salpynshaqtary asyl merýert marjandardan nemese kúmisten jasalady. Bas kıimde ásemdilik áıelderdiń kórkin asyra túsedi.
Qazaq qyzdary men kelinshekteri alýan túrli torǵynnan, barqyttan, bal barqyttardan jelbireýik salyp kóılek kıedi, kóılekteriniń syrtynan kamzol (nemese jeńsiz qysqa kazekeıler) kıedi. Kamzoldarynyń keýdesin kestelep órnek¬teıdi. Oǵan qyz balalar tolyp jatqan túrli monshaq (túıme, marjan, sólkebaı t.b.) qadaıdy.
Áıelderdiń qystyq, jazdyq shapandary jáne ishikteri óz dáýiriniń eń jańasyn, eń asylyn ólshem etetin. Olardyń jún tartqan uzyn qysqa shapandary, ishikteri tek eń asyl kezdemelermen tystalyp, eń asyl terilerden jasalatyn. Biraq kórinisi jaǵynan uqsas bolmaǵan baı, kedeı úı áıelderiniń kıimi sapa jaǵynan birinen-biri ózgeshe boldy.
Áıelderdiń daǵdyly únemilik aıaqkıimi buryn kóbinshe kebis, mási bolatyn. Aýqatty úı áıelderiniń aıaqkıimi sán-saltanat úshin tigilgen kesteli etik, kók saýyrdan tigip oıýlap kúmis quıma qaqtyrǵan kebister boldy. Áıelder, qyzdar buryn sym ornyna ásemdep, kestelep tize qap kıetin. Jazda astarlap qana, qysta jún tartylyp tigiletin. Onda aý, yshqyr bolmaıtyn...
Zaman ózgerisine qaraı qazaq áıelderiniń qystyq-jazdyq kıimderinde úlken ózgerister boldy. Ejelgi úlgidegi kıimderdiń eń kórikti, eń jaqsy túrleri (jelbireýikti kóılek, úkili taqıa, ásem kamzol, bórte sal t.b.) ǵana saqtalyp qaldy.
Qazaq áıelderi qulaqtaryna syrǵa altynnan, kúmisten, merýertten, qoldaryna altyn, kúmis (nemese jez) bilezikter, saýsaqtaryna altyndy, kúmisti kózine tas ornatqan júzik salady. Qyzdar, kelinshekter moıyndaryna merýert-marjan¬nan alqa taǵady.
Qazaq erleriniń de ózine laıyq kıimi bar. Baskıimniń ertedegi úlgileri men búgingi úlgilerinde jaqyndyq bolǵan¬nyń syrtynda, erler (aýqatty adamdar) qundyz, sýsar, túlki terisinen bórik nemese tymaq kıedi. Túlkiniń pushpaǵynan, eltiriden de tigip kıedi. Jańbyrdan, shań tozańnan qorǵaý úshin tymaq syrtynan kıetin qaptamany - kúlapara deıdi. Onan qalsa jalpy qazaqqa ortaq taqıa atty bas kıim bar. Ol kóbinshe qara, jasyl tústi bal barqyttan dóńgelente mashı¬namen syrylyp jasalady jáne zerden jıek-órnek salynady. Qazir qazaq qolónershileri taqıany túrlendire tigip, dúkenderde satatyn boldy.
Erler qysta qoı, túıe júninen qalyń kezdemelermen (shıbarqyt, trıke t.b) tystap keń-mol tigilgen kúpi kıetin. Qoı terisin qoldan ılep, boıaýǵa salady da, júnin ishine qara¬typ ton jáne shalbar tiktiredi. Shalbarlarynyń bala¬ǵyna, tondarynyń etek-jeńine qara kezdemelerden qıý qoıyp, mashınamen syrǵyzyp, ásem túrge kirgizedi.
Aýqatty úılerdiń adamdary eltiriden, qasqyr, túlki, qabylan terilerinen (ishinara sýsar, qundyz terilerinen) asyl kezdememen tystaǵan qaıyrma jaǵaly ishik kıedi. Mate¬rıalyna qaraı: tamaq ishik, pushpaq ishik, orman ishik, taı teri degen attary bolady. Mundaı ishikterdi tózimdi shıbar¬qyt sekildi kezdememen tystap ta kıedi. Sondaı-aq, júnin syrtyna qaratyp ádemi jarǵaq kıetinder de bar edi. Jaz kúnderi jaýyn-shashynnan saqtaný úshin ádemi toqylǵan keń sýlyq shıdem boldy. Syrttan kıetin jazdyq shapandaryna jún tartylatyn. Kezdemeden tigiletin syrttan kıetin symda¬ryn astarlap-juqalap jún tartqyzyp kıedi. Ásirese jigitter men balalardyń symdary balaǵy áshekeılenip tigiletin.
Erler jazda jumsaq, juqa kezdemeden kóılek, onyń syrtynan qysqa jeńdi kazekeı, alýan úlgide tigilgen shapan kıedi. Shapandarynyń jaǵasy, janqaltasy alýan túrli bolady.
Qazaq erleriniń aıaq kıimi de alýan túrli. Kóbinshe qysta kıiletini - ókshesi bıik, qonyshy tizeni qaptaıtyn shońqaıma etik, bylǵarydan tigilgen saptama etik, ańǵa kıetin qaıqy tumsyq jumsaq etik, jasy ulǵaıǵan adamdar kóbinshe jumsaq bylǵarydan tigilgen mási nemese shettik, onyń syrtynan kebis nemese kalosh kıedi. Kedeı-kepshikterdiń, jalshylar¬dyń qoly jetkeni etik kıse, qoly jetpegenderi sıyr terisinen, sıyrdyń bas terisinen, pushpaqtan t.b. shaqaı (sharke, shabat) tartady.
Saptama etik kıý Altaı, Qumyl, Sanjy óńirindegi qazaq¬tarda qazirge deıin bar. İle, Tarbaǵataı óńirinde qazir kóbinshe etik-kalosh (qysta kaloshpen kıetin kıiz etik) kıý jalpy¬lasty (98).
Qazirgi kezdegi ártúrli modalarǵa baılanysty Shynjań qazaqtarynyń kıim-kıý úlgisi jyl saıyn ózgerip barady. Sonyń ishinde qytaı ultynyń kıim kıý mádenıetiniń yqpaly óte zor. Konserttik keshter, merekelik bas qosýlar, aqyndar aıtysy sekildi kóp jınalǵan ortalarda jıi kórinetin qazaqy kıimniń kúndelikti paıdalaný kólemi kún ótken saıyn taraıyp bara jatyr.
3. İship-jem jáne ydys-aıaǵy
Qazaqtyń malsharýashylyq ómiri olardyń ishpek-jeme¬gimen de tyǵyz baılanysty boldy. Qazaqty quraǵan ejelgi taıpalar zamannan qalǵan derekterdiń bári de bul shyndyqty tipti de aıǵaqtaı túsedi.
"Úısinder men qańlylar et taǵamdary ishinde qoı etin, onan qalsa jylqy etin kóbirek tutyndy. Qytaı memleketi qurylǵannan keıin Tekes, Muńǵulkúre, Kúnes óńirindegi qabirlerdi qazý barysynda jylqy, sıyr, qoı, ıt súıegi shyqty. Olardyń ishinen jylqy, qoı súıegi jıi ushyrady. Qabirden shyqqan qoı súıeginiń "ekiniń birinen qanjar shyqty, tipti qanjar qoı súıegine shanshylǵan kúıinde shyqty. Bul sol kezdegi adamdardyń ólgen adamdarǵa arnap o dúnıege as-taǵam, kerek-jaraǵyn daıyndap qoıǵandyǵynyń obrazdy beınesi. Sondaı-aq tirilerdiń kúndelikti turmysynyń shyn sýrettemesi ekeni de tabıǵı". Sonymen birge qabirden taǵy ıt súıeginiń qańqasy da shyqty. Dál osyndaı kór joldas etilgen ıt súıeginiń tabylýy sol kezdegi malsharýashylyǵy óndirisiniń ereksheligin beıneleıdi. Óıtkeni, ıt - malsharýa¬shylyq óndirisi jóninen tótenshe mańyzdy orynda turdy, mal bar jerde bári ıt asyrady. Al ıt mal kúzetti, ıtti kór joldas etip kómý ólýshiniń o dúnıede de mal ósirý úshin jan-jaqtyly daıyndyǵy.
Qazaq ulty jylqy etin kádelep soıyp jeıdi, al basqa az ulttar jylqy etin óte az tutynady. Qytaı memleketi qu¬ryl¬ǵannan ilgeri soǵymǵa jylqy soıýǵa shamasy keletin qazaq otbasylary qysta ylǵı jylqy súrisin jep, qazysyn kádelep saqtap, onymen syıly qonaqtaryn syılaıdy. Mine osylardyń bári úısin, qańly ulystarynan qalǵan salt ekeni haq"(99)
Qazaq halqy sút ónimderinen qymyz ben shubattan qalsa aıran, kilegeı, qaımaq, qatyq, qoryqtyq, qurt, maı, irimshik, ýyz, shalap, irkit sekildi taǵamdar men sýsyndardy paıda¬lanady.
Et taǵamdarynan tabaq tartýdyń joldary óte kóp. Bastylarynan - bas tabaq, orta tabaq, kúıeý tabaq, kelin tabaq, qyz tabaq, qosalqy tabaq, sybaǵa tabaq, sarqyt tabaq, oshaq tabaq, erýlik tabaq, syı tabaq, qoıshy tabaq, bala tabaq, syılastyq tabaq sıaqty túrlerge bólinedi(100).
Etten jasalatyn - ásip, bas, borsha, jal, jaýbúırek, jaıa, jórgem, qazy, qarta, palaý, qımaı, shujyq, qýyrdaq, quı¬ryq, baýyr, mıpalaý, súr et, sirne, syrbaz sıaqty kóptegen taǵam túrleri bar.
Qazaqtar sút, et taǵamdarynan qalsa un, tary, kúrish, júge¬rini paıdalanyp ártúrli taǵamdar jasaı bilgen. Basty¬la¬rynan nan, jent, baýyrsaq, shelpek, kóje, quımaq, besbar¬maq, talqan, bıdaı kóje jáne qýyrmashtar bar. Qazaqtyń erte zamanǵy ydys-aıaqtary negizinen aǵashtan, qoladan, mys tan, shoıynnan, temirden, shynydan jasalatyn bolǵan.
Bir taıdyń eti tolyq syıatyn et pisiretindikten ony taı¬qazan dep ataǵan. Etti kóbinese eki qulaqty aǵash astaýlarmen tartatyn bolǵan. Ondaı astaýlardyń eki qulaǵynan eki jigit kóterip júretin bolǵan.
Budan syrt aǵash shelek, saba, kúmis pispek, aǵash tostaǵan, samaýryn nemese jez sháýgim sekildilerdi paıdalanǵan. Búgingi Qytaı qazaqtaryndaǵy bir erekshelik qazaq taǵamdarynyń kóbin kúndelikti tirshilikte paıdalanýmen birge "ulttyq asqana", "qazaq asqana" nemese "qazaq taǵamdary restorany" sekildi as mázirin daıyndaıtyn oryndarda ejelgi taǵamdardyń kóbin jasaıdy. Ondaı taǵamdardy ózimiz túgili ózge ult ókilderi de súıip jeıdi.
4. Neke salty
Qazaq halqy ejelden tekti halyq sanalady. Onyń basty belgileriniń biri neke saltynan kórinedi, aralarynda jeti ataǵa tolmaı aǵaıyn ara qyz almaıdy, áýeli jigit pen qyz turǵan "eki aýyldyń arasynda jeti ózen bolsyn" degen shart ta bar, munyń barlyǵy uqsas qandylardyń ózara nekelenýine tyıym salýdan kelip shyqqan. Malsharýashylyq ómirde qalyp¬tasqan: "jaqsy aıǵyr óz jatyryna shappaıdy" degen mátel de sonyń bir mysaly. Buhardyń Abylaıǵa: "Eı, Abylaı, Abylaı qatyn alma qaradan..." dep bastalatyn jyrynyń ózi tektilikti saqtaýǵa qaratylǵan. Ejelgi han-patshalardyń ózara qudalasýy da jaıdan-jaı emes.
Qudalasýdyń ózi "qaryn quda", "qarsy quda", "besik quda", "ádettegi qudalyq" dep birqansha túrlerge bólinip otyrǵan. Budan qalsa qazaqta "ámeńgerlik" degen jol bar.
Qazaqtyń jalpy neke salty bul kúnde ózgeshe mán alǵanymen Qytaı qazaqtaryndaǵy burynǵy dástúrlerdiń kóp túri saqtalyp keledi.
Qytaı qazaqtarynda qyz ben jigit ózara sóz baılasqannan keıin ar jaǵy ony ata-analaryna nemese aǵa-jeńgelerine aıtady. Jigit jaǵyna ıelik etetin aýyl aqsaqaly nemese sóz biletin janashyr týystarynyń birnesheýi (keıde jigit ákesin de ishine alady) jınalyp qyzdyń úıine barady. Qyzy arqyly muny aldyn ala bilip otyrǵan qyz jaq qyz aıtty¬rýǵa kelýshilerdi ystyq yqylaspen qarsy alady, aqsarbas soıyp qonaq etedi. Qyz aıttyryp kelýshiler jaǵy sóz bastap: "jas ósedi, jarly baııdy, ul erjetse keregeń keńıdi, qyz erjetse at baılaryń bolady, balalarymyz ózara tabysyp, sóz baılasqan eken, sizderge qudalyqqa keldik" degen buıym¬taıyn aıtady. Al qyz jaq: "bala men bala maqul bolsa bizde ne aıtar bolsyn" dep razylyq syńaımen attandyrady. Ári "jaýabyn artynan aıtamyz" dep sóz sońyn keıinge qaldyrady. Munyń mánisi-biri týys-týǵanmen aqyldasý, biri qyzdan istiń anyq-qanyǵyn surap qaıtadan qadaǵalaýǵa qaratylǵan.
Qyz jaqtyń razylyǵyn alǵan jigit jaq endi olardy "qudalyq qonaǵyna" shaqyrady. Bul bir jaǵynan "qudanyń ot jaqqan jerin kórý", bir jaǵynan "quda bolyp, quıryq-baýyr jesip" kelisimge kelý mazmunynda júriledi. Jigit jaqtyń ótinishi boıynsha qudalyq qonaǵyna kem degende 5-6 adam, kóp bolǵanda 15-20 adam barady. Jigit jaq qyz jaqty aqsarbas aıtyp soıyp úlken daıyndyqpen qarsy alady. Kúnimen-túnimen aıaǵynan tik turyp kútedi. Bul bir jaǵynan shaǵyn toı sıaqty ótedi, án shyrqalyp, bı bılenedi. Quda-qudaǵılar, qudasha-quda balalar óleńmen aıtysyp qonaǵasyn odan ary qyzdyrady, kóp jaǵdaıda bul kúni qyz jaǵy jigit jaǵyna qonyp attanady. Bir qyzyǵy, qarsy alǵan qudalar jaǵy kelgen qonaqtardy uıyqtatpaı, tań atqansha kútýge tyrysady, tańerteń uıyqtamaǵan qalpy attanyp jatatyn jaıttar kóp kezdesedi. Qonaqtar attanar aldynda qudalarǵa aldyn-ala daıyndalǵan syı-sıapat usynylady, bul negizinde burynǵy dástúrimizdegi "qalyń maldyń" óteýi retinde júriledi, bas quda (qyzdyń ákesine at nemese atannan tartyp aıaǵyna qunan-taı delinip, maldan jetek jetektetiledi. Shynjań qazaqtarynda 30 jetekke deıin jetektetetinder bar, jetekten qalsa motosıkl, teledıdar, magnıtofon, kilem sekildi ár alýan dúnıeler usynylady, qyzdyń úıine arnap arnaıy aqsha jáne "aqtyq" salady. "Aqtyq" ólgender paryzy esepteledi.
Qazaqtardyń "baı men baıdyń arasyna jorǵa júredi, kedeı men kedeı arasyna dorba júredi" deýi osyndaıda aıtylsa kerek. Sebebi álgindeı "qudalyq qonaǵynda" qansha nárse berýdi jigit jaqtyń aýqaty sheshedi, keıde qyz jaqtyń qatań talabynan kedeı jigittiń úı-ishi kelin alamyz dep qaryzǵa belshesinen batatyn jaǵdaılar kezdesedi.
"Qudalyq qonaǵynan" keıingi óteletin salttyń biri "úki taǵý" nemese "syrǵa salý" dep atalady. Bul jigittiń sheshesi nemese jeńgeleriniń qyzdyń aýylyna alǵashqy sapary esepteledi. Mundaıda jaıdan-jaı bara almaıdy. At nemese qunan jetektep, qyzǵa arnap altyn syrǵa alyp barady. Munyń mánisi bir jaǵynan "qyz budan keıin bizdiki,oǵan bógde eshkim tıispesin" dep jigit anasynyń qyzdyń baskıi¬mine úki qadap, qulaǵyna syrǵa salý yrymyna qaratylǵan.
Úki taǵyp, syrǵa salynǵannan keıin eki jaq toıdyń qamyna kirisedi. Munda kóbinese qyz jaqtyń toıǵa soıatyn maly men basqa da shyǵyndaryn jigit jaq daıyndaıdy.
Toı daıyndyǵy bitken soń aldymen qyz jaǵy "qyz uzatý toıyn" jasaıdy. Jigit jaq ózderi daıyndaǵan otaý júgin mashınaǵa tıep toı jasaýdan bir kún buryn nemese toı jasa¬lyp jatqan kezde bir top bolyp toıǵa keledi. Kúıeý bala qyzdy alyp qaıtýǵa osy kóppen birge keledi. Qyz aýylyn¬daǵy kelinshekter júktiń aldyna shyǵyp arqan keredi. Onan soń júk sheshedi. Munyń bári de kádemen atqarylady.
Qyz jaqtyń toıy aıaqtalǵan soń, endi toıǵa kelýshi jigit jaq (kóbinese jeńgeleri) kelindi alyp qaıtý qamyna kirisedi de qyzdyń basyna jaýlyq salady. Qyz bosaǵamen, ata-anasymen, aǵa-baýyr, ápeke-sińlisimen qoshtasyp "syńsyma" jáne "kóris" aıtady. Kórisip bolǵan soń qyzdyń jeńgeleri men jezdeleri qyzdy qoltyǵynan súıep attandyrady. Óz bosaǵasynan syrtqa shyǵyp bara jatqan qyz artyna qaıyrylyp qaramaýy kerek. Ol jaman yrym esepteledi. "Kelin keledi" degen kúni nemese sonyń erteńi jigit jaq toıdy bastaıdy. Jas kelin toı bastalar kezge úlgirip kelýi kerek. Kelin bosaǵa attar aldynda "betashar" aıtylady. Toı basqa¬rýshy, pysyq jigit betashar jyrymen kelinniń betin ashady. Jigit sheshesi aldynan shyǵyp, betinen súıedi, "baqytty bolsyn" aıtady. Kelinge shashý shashady. Keıbir jerlerde bosaǵa attaǵan kelin aldymen oshaqqa maı salady.
"Betashardyń" aıtylýy toıdyń bastalýy esepteledi, qyzdy uzatýshy top ishinde qyz sheshesi de bolady. Qyzdy uzata kelgender de qur qol kelmeıdi, jigit jaq qudalarǵa arnap "kıt" atalatyn syı-sıapat ala keledi, qyzymyzǵa dep miner at, saýyn sıyr syılaıtyn salt ta bar.
Aýyldy jerlerde toı úlken saltanatpen ótedi. Shamasy kelgender at shaptyryp, báıgeden kelgen júırikterge júlde taratady. Balýan túsirip, qyz qýar, teńge ilý, kókpar tartý oıyndaryn jasaıdy.
Toı aıaqtalǵannyń ertesindegi tańǵy shaıdy jańa kelin quıady. Eki jaqtyń úlkenderi aq batasyn arnaıdy, qyzdy ákelip tastaýshy sheshesine sút aqysy dep bir at nemese sıyr jeteletedi. Eki jaq "kúıeý júz jyldyq, quda myń jyldyq" dep berekemen tarqasady.
Ár jerdiń salt-dástúrlerine saı joǵarydaǵy nekelesý saltynyń ózge de úlgileri kezdesedi. Kún saıyn jańalanyp jatqan mádenı ómirimizge saı eki jaq birigip tek kafe, restorandarda ortaq toı ótkizý jaǵdaıy da kóbeıip keledi.
Otbasylyq ómir
Otbasylyq ómirde Qytaı qazaqtarynda qazaqtyń ejelgi salt-sanasy men dástúrleri birshama molyraq saqtalǵan, úı ishinde er men áıel birin-biri erekshe syılaýy kerek. Ásirese, úlkender áıelderdiń boıynda "musylman áıeline tán" qasıetterdiń bolýyn shart etedi. Otbasynyń berekesi áıel bolǵandyqtan "erdi er etetin de, jer etetin de áıel" dep qaraı¬dy. Áıel erkektiń betinen almaýy kerek, jalańbas júrmeýi kerek, denesin tolyq jaýyp júretin kóılek kıip júrýi shart dep qaralady. Al araq iship, temeki tartý musylman áıelderine múldem jat qubylys sanalady.
Áıelder úlkenderdiń aldynan kese ótpeıdi, áýeli kelinder úıge kirgende aldymen kirse, shyqqanda artymen shyǵatyn salt bolǵan. 1980 jyldar shamasy Qytaıdyń Kóktoǵaı aýda¬nynda turyp jatqan belgili aqyn, óner qaıratkeri Qalıbek Manapuly áıgili ǵulama, aqyn Aqytqajy Úlimjiulynyń sýretin salyp, ony Aqyttyń uly Qazezdiń úıine aparyp, tór aldyna iledi, syrtqy kúıbeńde júrip úıge kirgen Qazez shaldyń báıbishesi (Aqyttyń kelini) úıge kirip kelip, sýretti kórip kózine jas alyp, tájim etedi, ári: "jaryqtyqtyń aldynda aldymyzben kirip, artymyzben shyǵýshy edik" dep úıden sheginip shyǵyp ketedi.
Qytaı qazaqtarynda áke men bala arasyndaǵy qarym-qatynas ta birshama jaqsy saqtalǵan, bala bolǵan adam áke-sheshesiniń betinen almaýy kerek. Ony únemi syılap júrýi qajet. Al áke-sheshesi olardy at jalyn tartyp mingenshe (búgingi kúnniń esebimen 18 jasqa deıin) baǵyp-qaǵýy qajet. Al odan asqan soń ol azamat bolǵandyqtan óz kúnin ózi kóredi, eńbek etip, nan tabýy tıis dep qaralady.
Qytaı ultynyń eńbekkerliginen úırengen ondaǵy qazaq¬tar balalaryn jastaıynan eńbekke baýlýdy paryz sanaıdy. Aýyldy jerlerde mal baǵý, egin salý, saýda-sattyq tektes alýan jumystarda balalar úlkenderge járdemshi bolady, uldar ákesine ilesip, qyzdar sheshesine eliktep eńbek etýdi ata joly sanaıdy. Sol úshin de halqymyz "ata kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher" degen ataly sóz qaldyrǵan. Osymen qatar bizde: "áke turyp ul sóılegennen bez, sheshe turyp qyz sóılegennen bez" degen mátel bar. Bular ul ákesiniń aqylyn tyńdap eńbekqor bolyp ósse, qyz ananyń aq sútin aqtap ınabatty bolyp óssin degen aq tilekten týǵan tamasha qasıetter.
Qytaıdaǵy qyz-jigitter áke-sheshesiniń aldynda albaty sóıleýdi, araq iship, temeki tartýdy ózderine úlken min sanaı¬dy. İnisi aǵasyn, sińilisi ápekesin tyńdaǵandy jón sanaıdy.
Sońǵy jyldary Qytaı ulttarynda saqtalǵan betten alatyn bezbúırektik, "áıelder erkekpen teńbiz" deıtin komýnıstik azǵyrýlar saldarynan qazaq saltyna nemquraıly qaraıtyn jaman ádetter paıda boldy, ásirese, nege bolsa da tez elikteı jóneletin qyz-kelinshekter jaǵy qazaqy taza ǵuryp pen musylmandyqtan shettep, ózge ulttyń ozyq jaǵynan góri tozyq jaǵyn qabyldaýǵa boı ura bastady, bul olar úshin asa qaýipti indet.
Ádet-ǵuryptary
Qazaq ulty, meıli kim bolsyn, qonaqtaryn "qudaıdaı kútip", mal soıyp qyzý qarsy alady. Abyroıly qonaqtar kelgende aýyl bolyp jınalyp, "kók qasqa taı", "aqsarbas qoı" soıyp kútedi. Maly joqtary baryn aıamaıdy, ózderi jemeı saqtaǵan qymbatty taǵamdaryn meımandarynyń aldyna qoıady. Al jatarda: "qonaqty qondyrma, qondyrǵan¬soń tońdyrma",- dep eń jaqsy kórpe-tondaryn solarǵa jabady, attaryn otqa qoıady. Bularǵa jambas aqy tilemeıdi. Keterinde hosh aıtyp, qoltyǵynan alyp attandyryp salady. Tipti, qazaqtardyń tary-talqan jep otyratyn taqyr kedeıleri de qonaqtaryn renjitip kórgen emes. Bul ǵadetter áli de bar. Qazaqtyń dástúrli de, dańqty osy ulttyq salty jóninde sheteldik bir saıahatshynyń: "eger ekvator syzyǵyn boılap ylǵı qazaq aýyldary qonyp otyrǵan bolsa, men jer sharyn bir tıyn aqsha jumsamaı aınalyp shyqqan bolar edim"- degen sózi óte dál aıtylǵan.
Jer betindegi qazaqtar ishinde "keń qoltyq kereı" atanyp osy qonaqjaılyqty kúni búginge deıin saqtap otyrǵandar Qytaıdyń Altaı aımaǵy men Monǵolıanyń Baıan-Ólgıı, Qobda aımaqtarynan kóbirek kezdesedi, múbádá jolyńyz túsip sondaı úıdiń birine túse qalsańyz, olar sizdiń kim ekenińizdi surap jatpaı-aq aqsarbas ala júgiredi. Úıine qonaq túskenine máz bolsa, qonaqty razy etip attandyryp salǵanyna eki máz bolady.
Qazaqtar tamaqtyń aldy-artynda qol jýyp bata jasaıdy. Tamaqtaný ústinde kóp sóılemeıdi, renjimeıdi. Qaqyrynyp-túkirinbeıdi, qulaq-murynyn shuqymaıdy.
Yrymy jasalyp kesilgen basty úı ıesine, qulaǵyn balasyna usynady. Tabaq kelinderge qaıtarylady. Kelinder sálem etip qabyldaıdy. Áńgime-keńes tamaq artynan shertiledi.
Túnde saqal-murtyn, shash-tyrnaq almaıdy. Shash-tyr¬naq¬taryn kún ashyq kúni, as- tamaq, iship-jem, ydys-aıaq, oryn-kórpeden aýlaq jerde alyp, órtep jiberedi nemese kómip tastaıdy.
Kóp sandy qazaqtar juma kúni kir jýmaıdy, seısenbi kúni jolaýshy shyqpaıdy.
Qazaq áıelderi alǵashqy jańbyr jaýyp, kún kúrkiregen kúni: "sút kóp, kómir az",- dep beldeý aılana bir shómish sút shashyp shyǵady. Munysy tabıǵattan qulshylyq tilegeni bolsa kerek. Sypyrtqymen bala urmaıdy, onyń "ár talynda birden shaıtan turady",- dep eseptep, sibirtkimen bala urǵandardy óte jek kórgen. Bul ǵadet olardyń aýrýlardan saqtanyp, tazalyqty qasterleıtindigin, ásirese, balalar densaýlyǵyna óte kóńil bóletindigin kórsetedi.
Qazaq malshylary tań sáriden turyp, tamaqtanyp malyn óristetip, keshke deıin mal sońynda bolady. Keshte mal saýyp, maldaryn qoralaıdy. Muny "el orynǵa otyrǵan ýaqyt" dep ataıdy. Keshki as-sýlaryn ishken soń, qora (qotan dep te ataıdy) shetine qaraqshy tigip kúzet qoıyp baryp uıqyǵa jatady. Shopandar jaz mezgili tústerde qoıdy qorada jýsa¬tady. Al, kúzdiń qysqarǵan kúz mezgilindegi tústerde qoıdy qoraǵa ákelmeıdi. Mundaıda olardyń túski qoregi - "qoryqtyq" bolady. "Qoryqtyq" degenimiz-úlken aǵash saptaıaqqa (qoıshylar muny qanjyǵaǵa baılap júredi) eki-úsh kesek, qatty qyzdyrylǵan aq tasty salyp pysyrǵan qoı-eshki súti.
Túnderde dala jáne kıiz úı ishinde jaǵylǵan ottardy sóndirip, nemese kómip baryp jatady. Mal kúzetindegiler keshterde "Bastańǵy" jasap án aıtyp, "Altybaqan" teýip saýyq qurǵan kúnderi bolmasa, bet aldy ot jaqpaıdy. Sóıtip olar tek óz qoralary ǵana emes, aınala tóńirektiń órt apatynyń ketip qalmaýynan ejelden saqsynyp otyrǵan.
Shynjań qazaqtary adamdar ara baýyrmaldyq, ar-uıat degen¬derdi de basty orynǵa qoıady. Kúnkóris nashar januıa¬larǵa aýdan, aýyl, týys-týǵan bolyp kómektesip, onyń "tor¬qaly toı men topyraqty ólimin" birge kóterisedi. Qytaı qazaqtarynyń ishinen "qaıyrshy, tilemshi" ataýyn estimeısiz ári kórmeısiz. Adamdar ara shyndyqty aıtý óte joǵary orynda turady. Ótirik aıtý, urlyq isteý - keshirilmes kúná sanalady. Bireý ýaǵdasyna jete almasa basqalar oǵan "uıat bolady" dese, bul úlken min sanalady. "Uıat" atty bir aýyz sóz-aq talaı jandy kórge súıreıdi.
Qazaq jaralmyshtan aýyl úıge lań salatyn barlyq qylmyskerlerdi jek kórip olarǵa qarǵys jaýdyryp kelgen. Osylardyń ishinde, ásirese óz kúshine súıenip jan baqpaı¬tyn, adal qaýymnyń qan-terin súlikteı soratyn- ury, qıanatshy, ótirikshi, zınaqor, arsyz-namyssyz, sodyr-soı-qandardy tipti de jek kórgen. Olarda adamgershilik, mahabbat, dostyq, talap-talant ataýly bolmaıdy dep eseptegen.
Qazaq aýyldary álmısaqtan qazirge deıin kórshi qonǵan elge "erýlik", kóshetin elge "qonaqasy" berse, al, sharshap-shaldyǵyp kóship kele jatqan elge arnaýly adamdar jol sýsynyn usynyp kelgen. Qazaqtyń ejelden kele jatqan bereke-birliginiń beınesi sıaqty bul ǵadet qazirde jalǵasyp keledi(101).
Shynjań qazaqtarynyń kóshpeli turmysynyń áli aıaqtalmaýyna baılanysty ejelgi ádet-ǵuryptarymyzdyń kóbi qaz-qalpynda saqtalýda. Keıde Almaty qalasyndaǵy qazaq memlekettik Ortalyq murajaıyn aralap júrip, qazaqtyń malsharýashylyǵyna baılanysty ártúrli jádigerleriniń Shynjańda áli kúnge qoldanylyp júrgenin baıqaımyz, sodan Shynjańdy "qazaq etnografıasynyń tiri murajaıy" degimiz keledi.
Dese de, jer betindegi sońǵy qazaq kerýeniniń de doǵarylar kúni taıaý ekenin oılaǵanda óshkindep bara jatqan babalar izine batqan kúnge qaraǵandaı muńaıa kóz tigemiz.
Torqaly toı, topyraqty ólim
Qazaq halqynyń búkil ómiri toı-dýmanmen ótedi. Adam ómirge kelgennen o dúnıe qushaǵyna attanǵanǵa deıingi tutas bir ómiriniń toısyz ótetin sátteri az bolsa kerek.
Shildehana, jarys qazan, at qoıý salty, at tergeý, súıin¬shi, ıt kóılek, besikke salý, tyshtyma, qyrqynan shyǵý (qa¬ryn shash), tusaý kesý, baıǵazy, atqa mingizý, súndetke otyr¬ǵyzý, balany oqytý, qudalyq, qarǵy baý, qudalasý, uryn barý, jyrtys toı, qorjyn toı, qyz tanysý, qyz uzatý toıy, kelin túsirý toıy, ámeńgerlik, aýjar, betashar, kórimdik, óli-tiri, otaý toı sekildi dástúrlerdiń kóbi toımen ótedi.
Sonyń ishinde Shynjań qazaqtarynda balanyń ómirge kelgennen keıingi barlyq salttary qazaq dástúrine saı atqa¬rylyp keledi. Shildehana, at qoıý, besikke salý, qyrqy¬nan shyǵarý, tusaý kesý salttary derlik shaǵyn toı túrinde ótedi.
Qytaı qazaqtarynyń balaǵa at qoıý dástúri zaman aýqy¬myna qaraı ár mezgilde ártúrli bolyp otyrǵan. HVİİİ-HİH ǵasyr¬larda ıslam dininiń yqpalyndaǵy attar kóbirek qabyldansa, HH ǵasyrǵa kelgende "han", "bek" jalǵanǵan attar kóbirek qoıylatyn edi. Han, bek qosymshasynyń jalǵanýy erte zaman¬nan kele jatqan dástúr bolsa da, qazaq handyqtarynan keıin birshama keń qoldanysqa engen. Ásirese, Qytaı, Monǵolıa qazaqtarynyń qazaq handyǵynyń aýmaǵynan alystap Qytaı handyqtaryna baǵynyshty bolǵan dáýirinde qazaq handarynyń urpaǵyn tórelikke ákelýimen "han" qo¬sym¬shasy tipti de kóp jalǵanatyn bolǵan. Atap aıtqanda "qıyr qonyp, shet jaılasaq ta qazaq handyǵyna baǵynysh-tymyz" deıtin ishki arman-tileginiń beınelenýi edi. Mysaly: sol tustaǵy belgili adamdardyń atyn aıtar bolsaq, Qasymhan, Jeńisqan, Seıilhan, Sháriphan, Esimhan, Dálelhan, Bókeıhan sekildiler.
Sońǵy kezderi "súndetke otyrǵyzý" úlken toı túrinde atqa¬rylyp keledi. Qytaıdaǵy josparly týý saıasaty bo¬ıynsha ár otbasynda 2-3 baladan artyq bala bolmaıtyn¬dyq¬tan olar balanyń bes jasqa shyqqan mezgilin úlken beles sanaıdy. Al qyz balasy ǵana barlar súndet toıdyń ornyna "syrǵa salý" toıyn jasap, súndet toı jasaýshylarǵa ketken qarymjysyn qaıtaryp alady.
Keıingi kezde Shynjań qazaqtarynda "oqýǵa attaný toıy", "qonys toıy" degen toılarda ótkiziletin boldy. Oqýǵa attaný toıy-balasy ýnıversıtetke túsetin bolǵanda nemese shetelge oqýǵa attansa jasaıtyn alysqa attandyrý, aq jol tileý toıy, Qonys toıy - jańadan úı salyp kirerde nemese jańa otaýǵa arnap úı salyp sonyń bosaǵasyn attarda jasalatyn shańyraq toıy. Qyz ben jigittiń nekelenýi tóńiregindegi toılar da belgili saltanatpen ótedi.
Ólim-jitim salty
Qazaq "Ajaldan qashyp qutylmaq joq", "Qarys jerden qaza bar", "Týmaq - súnnet, ólmek - paryz" dep qaraıdy. Ajal dinı jolmen aıtqanda, Alla taǵalanyń pendeniń mańdaıyna jazǵan dáminiń taýsylýy. Kúlli adam odan qashyp qutyla almaıdy. Al, ólgen adamnyń sońǵy paryzyn óteý, ıaǵnı baqıǵa attandyrý tirilerge syn.
QHR qazaqtarynda kóbinese ıslam sharttary negizge alynyp, jergilikti ádet-ǵuryp, yrym-josyndar da birge júredi. Onymen qosa ejelgi shamandyq dinniń keıbir joral¬ǵylary da ilesip kelgen. Eskerte keter jáıt - Qytaı qazaqta¬ry¬nyń ólim shyǵarý salty ózge elderdegi qandastarymyzdaǵy úrdistermen uqsas, bálkim, basqasha shyǵar. Ony oqyrman ózi paıymdar. Jalpylaı alǵanda bul joralǵy tómendegideı retpen júrgiziledi.
Adam qatty qınalyp aýyrǵanda, ajal qaýpi tóngende onyń basynda otyrǵan adam nemese ózi "Lá ılááh ılaah Muhammed Rasýlallah" dep áldeneshe ret qaıtalap, "ıman" aıtady. Bul "Bir Alladan basqa jaratýshy joq, Muhammed Allanyń elshisi" degen maǵynadaǵy sóz. Adamnyń ajalǵa qarsylyǵy¬nyń joq ekenin aıtyp, ólimniń ımandy bolyp, ujymaqqa barýy úshin tilegen duǵa ispetti.
Aldymen qaıtys bolǵan marqumnyń kózin ýqalap, jaýyp aýzyn jumdyrady. Aqtyq bulmen ıegin tómen túsirmeý úshin tóbesinen oraı tańady. Qol - aıaǵyn besikke bólegen balasha, jazady.
Marqumnyń barlyq jaqyn-týystaryna, janashyr dos-jarandaryna "habar" aıtylady. Habar aıtýdy jaqyn týystaryna at ústi nemese tóteleı aıta salmaıdy. Aýyl aqsaqaldary bas qosa baryp, jubatý sózderimen jetkizedi.
Máıit úıdiń oń jaǵyna jatqyzylady. Jatqyzylmas buryn máıittiń astynan 20-30 sm. tereńdikte, eni 40-50 sm. adam boıymen deńgeıles shaǵyn ura qazylyp, taza taqtaı tóseledi. Onyń ústine aqyrettik bul (mata) jaıylady. Óliktiń beti (júzi) qubylaǵa qaratylady. Tusyna shymyldyq qurylady. Súıek ustaıtyn molla nemese aýyl aqsaqaly kıimin sheshindirip alady da, ústine denesimen birdeı taza aq bul jabady. Onan keıin "quıyndyrý" nemese "dene dáretin" aldyrý joralǵysy boıynsha qolynyń basynan bastap jýylyp, aýzyn shaıqap "dáret alý" rásmıatyn óteıdi. Oń ıyǵynan bastap, búkil denesi sabyndy, taza sýmen keminde úsh ret qaıtalaı jýylady. Oǵan kóbinese 3-4 adam aralasady. Biri basyn, ekinshisi belin, úshinshisi aıaq jaǵyn jýady. Bir adam quman ustap sý quıyp turady. Muny ádette "basyna túsken, beline túsken, aıaǵyna túsken" dep ataıdy. Qaza bolýshy áıel adam bolǵanda joǵarydaǵy joralǵy áıelder jaǵynan atqarylady. Munda da ımany bar, namaz oqıtyn, taza júretin, aýyldyń salıqaly báıbisheleri tańdalady.
Ádette qaıtys bolǵan adamnyń qazan tolmasynyń ústin, júrek tusyn, jamby tektes baǵaly aýyr metalmen ne taspen bastyryp qoıatyn jáıt te bolady. Bul adamnyń ishiniń keppeýi úshin, bir jaǵynan ystyq kezde salqyndyq úshin qajet. "Keýdeńdi qara tas bassyn" deıtin qarǵys osyǵan qaratylǵan.
Keı jerde joǵarydaǵy bir "quıyndyrý" men jumysty támamdasa, keı jerde shyǵararda jáne de "shyǵarý dáreti" nemese "aqyret dáreti" delinip taǵy da jýyndyrylady.
Aqyret kıimin, ıaǵnı kebindi molda nemese jón-joralǵy biletin aýyl aqsaqalynyń biri daıyndaıdy. Er adamnyń aqyret kıimi úsh qabat bolady. Áýeli taza, aq bul(mata) jeıde retinde basynan moıyn shyǵara kıgizip, mólsherine deıin uzyndyqta ólshenip jasalady. Onan soń syrtynan eki qabat, basynan bir qarys, aıaǵynan bir qarys artylta oraıdy. Oraý barysynda búıi, shaıan, tyshqan qatarly usaq jándikterdiń zaqymdap búldirmeýi úshin qalampyr tektes ıisti dári-dármek sebilip, birge oralady. Áıelderdiń aqyret kıimi bes qabat bolady. Áýeli basyna jaýlyq retinde bir, aljapqysh retinde taǵy bir qabat tizesine deıin oralady. Úshinshi ishki kóılek retinde qyzyl asyǵyna túserlikteı bir qabat, syrtynan erler¬dikine uqsas eki qabat oralady. Orap bolǵan soń, basyn¬daǵy artylǵan bir qarys bólekten, máıittiń ortan belinen, aıaqqy artylǵan bólekten úsh jerden býady. Bul rásim "qu¬ıyn¬dyrý", "kıindirý", "arýlaý" dep ártúrde aıtyla beredi.
Máıiti jýylyp, kebinge oralǵan soń endi "ıman kıiz" daıyndalady. Ádemilep basqan, juqa, taza, aq kıizden adam¬nyń boıynan 2-3 qarys artyq, eki oraýǵa jeterlikteı ólshenip alynady. Osy aq kıizben máıitti qaýsyra eki qabat oraıdy. Syrtynan aq qurmen orap baılaıdy. Máıittiń ústine, (betine) kilem jabady. Máıit kóbinese úıde bir túne¬tilip shyǵarylady. Alystan keletin týystaryn kútip, 2-3 kún erý bolatyn kezi de bolady.
Máıitti úıden shyǵararda, keıde syrtta taqyl (sońǵy ıman) oqylady. Dinı nanymda qaıtys bolǵan adamnyń qulaǵy úsh kúnge deıin ashyq jatady, sózdi estıdi, biraq sóıleı almaıdy dep qaraıdy.
Máıitti úıden birneshe adam alyp shyǵady. (Eki jaq janynan jaǵalaı kóteredi). Alyp shyǵa sala molda "Assa¬latty janaza" (janazaǵa kelińizder!) dep úsh ret aıǵaı salady. Aldyn ala habarlanǵan jamaǵat janazaǵa toptasady. Janaza meshit barda meshitke, joq jerde úı mańynda, taza jerde oqylady. Janazaǵa qatarynan tizilýshilerdiń aldynda molda turady. Máıit shalqasynan jatqyzylyp, oń ıyǵy qubylaǵa qaratylady.
Janaza oqý - ólgen adamnyń basyna oqıtyn namaz, ólgenge ıman tileý, tirilerdiń ólige janazasyn bildirip, qoshtasý qatar¬ly mazmundardy qamtıdy. Marqumnyń tiri kúnindegi artyq-kem isterinen keshirim suralady. Bireýden alǵan qaryzy bolsa surap artyndaǵy muragerleri men jaqyndary jaǵynan qaıtarylyp beriledi. Molda: "Marqum qandaı adam edi?" deıdi. Jamaǵat bir aýyzdan "jaqsy adam edi" dep ún qatysady.
Qabir shyǵys ońtústikten batys soltústik baǵytta qazy¬lady. Qabir kóbinese "tik aqym" jáne "jan aqym" degen eki túrde bolady. Tik aqym tik buryshtalyp qazylyp, betin aǵash, sementpen tegis jabady. Al, jan aqym bolǵanda bir jarym metr tereńdikke jete bere bir jaq janynan adam jatarlyq qana oryn qazyp, qazylmaǵan ekinshi jaǵynan máıit jatqan ústińgi jıegine kólbete aǵash, sement taqta jabady. Qabirdi kóbinese tórt adam qazady. Munyń ózi saýap is sanalady. Qabirshiler qabirdi máıitti ákelýden buryn daıyn¬dap bolady. Eń alǵashqy qazylǵan topyraq bólek alynyp qoıyp, ol máıittiń basyna jastyq retinde tóseledi. Bul bir jaǵynan aqyrettik tarazyda jaqsylyǵy úshin tastaǵan tirilerdiń kýási sanalady.
Máıitti qabirge ala jónelgende áıelder kórisý aıtyp qoshtasady. Bul sońǵy qoshtasý bolyp esepteledi.
Tabylǵan kólik jaǵdaıymen máıit qabir basyna jetkizi¬ledi. Qabirdiń ishine eki adam túsip, ústinen berilgen máıitti eptep túsiredi. Iman kıizin alyp, aqyret kıimimen oń jaq jam¬ba¬syn jerge tıgizip, jarym shalqalatyp, arqasyn shyǵys¬qa, basyn batys soltústikke, júzin qubylaǵa qaratyp qoıady.
Máıitti jerlegen soń beti jabylyp, jıylǵan jamaǵat topyraq salady. Kóbinde qabir basyna barýshylar kezek almasyp, barlyǵy da topyraq salady. Topyraq salynyp bola salysymen, molda quran súrelerin oqıdy. Onan soń qabir basyndaǵylar ólim shyqqan úıge qaıta oralyp, marqumǵa arnap quran súrelerin oqysady.
Jeti kún bolǵanda jetilik názir, qyryq kún bolǵanda qyrqy (náziri) beriledi. Jyl tolǵanda as beriledi.
Ultta joq unamsyz salt-dástúrler
Qytaıdaǵy qazaqtarda qalyptasa bastaǵan unamsyz is-áre¬ketter men salttar tóńireginde sóz qozǵaıtyn "Ult qamy - ulaǵatty is" kitaby biraz áńgimeniń betin ashyp beredi. Eń áýeli qazaqtar jıi qonystanǵan İle qazaq avtonomıaly oblysynyń jaǵdaıyna kelsek, onda bylaı delingen:
"İle oblysy áli kedeı, artta qalǵan raıonǵa jatady. Oblysymyzǵa tóte qarasty aýdan, qalada 150 myńǵa jýyq kedeı jan sany bolyp, 2003 jyly búkil oblys boıynsha eginshi-malshylardyń jan basyndyq ortasha kirisi 3020 ıýan, oblystyq tóte qarasty oryndardiki 2683 ıýan, keıbir aýyl¬dar-dyń jan basyndyq kirisi ne bári myń ıýan aınala¬synda bolyp, ishki ólkelermen salystarǵanda paryq óte zor bolǵan"(102). Endeshe máseleniń máni nede?
Kitapta keltirgen keıbir derek kózderin paıdalana otyryp, istiń anyq-qanyǵyna kóz jiberip kóreıik.
Birinshi, nekelený tóńiregindegi daýly máseleler nemese odan týǵan nashar salt-dástúrler.
Qytaıdaǵy qazaq jastarynyń nekelený jaǵdaıyndaǵy qalyńmal máselesi olardyń jilik maıyn úzýge aınalǵan eń úlken apattyń biri eken. Atalǵan kitaptyń aıtýynsha İleniń belgili bir aýdanyndaǵy bireý qashyp kelgen qyzdyń at-shapan aıybyna 60 qoı, 5 sıyr, 20 myń ıýan aqsha berse, taǵy bireý qashyp kelgen qyzdyń aıyby úshin qudalaryna 35 iri qara, 25 myń ıýan aqsha bergen. Endi bireýdiń qalyń mal úshin bergen aqshasy 80 myń ıýannan asqan. Alaıda, bul qolynda dáýleti bar adamdardyń ǵana qolynan keletin jumys. Osyndaı qalyńmal alǵan qudanyń taǵy bir baqtalasy óz qudasynan da osyndaı kóp qalyńmal suraıtyn bolǵan. Ony qarsy jaǵynyń qaltasy kótere me, joq pa, onymen eshkim sanaspaıdy. Osylaısha qazaqtar birin-biri "mádenı jolmen tonaýǵa" kirisken. Tipti keıbireýler qolyndaǵy malyn berip qutylǵanymen qoımaı, egistik jerine deıin berip, úrerge ıti, syǵarǵa bıti joq músápir kúıge túsken. Budan da masqarasy qyz-jigit nekelengen soń qyzdyń tórkin jaǵyndaǵy qyz-bozbala jınalyp jas otaýǵa "hal suraı baratyn" dástúr paıda bolǵan. Bul olardy sońǵy ret "shabýmen" birdeı iship-jeýdiń syltaýy ǵana eken. Qalyńmaldyń meılinshe órshýinen be, álde jastardyń jalań eliktegish ásershildiginen be sońǵy kezderi qyz alyp qashý dástúrge aınalǵan. Bul úrdis İle óńirinde 95 paıyzǵa deıin jetken. Qyzdy alyp qashqanmende bári bir aıyp tartady eken. Qalyń mal bersin nemese at-shapan aıybyn tólesin jigitter kelinshegine; "Men seni satyp alǵanmyn. Nemese, seniń keselińnen kedeı bolyp qaldym" dep urys-keris shyǵaryp, otbasy birligin buzatyn jaǵdaılardy júz bergen. Osy sekildi ár túrli sebepter saldarynan keıbir qara kóz qazaq qyzdary Qytaılarǵa qashyp ketetin bolǵan. Altaıdyń Qaba aýdanynda 20 neshe qazaq qyzy qytaılarǵa kúıeýge shyqqan. Munanda soraqysy keıbireýi túngi kóbelekterge aınalyp, qytaı shaldarynyń ermegine aınalǵan. Áıel alyp kedeı bolǵan nemese qalyńmal tóleı almaǵan keıbir qazaq jastary ózderin araq-sharappen jubatyp, ishimdikke salyn¬ǵan. Joǵarydaǵylarmen qabattasqan taǵy bir jaǵdaı qytaı¬dyń josparly týyt qyzmeti bolyp, onyń mánin tolyq túsine almaǵan qazaq kelinderi týýdan shektelemiz dep dári-dármekti betaldy paıdalanýy sebepti nemese mezgilsiz túsik túsirtýden densaýlyǵynan aırylǵan.
Ekinshi, jumyssyzdyq týdyrǵan júgensizdikter.
Jastardyń joǵary oqý oryndaryna túse almaýy nemese oqýǵa túsip tursa da aqsha tóleýge shamasy kelmeýi, ýnıver¬sıtet taýyssa da jumysqa ornalasa almaýy olardy tyǵy¬ryqqa tiredi. Osy sebepti araq ishý, urlyq jasaý sekildi jaman ádetter qalyptasa bastaǵan. Aýdan ortalyqtary men aýyldarǵa deıin jalpylasqan túngi klýbtar mundaı bassyz¬dyqtardyń uıasy bolǵan. Bul týraly atalǵan kitaptyń 61-betinde tilshiniń keltirgen derekterinde bylaı delinedi: "Qazir aýyl-qystaqtarda jastardyń, ásirese, azamat jasyna tolma¬ǵandardyń araq ishý jáıti órshı túsken. Keıbireýleri araq iship, urlyq istep túrmege túsken. Toǵyztaraý aýdanynyń túrme¬sinde jatqan qazaq jastarynyń arasynan araq iship alyp 35 ıýan aqsha urlaımyn dep qolǵa túsken 17 jastaǵy bir qylmyskerdi jolyqtyrdyq. Al, qalǵan altaýynan surasaq barlyǵy urlyq qylmysymen túrmege túsken. Tekserý bary¬synda biz qystaqtardaǵy tańsahanardyń (túngi klýbtardyń) belgili tártip túzimderiniń, kemeldi rasmıatta¬rynyń joqtyǵyn, tek bir jekeniń aqsha tabý nıetimen ashqandyǵyn, osydan baryp onyń jastardyń oınaq sala¬tyn, araq ishetin, oıyna kelgenin isteıtin orynǵa aınalyp qalǵanyn sezdik..."
Túngi klýbtar araq iship, urlyq jasaýǵa oraı týdyryp qana qalmastan, kámeletke tolmaǵan qyzdardyń jynystyq baılanysqa túsýine nemese neke jasyna tolmaı jigitpen qashyp ketýine de muryndyq bolatyn kórinedi. Sóıtip, bir bólim qazaq jastary masańdyqpen eseńgirep kózsiz kóbelektiń kúıin keshýde.
Úshinshi, toı-tomalaq, ólim-jitimdegi básekelestik. Qoly jetkender torqaly toı men topyraqty ólimdi el aldynda bet-bedel jınaýdyń bir túrli joly bilgen. Sol úshinde qolyndaǵy aqshasyn sýdaı shashatyn ysyrapshyldyq keńinen oryn alǵan. Toıdy bylaı qoıǵanda ólik shyqqan kúni as taratý, jetiligi, qyrqy, jyldyǵy nemese qaıtys bolǵan kisiniń bálenbaı jyldyǵyna as berý sekildi ádet-ǵurypttar keńinen jalpylasqan. Ulǵa súndet toı jasasa, qyzǵa syrǵa salý toıy deıtin shyqqan. Meıli toı, meıli ólimdegi osyndaı beı-bereket iship-jeý ekinshi jaǵynan básekelestik kúıge aýysqan. Sóıtip, "bálensheńnen bizdiń qaı jerimiz kem" deıtin qazaqy dańǵazalyqpen bireý toıyp sekirse, bireý tońyp sekirediniń kebin kıip júrgender de az emes eken.
Tórtinshi, ulttyq salt-sananyń kemeıýi men dinge qurmet¬sizdik. 1966-1976 jyldary júrgizilgen "mádenıet tóńkerisi" qazaq ultynyń kóp asyl qasıetterin kelmeske ketirdi. 1980 jyldardan keıin el eńsesin kótere bastaǵan edi. Naryqtyq ekonomıka men tabıǵı assımıláasıa sanasy sarpaldańǵa túsken halyqqa mysyq tabandap jetti. Jaı jetken joq, jelkesin qıýǵa hareket jasady. Onyń qarapaıym mysalda¬ryn aıtar bolsaq, áıeldi álemniń qojasy sanaıtyn kommý¬nıstik ıdeıanyń kóbigine semirgender otbasy ishindegi qaıshy¬lyqtarǵa muryndyq boldy. Qytaı ultynyń ulttyq dástúrine jaqyn-áreketter qazaq jastaryna kópten juǵa bastady. Qazaq jigitteri tamaq istep, kir jýý, úı tazalaý sekildi usaq jumys¬tarǵa beıimdele tústi. Áıeli erinen, balasy ákesinen ústem turatyn ıdeıanyń ıtermeleýimen kelinder ata-enesiniń betinen alatyn bezbúırektikter qalyptasty. Kıim kıýi men júris-turysy qytaılardan aýmaıtyn, júreginde izgiligi, aýzynda ımany joq, aty qazaq zaty basqa jas býyn ósip kele jatyr. Kerek deseńiz onyń kóbi sálem berýdi bilmeıdi. Musylman¬dyqtyń aýylynan alys júrgendikten olardyń bári "danysh-pan". Olarǵa qazaq bolý namys ta, qytaısha jasaý baqyt bolyp elesteıdi. Oraza ustap, namaz oqıtyn adamdar¬dyń kún sanap azaıýy, dindik nanym men qazaqy salt-sananyń kó¬leń¬kege kómile bastaýy, jańashyl jastardyń kóbeıýi ulty¬myzda joq kóptegen unamsyzdyqtardy ala keldi. O.Bókeevtiń sózimen aıtqanda "qaýipti býdan" tóbesin kórsetti.
Eskerte keterlik bir jáıt, atalǵan kemistiktermen keleń¬sizdikter jalpylyq degen uǵymdy bermeıdi. Biraq, búgingi Shynjańda jasap jatqan jas qazaqtardyń janynan tabyla bastaǵany jasyryn emes. Bul jáı ǵana áser etip qalmastan ata-babalarymyzdan jalǵanǵan appaq arymyzdy kirletip, salt-dástúrimizge salqyndyq ákeletin juǵymtal indet bolyp sanalady.
MEREKE-MEIRAMDARY
Naýryz meıramy
Naýryz-qazaq halqynyń jańa jyly. Parsy tilinde naý-jańa, roz-kún degen sóz. Bul eki sóz qosylyp "jańa kún" ıaǵnı "jańa jyl" degen úǵymdy bildiredi. Qazaq halqy ýaqyt esepteýde baǵzy zamannan beri baıyrǵy dástúrge aınalǵan 12 jyldyq músheldik kalendardy qoldandy. Osy múshel jylynyń basyn kún men túnniń kóktemdegi teńelýinen (kún toǵysýynan) bastap, osy kúndi (22-naýryzdy) "Ulys kúni" nemese "Naýryz" dep atady(103).
Qytaı qazaqtary kóne jyl esebi boıynsha aqpan aıynyń 20-kúni Naýryz ótkizedi. Al keıbir aýqatty otbasylary ózderiniń baılyǵyn kórsetý úshin, kóktem kelýdiń aldynda bir ret, kóktemnen keıin taǵy bir ret naýryz ótkizedi. "Naýryz meıramy" ádette eki apta aınalasynda bolady. Keı¬de 15 kún, 9 kún, 3 kún jáne bir kún ótkizetinder de bolady. Túrkıadaǵy qazaqtar naýryz aıynyń 20-kúni, TMD qazaqta¬ry naýryz aıynyń 22-kúni, Qytaı qazaqtary naýryz aıynyń 21-kúni naýryz meıramyn ótkizedi(104).
1980 jyldardan beri qaraı Qytaı qazaqtary naýryzdy jyl basy retinde erekshe toılap keledi. Qytaı memleketi de ony arnaıy mereke retinde tanyp, ár jyly úsh kún demalys beredi.
Naýryz merekesi qytymyr qystan aman ótip, jadyraǵan jazdy qarsy alar kóktemniń basy bolǵandyqtan ony qazaqtar "Samarhannyń kók tasy erigen kún" dep te ataıdy. Bul búkil tabıǵat ananyń tońy jibip, jany kiretin tirshilik basy degendi bildiredi.
Qys basynda "soǵym basyn" bere almaǵan otbasylar muny keıde osy naýryzǵa oraılastyrady. "Eske alsań eski asyńnan saqta", nemese "qystyń súrisin uzyn sary kelgende jeımiz" deıtin qazaq aýyldary arnaıy saqtap kelgen maldyń eń kádeli múshelerin osy kúni qazanǵa salady. Soǵymǵa soıyl¬ǵan maldyń basy nemese bir jaq shekesi qosylyp, qazy-qarta, jal-jaıa salyp qazan toltyra et asady. Et sorpasyna "kóp kóje" qaınatady. Kójege salynatyn taǵam 7-den kem bolmaýy kerek. Jurt ortaǵa aqsaqaldardy alyp qydyryp kóp kóje ishedi. Keıingi kezderi arnaıy shaqyratyn salt ta qalyptasty.
Bul kúni tek et jep, kóje ishilip qana qoımaı "Naýryz" jyry bastaǵan óleń-jyrǵa da oryn beriledi. Qazaqtar ulttyq dástúrdegi qazaqı kıimderin kıip mereke sánin asyrady. Keıde at shaptyryp, balýan salý, jumbaq sheshý sekildi oıyn jáne sporttyq qımyldar qosa júriledi.
Oraza aıt
Islamdaǵy bes paryzdyń biri sanalatyn oraza Qytaı qazaqtarynda mereke retinde atalyp keledi. Oraza sózi parsy tilinen kirgen bolyp, músylman balasynyń otyz kún "tyıylýyna" qaratylǵan. Bul tyıylý - tek qana tań atqan¬nan kún batqanǵa deıin tamaq ishpeýge qaratylmaǵan. Ǵaıbat sóıleý, ótirik aıtý, aıǵaılaý, nápsige erik berý, suqtana qaraý sekildi óreskeldikten tyıylý, Allaǵa aq kóńilmen minájat etetin qasıetteri úshin baǵaly. Al búgingi medısına¬daǵy "ashyǵý" ilimi orazany óte qýattaıdy. Olardyń paıymynsha oraza jan tazalyǵy ǵana emes, adamdardyń ishki aǵzalaryn derlik tazalaıtyn qasıetimen qundy eken.
Qytaı qazaqtary oraza kezinde dastarqanyn túrlendirip jasap, úlkenderdi "aýyz asharǵa" shaqyrady. 30 kúndik oraza ýaqyty bitkennen keıin "oraza aıt" nemese "aýyzashar aıt" bastalady, meshitterde aýyzasharǵa arnalǵan aıt namazy oqylady. Aýyldy óńirlerde, kókteýlik, kúzeýlik, jaılaýlyq jerlerde meshit bolmaǵanda tabıǵaty taza dalada oqylady.
Qytaı qazaqtarynda memleket qyzmetkerleriniń, par¬tıalyq kadrlardyń, oqýshy-stýdentterdiń zań men saıasattyń májbúrleýimen oraza ustap, namaz oqı almaýy jyldan-jylǵa kóbeıip keledi. Osy jaǵynan qaraǵanda dinı merekeden góri ulttyq meıramǵa qaraı bet buryp bara jatqany kórinedi.
Qurban aıt
Qurban aıt-hıjra jyl esebiniń jańa jyly bolyp esep¬teledi. Qazirgi ortaq qoldanyp otyrǵan jyl esebiniń 622-jyly shilde aıynyń 10-kúnine qaraǵan túni Muhammed paıǵambar Mekkeden Medınege kóshken. Mine, osy kúnnen hıjra kúntizbesi bastalady. Oraza aıttan keıin 70 kún ótkennen soń qurban aıt bolady(105).
Qurban (arab tilinde) - "jaqyndaý" degen maǵynany bildi¬redi. Al sharıǵattaǵy termındik maǵynasy-allah taǵalanyń rızashylyǵyna jaqyndaý nıetimen qurban aıt kúnderinde shalynatyn arnaıy maldyń aty.
Qurban shalý - Ibrahım paıǵambarymyzdan (a.s.ý.) jalǵa¬syp kele jatqan súnnet. Iá, Ibrahım paıǵambarymyz Allah taǵalaǵa degen sózinde turyp, baýyr eti balasy Isma¬ıyldy uly jaratýshysynyń jolynda pıda ete alatyndyǵyn pash etip, qıyn synaqtan ótken edi. Mine, qurban shalý sol bir ǵıbaratty oqıǵanyń umytylmas kórinisi. Allah taǵala Quran Kárimde: "namaz oqy jáne qurban shal"-dep, ámir etip, qurban shalýdyń ýájiptiligin bildiredi.
Paıǵambarymyz (s.a.ý.) "kimde-kim múmkinshiligi bola tura qurban shalmasa, bizdiń namaz oqıtyn jerimizge jaqyndama¬syn!"- dep buıyrǵan. Árıne mundaı qatań eskertý, kem degende, qurban shalýdyń ýájiptigin bildirse kerek.
Paıǵambarymyz hadısinde bul aqıqatty bylaı dep túsindiredi: "adam balasy qurban aıt kúninde (qurban shalyp) qan aǵyzýdan da súıikti basqa ispen Allah taǵalaǵa jaqyn¬daǵan emes. Qan aǵyzylǵan mal qıamet kúni múıizderi, tuıaq¬tary júnderimen keledi. Aǵyzylǵan qan jerge tambaı jatyp Allah taǵalanyń quzyrynda úlken mahamǵa jetedi. Sondyq¬tan, qurbandyqtaryńdy kóńil rızashylyǵymen shalyńdar" (106).
Bir qyzyǵy Qytaı qazaqtarynda "Oraza aıtqa" qaraǵanda "Qurban aıt" merekesi joǵary deńgeıde toılanady. Shamasy keletin otbasylarda qurban shalmaıtyndar az kezdesedi. Qytaı qazaqtarynyń 80 paıyzy tańerteń erte aıt namazyna baryp kelgennen keıin derlik qurban shalady. Kóbinese qoı shalynady. Soıylǵan qurbannyń eti túgeldeı asylyp aıtshy¬laǵandarǵa taratylady, terisi meshitterge beriledi.
Qurban aıt Qytaıda arnaıy mereke retinde qaralyp, onda úsh kúndik demalys beriledi. Qazaqtar bir-birine "Qurban aıt qabyl bolsyn" aıtyp jaǵalata qydyrady. Kem degende qyryq úıge kirý kerek dep biledi. Sońǵy kezderi basqa ult ókilderi de qazaqtardyń úıine aıtshylap kiretin dástúr paıda boldy. Bul bir jaǵynan "tóskeıde maly, tósekte basy" jaqyndasatyn aǵaıyndyqty bildirgenimen ekinshi jaǵynan dastarqanǵa araq-sharap aralastyratyn jaman ádetterdi de qalyptastyra bastady. Qurban sharttaryn jaqsy biletin úlkender jaǵy ıslam dininde haram sanalǵan "araq" sekil¬dilerdi dastarqanǵa qospaıdy, olaı bolǵanda qurbandarynyń qabyl bolmaıtynyn jaqsy biledi.
Shynjańdaǵy Qurban aıt merekesi qydyryp tamaq ishýmen shektelmeıdi. Aýyl, aýdan, aımaq bolyp toı - dýmanǵa kirisedi. Radıo-teledıdar konserttik baǵdarlamalar ornalas¬tyryp, úsh kún boıy mereke mereıin asyrady.
Qurban aıt merekesi keıbir jerlerde at báıge, kókpar tartý, qyz qýý, palýan salý tektes dabyramen úlken toı retinde atalady.
Qytaı qazaqtarynda oraza aıt sekildi qurban aıt ta dinı merekeden kóri ulttyq (qazaqy) merekege aýysyp bara jatqan túri bar. Tipti qalaly jerde otyratyn ishinara otbasylar qurbandyq malyn qurban aıttan bir kún buryn shalatyn bolǵan. Mundaı dástúrlik ózgeris musylmandyqqa jat bolyp qana qalmastan ata-babamyzdan kele jatqan ejelgi salt-sanamyzǵa, ǵuryp-ádetimizge de qurmetsizdik sanalady.
Oıyn-saýyqtary
Sahara men taýda, orman men qumda uzaq jasaǵan qazaq halqy telegeı teńiz súıispenshiligimen, batyr ári ótkir, keń peıil ári aq jarqyn minezimen lyqsyǵan sulý tabıǵattyń shúlen shuǵylasynan nár alyp, aqyl-parasat selin tasytyp, ásem ári alýan túrli sahara mádenıetin jaratty. "Án men at qazaqtyń qos qanaty" deıtin osy bir baıyrǵy maqal óleń-jyrdyń qazaq turmysyndaǵy mańyzdy ornyn kórsetedi...
Erte kezdiń ózinde adamdar qarbalas eńbek árediginde rýhanı jaqtan kóńil kóterýdi kóptep qajet etti. Sonymen burynǵy Sahara halyqtary ár alýan oıyn-saýyq qımyl¬daryn óristetti. Kóńil ashý úshin árıne, bı bılep, án shyr¬qady, arǵy zaman áýenderin saqtap qalýǵa múmkindik bolmady. Biraq bı, báıge, doıby (qoıǵa shapqan qasqyr) syqyldy¬lardyń kórnisterin jartastarda qashap qaldyrdy. Onyń ishinde bı kórinisteri eń kóp ushyraıdy. "Ýınama - qańlylar shejiresinde " bylaı delinedi: "Tańgaýzyń dáýirinde bes ulys qańly eli bas qosyp kúnge (táńirge) tasattyq berdi. Jıylǵan adam neshe myńǵa jetti. Mal soıyp, báıge qosty. Bı bılep án shyrqady. Jamaǵat buryn-sońdy mundaı saltanat bolmap edi desti"(107).
Shynjańnyń Shaǵantoǵaı aýdanynyń Bardaqul jaı¬laýyn¬daǵy, Kóktoǵaı aýdanynyń Tańbaly tas atalatyn jar¬tastaryndaǵy bıge basqan adam sýreti sol eski mádenıetimiz¬diń elesindeı áli tur. Qazaq mádenıet tarıhyn zertteýshi Qytaı ǵalymy Sý Bıhaı qazaq ultynyń oıyn-saýyǵyna toqtalǵanda bylaı deıdi: "Qazaq halqynyń ulttyq oıyn-saýyqtaryn eki túrge bólýge bolady. Biri ádebıet - kórkem¬ónerlik túr: kúı shertý, án tartý, bıleý, óleń aıtysý, dastan-qıssalar aıtý. Endi biri sporttyq shynyǵý sıpatyndaǵy oıyndar. Bul oıyndar negizinen jaılaýda, at ústinde oınalady. Qazaq halqynyń at ústindegi sporttyq oıyndary: báıge, kókpar, qyz qýar, jorǵa salý, teńge ilý, aýdaryspaq, at saıysy, at oıyny, jaıaý báıge t.b.
Budan tys balýan, jamby atý, sadaq tartý syndy sporttyq oıyndar bar. Joǵarydaǵy dástúrli sport qımyldary ulttyq túske ıe, ári qazaq halqynyń qumarta oınaıtyn urpaqtan urpaqqa jalǵasqan túrli shynyǵý jáne kóńil ashý sıpa¬tyndaǵy oıyndary. Bul oıyn-saýyq qımyldary sahara halqy¬nyń er júrek, aqyl-parasatynyń jandy beınesi. Oǵan batyl da qaǵylez, aq peıil qazaq malshylarynyń asyl qasıeti sińirilgen. Ásirese kókpar, qyz qýar, báıge palýan qatarly dástúrli sporttyq qımyldar túrli mereke-meıram, dabyraly toı - astardyń negizgi mazmuny, sondaı-aq bul oıyndardy ár ult halqy qyzyǵa tamashalaıdy(108).
Atalǵan oıyn-saýyq jáne sporttyq oıyn túrleri Shynjań qazaqtarynda áli jalǵasyp keledi.
1933 jyldan keıin Shyńjańda ár dárejeli "qazaq-qyrǵyz mádenı uıymdarynyń" qurylýyna oraı Altaı, İle, Tarbaǵataı aımaqtarynda oıyn-saýyq uıymdary quryla bastady. 1954 jyly İle Qazaq avtonomıaly oblysy qurylsa, 1955 jyly burynǵy İle aımaqtyq ulttyq teatrdy negiz etip İle, Altaı jaǵynan ónerpazdar ákelip, İle Qazaq avtonomıaly oblystyq kórkemóner úıirmesi quryldy. Osymen birge árbir qazaq aımaqtarynda qurylǵan mádenıet basqarmasy ulttyq sport pen oıyn-saýyq isterine jetekshilik etip otyrdy.
Aldy álemge arty búkil Qytaı eline tanymal bolǵan ánshi-kúıshiler, sport sheberleri, chempıondar dúnıege keldi. Qazaq ulty óz ónerpazdary arqyly bir mıllıard qytaı eline tanymal boldy.
QYTAI TARIHI JAZBALARYNDAǴY QAZAQTAN SHYQQAN ÁIGİLİ ADAMDAR (109)
Saq anasy - Qytaı jazbalarynda Saq anasy nemese batys óńir patshalarynyń anasy atalǵan qasıetti adam qazirgi Boǵda taýynda (Úrimji qalasynyń shyǵysyndaǵy taý) Boǵda kólin mekendegen eken. Ejelgi qytaı jıhangeri Motıanzy osy Saq anamen júzdesip "Saq ana" degen jyr qaldyrǵan. Birinshi jyry "Aqsha bult", ekinshi jyry "Saq ananyń úni" dep atalǵan.
Fak Býharı (110-180 j.j.) jyldary shamasynda jasaǵan. qytaı ádebıetinde Ánshigaý dep atalady. Qazirgi Buhara óńi¬rinde týǵan. Ol elinen shyǵyp, din jolyna túsip, Úndistanǵa barady. Býdda dinin tereń meńgeredi. Talaı eldi aralap din ýaǵyzdap, dinı shyǵarmalardy aýdaryp, áıgili býdda ǵulamasyna aınalady. 148 jyly Shyǵysqan áýletine (Loıań qalasyna) keledi. Mundaǵy jıyrma neshe jylynda 95 bólim, 115 tomdyq býdda shyǵarmalaryn aýdaryp, kóptegen shákirt tárbıeleıdi.
Fak Býharı Loıańǵa kelgesin han tilin tez meńgerip alady, budda kitaptaryn óte dáldikpen aýdarady. Keıin Gýańjýǵa barady. Bir jolǵy arashashy toptyń arasynda qapıada mert bolady.
Qańly aqyn Potodyń (232-348 j.j.) aqyn 117 jyl ómir súrgen úlken ǵulama bolǵan. Zertteý jumysymen aınalysyp Kashmır, Úndistan óńirine deıin barǵan, kezinde qańly ǵulamalarynyń bıik ustazy atanǵan. "Gaýzuńnama" degen shyǵarmada onyń birneshe óleńderi saqtalǵan.
Qańly Samǵataýap (h-280 j.) han ádebıetindegi aty-jóni Kań Syńhuı mundaǵy "kań" - qańly elin bildiredi, ádebıetter onyń qańlylyq ekenin ashyq jazǵan.
Qańly Samǵa 280-274 jyldary Qytaı jerinde bolǵan ol kishkentaı kezinde belgisiz sebeptermen kóshken elge ilesip ata-anasymen birge Úndistanǵa baryp, úndi tilin úırenedi. Keıinnen ata-anasy kerýenmen birge Qytaı jerine ákeledi. Býdda klasıkterin han tilinen aýdarady. Býdhanalar, munaralar salǵyzýǵa muryndyq bolady, han ony býddasymen qosa qurtpaqshy bolǵanda ol hannyń ózin ılandyryp, zor bedelge bólengen.
Júzlik Jachıan (Jychıan) 158-189 jyldary shyǵys Han áýletinde Loıań qalasynda ómir súrgen. Han tarıhnamalaryn¬da bul kisiniń tolyq aty Jylý Jachıan dep atalǵan jáne uly júzdegi Kúsan aımaǵynda dúnıege kelgen. Han tilindegi baıyrǵy jáne búgingi ádebıetter júzlik Jachıandy býddızm¬degi iri aǵymdardy Qytaıǵa taratýshy ǵalym jáne aýdarmashy retinde tanıdy.
Ý ulysynyń hany Súnchýan Júzlik Chıanniń darynyn estip, Shyǵys ordasyna aldyryp, hanzadalarǵa ustaz etedi. Alty eldiń tilin biletin júzlik Chıan 223-253 aralyǵyndaǵy otyz jyl ishinde 36 bólim, 48 tomdyq býdda kitaptaryn han tiline aýdardy. Ári oǵan sózdikter jasady. Bul han tarıhyn¬daǵy býddaǵa arnalǵan alǵashqy sózdik edi. Júzlik Chıan býddızmdik hıkaıalardy óleńmen jazyp, oǵan mýzyka qosyp, ánge aınaldyrǵan. Keıinnen dúrbeleńder sebebinen ata jurty Shý boıyna kóship keledi.
Uly júzilik Jýtan molsha (227-304 j.j.), Jýtan molsha 8 jasynan dinı oqýǵa beriledi, ustazyna erip, Tarym oıpatyndaǵy 36 handyqty aralaıdy, til de, din de úırenip, ábden jetilgende býddızmniń sansyz klasıkterin alyp Dunhýańǵa, odan Chań-anǵa, ile-shala Loıańǵa baryp, búkil ǵumyryn din jolyna arnaıdy. Ómiriniń sońǵy kúnderi Dunhýańda ótipti.
Hýlý Altyn (448-567 j.j.) eń áýeli Shyǵys Ýeı áýletiniń áskerı qolbasshysy bolǵan. Hýlý Altynnyń aqyndyq, sazgerlik atyn shyǵarǵan "Syr áni" eken. Bir retki shaıqastyń qysyltaıań kezinde ol osy án arqyly búkil qoldy jaýyngerlikke shaqyryp, jeńiske jetken eken (Syr ániniń túp tórkini túrikshe edi) dep jazylǵanyna qaraǵanda ol bastaǵan jaýyngerler de túrki taıpasynan bolýy múmkin.
Mátin keıin han tiline aýdarylǵan, han tilinen qazaqsha¬laǵanda bylaı keledi.
Syr sýy bultty taýlar bókterinde,
Kógi tur kıgiz úıshe tóńkerile.
Keń dala, jel tolqytqan kók teńizdeı,
Óredi qoı men sıyr keń tósinde.
Saýjýńda- qazirgi Samarqan óńiriniń týmasy, ataqty músinshi, sýretshi. Han tarıhnamalarynda onyń qylqalam, músin ónerindegi ózindik ereksheligi aıyryqsha alqalanyp, "syzyqtary jińishke de jıi, kıimi denelerge jabysa bitken, sonan tula boıy aıqyn kórinedi, ol ónerdiń damýyna úzdik úles qosqan" dep jazylǵan.
Saýmıaýda 550-600 jyldary aralyǵynda aty shyqqan mýzykant, kúıshi, ásirese Orta Azıadan Qytaıǵa barǵan ishekti aspaptardyń sheber oryndaýshysy ári mýzykatanýshy, qytaılyqtar ony "keıingiler máńgi úmytpaýǵa tatıdy" dep qaraıdy.
Hatý- İleniń batysyndaǵy Jetisý óńirinen (Hygo) shyqqan. Ári aqyn, ári sazger, ári ǵalym. 589 jyly 10 tomdyq shyǵarmasy jaryq kórgen. Kóptegen eńbekteri, óleńderi bar, onyń "Chań-án aımaǵy" degen óleńinen jasaq basqarǵan sardar ekeni, qarýlaryn arbaǵa tıep, soǵan án saldyryp, sherý tartyp júretindigi, kóshpeli jaýyngerligi baıqalady.
Eljaý kúnbı Nándibıuly (j.s.b 177-104) úısin ulysynyń uly bıi. Uly júzder úısinderdi shaýyp, Nándi bıdi óltir¬gende, ǵun táńirqutyn panalap, keıin joryqtarǵa qaty¬sady, soǵysta talaı márte erlik kórsetkeni úshin, úısin elin onyń basqarýyna berip, ǵunnyń batys shekarasyn saqtaýdy buıyrdy. J.s.b. 140 jyly el-jurtyn bastap İle óńirine kelip, uly júzderdi jeńip, jerin qaıtaryp, memleket qurdy.
Iangúı bı - Úısin handyǵy Ońǵaı bıdiń Jeıý hanymynan týǵan balasy j.s.d. 53 jyly úısin eli ishki bólshektenýshilik saldarynan ekige bólingende, Iangúı bı 60 myń otbasyna ıe bolyp uly kúnbı bolǵan.
Ójet kúnbı - úısin Ońǵaı kúnbıdiń ǵun áıelinen týǵan balasy j.s.b 53 jyly Ójet úısin eliniń uly kúnbıi bolýǵa áreket jasap, birneshe Ońqany bastap baryp Naı bıdi óltirip, ózin kúnbı dep jarıalaıdy. Ońǵaı bıdiń Jeıý hanymynan týǵan Iangúı ortasynda talas týyp, beıbit kelisimge keledi. Iangúı 60 myń otbasyǵa ıe bolyp uly kúnbı, Ójet 40 myń otbasyǵa ıe bolyp kishi kúnbı bolady. Ójet kúnbı j.s.d. 53-33 jyldary bılik júrgizedi.
Tuǵyrylhan (1130-1203 j.j.) Vİİ ǵasyrda dúnıege kelgen kereı memleketiniń Hİİ ǵasyrdaǵy ataqty bıleýshi hany. Ol kereı eliniń hany Marhuzdyń úlken uly Qurshaquz Buıryq hannyń uly.
Temýshinniń anda (ókil) ákesi, ári áskerı ónerge baýlyǵan alǵashqy ustazy. Shyńǵysqan etip altyn taqqa otyrǵyzýshy. Keıin Shyńǵysqan kereı elin shaýyp, anda ákesi Tuǵyryl qapyda mert bolǵan.
Tuǵyrylhan urpaqtarynan Shyńǵysqannyń qol astynda kóptegen batyrlar, baqsylar, ǵalymdar men qalamgerler bolǵan.
Bir qyzyǵy, búgingi monǵol derekterinde de ózderin Tuǵy¬rylhannyń urpaǵymyz deıtinder kezigedi eken. Ǵalymdardyń paıymdaýy boıynsha qýatty kereı ulysynan quralǵan rýlardan monǵol, ózbek, qyrǵyz, qaraqalpaq ishine sińgender óte kóp kórinedi.
Ǵalymdardyń H ǵasyrdaǵy kereılerdiń sanyn 900 myń deýi de tegin bolmasa kerek.
Tatatunha (Taýtúk) -Hİİİ ǵasyrdyń bastapqy mezgilindegi Naıman Taıanhannyń (Baıbuqanyń) ustazy, aqylgóı bas ýáziri ári hatshysy. Ol Altaıdaǵy Qara Ertisti mekendegen qarlyq eliniń Sábek taıpasynan shyqqan danagóı abyz Tonykóktiń on altynshy urpaǵy. 1204 jyly Shyńǵysqan Naıman elin shaýyp Taıanhandy óltirgende, ol mońǵoldarǵa qoldy bolady. Shyńǵysqan eli odan naıman, kereı, merkitter qoldanǵan kóne uıǵyr jazýyn qabyldaıdy. Ordanyń senimdi hatshy¬lyǵyna paıdalanady.
Taıanhan (?- 1204 tyshqan jyly) orta ǵasyrda Mońǵol saharasynda ótken Naıman memleketiniń hany. Onyń ákesi Inanh bilge Buqahan erte zamandaǵy jurt qurmetine bólen¬gen orda han. Ol qaıtys bolǵan soń onyń eki uly - Taıanhan (Baıbuqa) men Buıryqhan táj ben taqqa talasyp naıman elin ekige bólgen. Taıanhan úlken ul bolǵandyqtan áke taǵyna muragerlik etti. Buıryq hannyń eli Tastaýyq degen jerdi mekendedi. Eki ıelikke bólingen naımandardyń ár qaısysy, óz aldyna derbes áreket istegen, ózara qyrqysyp otyrǵan. Birin jaý shapsa ekinshisi kómekke kelmeıtin bolǵan. 1204 jyly Taıanhan basqa taıpalarmen odaq quryp Shyńǵysqanǵa joryq jasaǵaly jatqanda, óz ishinen alaýyzdyq shyǵyp, Shyńǵysqan olardy tarpa bas salady. Taıanhan soǵysta aýyr jaralanyp qoldy bolǵan jerinde qaza bolady. Onyń uly Kúshlúk Buıryq hanǵa baryp jan saýǵalaıdy. Taıanhannyń sheshesi Gúrbesý (Kúbısheni) Shyńǵysqan ózine áıeldikke qaratyp, Taıanhannyń nemere qyzy Lınqundy balasy Tólege qosady.
Qańly aqyny Buqum (1254-1300). Ol Iýan patshalyǵy dáýirindegi qazaqtyń áıgili kompozıtory jáne aqyny. Mıń pat¬shalyǵy dáýirinde jazylǵan "Tarıhı mýzyka notasy" de¬gen kitapta erteden qazirge deıingi áıgili kompozıtor¬lardyń stılinde Buqumnyń sazdy óleńderi beıne taý qoı¬naýynan shashyraǵan aqsha bulttaı delingen. Ókinishke oraı Buqumnyń bizge tek "Ordaǵa arnaý" degen jınaǵy ǵana jetip otyr.
Buqum sazdy óleńniń sheberi ǵana emes, áıgili saıası qaı¬rat¬ker edi. Óz zamanynda ol "eńbegi sińgen er", "danyshpan ýázir", "elge tirek bas sardar" degen shendermen marapat¬talǵan.
Qypshaq aqyny Saǵıdolla 1272 jyly týǵan, ólgen jyly belgisiz. Sary ózenniń (Hýańqynyń) bas jaǵynda dúnıege kelgen. Óz dáýiriniń eń bilikti aqyny ári sazgeri. Birneshe jınaq shyǵarǵan, qazir onyń 798 óleńi tabylyp otyr. Onyń urpaqtarynan Saryn (1600 jyldar), Saıqan (1780 jyldar), Sasaryn (1800 jyldar), Salýntıan (1830 jyldar), Sadanıan (1850 jyldar), t.b belgili ǵalymdar, qalamgerler shyqqan.
Seıim Dýlat aqyny Hy Tıantyń (1247-1313 j.j.) ejelgi Úısin ordasy Dýńhýańnyń shyǵysynda dúnıege kelgen. İri áskerı qolbasshy jáne qalamger bolǵan. Bes kitap jazǵan.
Toto (Toqtaı) Mazartaı uly (1314-1355 j.j.) Boıan ne¬meresi, qazaqtyń merkit rýynan shyqqan Mazartaı Qytaıdyń Iýan patshalyǵy dáýirindegi ataqty saıası jáne áskerı qaıratkerlerdiń biri. Totonyń janama aty Daıuń, jasynan zerek ósip qytaı klasıkalyq shyǵarmalaryn oqyp eseıgen. Ol qytaılar arasynda tereńdeı sińip, taǵylymshyldyqqa, joǵary órege jetedi. 1343 jyly Láý, Jın, Suń patshalyq¬tarynyń tarıhyn qurastyryp jazý jóninde jarlyq tú¬sirilip, Toto bas sarapshy ulyq bolyp taǵaıyndalady. Ári kitapty jazýǵa tikeleı aralasady. Ol asa bilimdi qalamger bolýmen birge el basqarýǵa aralasqan saıası qaıratker bolyp jetiledi.
Temirtash - orynbasar keńes begi, orda ákimshilik meke¬mesiniń aqylshy ulyǵy, patshalyq mekteptiń aǵa oqytýshysy, sý qurylys mekemesiniń basqarýshysy, Láý, Jın, Suń patshalyqtary tarıhynyń sarapshysy sekildi mindetter atqarǵan. Onyń laqaby Jıýlıń, qazaqtyń Qańly taıpa-synyń adamy.
Qańly aqyny Sársen (qańly Naýnaý dep te atalady) (1295-1345). Qańly Buqumnyń ekinshi uly. Janama aty Zysan, laqaby Jyńjaı. Ol óz zamanynyń belgili hatkeri, kórkem jazý sheberi bolǵan. Onyń jazý úlgisine búkil Qytaı oqy¬mystylary tánti bolǵan.
Qypshaq aqyny Saryn - Iýan dáýiriniń áıgili aqyny Saǵıdollanyń urpaǵy. 1672 jyldary ásker bastap joryqqa shyqqan, ári óz ómirinen joryq jyrlaryn jazǵan.
Qypshaq aqyny Saban - týǵan, ólgen jyly belgisiz. Biraq Qytaıdyń Hańjý qalasynda turyp joǵary bilim alǵandyǵy málim.
Qypshaq aqyny Dadýke - týǵan, ólgen jyly belgisiz. Búgingi Shynjańnyń Jemsary óńirinde dúnıege kelgen.
Tashtemir - Hİİİ ǵasyrda ómir súrgen, erekshe hatker bolǵan. Ol Qańly handarynyń áýleti Qańly Totonyń uly. Janama aty Jıýhyń, bala kezinde aǵasy Temirtashpen birge memle¬kettik bilim ordasynan tárbıe alyp, klasıkalyq, tarıhı kitap¬tardy kóp oqyǵan. Qytaıdyń kóptegen kórkem jazý¬laryn jasaýshynyń biri.
Qańly Huıhuı - janama aty Zıýan, aq peıil ári tuıyq minezdi adam. Berile úırenip, talanttylar tobyna kirgen. Taıshań begi, sanaq mekemesiniń ulyǵy, bilgirler tobynyń ustazy sekildi qyzmetter atqarǵan. Saıası jaqtaǵy bedeli tótenshe joǵary ýázir bolǵan. Hatkerligimen tanylǵan.
Jurt inisi Zysan (Naýnaý) ekeýin "qos egeı" atasypty
Qańly Qara - orda ákimshilik mekemesiniń ulyǵy qańly taıpasynan shyqqan áıgili hatkerlerdiń biri.
Qańly Buqa - Iýan patshalyǵy dáýirindegi qańly aýylynan shyqqan taǵy bir hatker. Onyń janama aty Shansıý, haıbıhýdyń baqylaýshy ulyǵy bolǵan. Qytaı mádenıeti men ǵylymyna belgili úlester qosqan adam.
Qypshaq Taıbuqa - Iýan patshalyǵy tarıhynda hatkerlik jaǵynda asa bedeldi bolǵandardyń biri. Jazbalarda ony Ba¬zartaı aýylynan Báııeshán taýyn mekendegen delinedi. Ol zertteýler Taıbuqany qazaqtyń qypshaq rýyna jatqy¬zady.
Qarlyq aqyn Tashan (1309-1368) janama aty Ijy, qarlyq taıpasynan shyqqan. Iýan patshalyǵy tusyndaǵy qazaq taıpalarynyń qytaı til- mádenıetin úırenýine oraı Tashan da qytaı tilinde óleń jazyp jurttan qara ozyp shyqty. Onyń qazir saqtalyp otyrǵan 239 óleńi bar. Ol týraly jazylǵan kitaptarda: "Tashan án-mýzykaǵa óte sheber, oqyǵan kitaptarynyń nárin ıgeretin, sýyryp salma, talant ıesi edi" delingen.
QYTAI QAZAQTARYNAN SHYQQAN
ÁIGİLİ ADAMDAR (110)
(Alfavıt tártibimen)
Aqyt Úlimjiuly (1940-1868 j. j) aqyn jáne aǵartýshy, belgili qoǵam qaıratkeri. Shynjańnyń Kóktoǵaı aýdanynda týylǵan. Arab, parsy, mońǵol, orys tilderin meńgergen. Shyǵys klasıkteri men qazaqtyń jyraýlarynan ónege qabyldaǵan. 1891 jyly Qazan baspasynan "Jıhanshah Tamuz Shaquǵly" atty kitaby jaryq kórgen, keıin ol kitap kóp ret basylǵan. 1897 jyly orys ǵalymy profesor Nıkolaı Katanov "Deıatel" jýrnalynyń sol jylǵy 8-9 sanynda osy shyǵarma týraly toqtalǵan, osydan keıin irkes-tirkes "Hıssa habdú-múlik" (1902, 1904, 1909 j.), "Ahýal qıamet" (1908 j.), "Ádebı ǵahylıa" (1909 j.), "Kereı ıshany Muhammed mýmıyn" (1909 j.), "Hıssa Seıfýlmálik" (1895, 1909, 1914), hıssa "Seıd Jaǵfar sham áýlıe sultan Seıd" (1894 j.) sekildi toǵyz kitaby Qazan, Orynbor, Semeı baspalarynda 17 ret basylǵan.
1991 jyldan beri Monǵolıada "Qajybaıan", "Aqyretbaıan", "Jıhanshah", "Ǵahylıa" sekildi tórt kitaby, Shynjańda tańdamaly shyǵarmalarynan eki tomy, atajurt-Qazaqstanda 2007 jyly Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy jaǵynan "Jıhanshah" atty tańdamaly tomy jaryq kórdi.
Aqyt shyǵarmalarynyń deni adamdyq, adaldyq, Allaǵa degen taza júrek, ystyq peıil, izgilik taqyryptarynan quralǵan. Elim dep eljiregen, halqym dep qan jylaǵan aqyn 1940 jyly 72 jasynda Shyń Sysaı túrmesinde jaýyz¬dyqpen óltirildi.
Aqyt Úlimjiuly Shynjań qazaq ádebıetiniń ǵana emes kúlli qazaq jazba ádebıetiniń irgetasyn qalaýshylardyń biri sanalady.
Aqymjan Boldyrǵanuly (1864-1941) Tarbaǵataı óńirinde ótken aıtýly sybyzǵyshy, kórnekti sazger. Qazaq sal-serileriniń jolyn qýǵan onyń aty sybyzǵy tartý ónerimen shyqqan. Ásirese, óz janynan shyǵaryp tartatyn sybyzǵy kúılerimen - "Zar jalǵan", "Qońyr qaz", "Saǵynysh", "Boz aıǵyr", "Ertis tolqyny", "Qur oınaq", "Bulǵyn sýsar", "Sur mergen", "Aqqabanyń tolqyny", "Kók serke", "Sary bel at", "Altaıǵa sapar shekkende", "Jorǵa aıý", "Aqsaq aıý", "Bozingen" sekildi alpysqa tarta kúıdiń bolǵany aıtylady.
Ahmetjan Bóribaıuly (1938-1996) aqyn, Tarbaǵataı aımaǵynyń Toly aýdanynda týǵan. Shynjań ýnıversıtetinde, Tarbaǵataı aımaqtyq partıa mektebinde, İle oblystyq partıa mektebinde oqyǵan. Qoǵamdyq jumysqa endi ornalasqanda "solaqaı saıasattyń" soıylynan taıaq jedi. 1978 jyldan keıin ǵana Tolyda muǵalimdik jumys atqarý oraıyna ıe boldy. 1957 jyly "Júrek jyry" atty alǵashqy óleńin jarıalaǵan ol qolyna qaıtadan qalam alyp toqtaýsyz jyr jazdy. "Beder", "Kúnder" atty jeke jyr jınaqtary men "Dıdar" atty qospa jınaqta óleńderi jaryq kórgen. Ol kezinde Shynjań jazýshylar qoǵamynyń, İle oblystyq jazýshylar qoǵamynyń múshesi bolǵan.
Ahmetbek Kirishbaev Qytaı qazaǵynyń aǵartý salasyn¬daǵy tuńǵysh profesory. 1933 jyly Tarbaǵataıdyń Sháýeshek qalasynda týǵan. Oqytýshylyq ómirinde oqýlyq qajeti úshin "Qazaq ádebıeti tarıhynan tańdamaly derekter", "Qazaq ádebıeti tarıhynan tańdamaly úlgiler" atty kitaptar jazǵan. Ádebıet kafedrasy, Qytaı qazaq ádebıeti kafedrasynyń meńgerýshisi sekildi mindetter atqardy.
A.Kirishbaev Qytaı Lý Shun zertteý qoǵamy Shynjań bólimshe qoǵamynyń turaqty jorasy. Qytaı aýyz ádebıeti qoǵamynyń, basqa da birqatar ǵylymı, ádebı qoǵamdardyń múshesi. Onyń esimi men eńbekteri "Qytaı ádebıet-kórkem ónershileriniń dúnıejúzine áıgili qaıratkerleri", "Qytaı jáne shetelderdegi áıgili aǵartýshylar", "Qytaıdyń jańa dáýirindegi joǵary óreli ǵylym-tehnıka qaıratkerleri", "Qazaqstan ádebıet ensıklopedıasy", "Qytaıdaǵy qazaq mamandary" t.b. ensıklopedıalyq sózdikterge engen.
Asqar Tatanaıuly - (1906-1994 j.j.) aqyn, jazýshy, tarıhshy. 1933 jyldan óleń jaza bastaǵan. 1934 jyldary "Altaı" jáne "Shynjań" gazetteriniń alǵashqy sandarynda óleńderi jaryq kórgen.
1938 j. Altaıda jaryq kórgen "Tań Sholpany" jýrna¬lynda "Malbıkeniń ómiri" atty dastany jaryq kórgen.
Osydan keıin aqynnyń óleń-dastandary, sahnalyq shyǵar¬malary jarıalana bastaǵan. Ári "Qalyńmal", "Quldyqtan qutylǵandar" pesasy Altaı sahnalarynda oınaldy.
"Arqalyq batyr", "Úsh kezeń", "Abylaı", "Tarıhı derek, keleli keńes" sekildi kóptegen kitaptary jaryq kórgen.
Asqat Kerimbaıuly qoǵam qaıratkeri. 1947 jyly İle aımaǵynda týǵan. İle-Qazaq avtonomıaly oblysynyń bastyǵy, SHUAR halyq úkimeti tóraǵasynyń orynbasary, SHUAR saıası máslıhat keńesiniń tóraǵasy qatarly mindetter atqarǵan. Qazir Qytaı komýnıstik partıasy ortalyq komıtetiniń múshesi.
Asylhan Myńjasaruly (1893-1918 j.j.) aqyn, jasta¬ıynan zerek ósken. Aqyn arab, parsy tilderindegi ádebıetter men aýyz ádebıetiniń tańdamaly úlgilerin ustaz etedi. Jazba jáne aıtys aqyndyǵymen aty shyqqan.
Basty shyǵarmalarynan - "At shabys", "Mashyrap", "Jol¬barys pen ury", "Nurıpamen aıtys", "Tanımen aıtys", "Jer-sý attary", "Úı múlki", "Keńes", "Ómir týraly ", "Atpen sóılesý" t.b. shyǵarmalary bar.
Asylhan Shynjań qazaq ádebıetiniń negizin salýshylardyń biri esepteledi.
Asylhan Bágenuly belgili fotosýretshi. 1942 jyly SHUAR Úrimji aýdanynda týǵan.
Foto álbomdarynan - "İle", "Qytaıdaǵy az ulttar", "Qazaq turmys-salty", "Qazaq kıiz úı mádenıeti" sekildiler bar.
"Saıatshy", "Aqqý kóli", "Turpan júzimi" sekildi týyn¬dylary Japonıa, Túrkıa, Golandıa, Germanıa, Qazaqstan elderindegi halyqaralyq kórmelerde úzdik týyndy bolyp baǵalanǵan.
Ol Qytaı fotosýret qoǵamynyń múshesi, SHUAR foto¬sýret qoǵamynyń orynbasar tóraǵasy sekildi qoǵamdyq mindetter atqarǵan.
Ajy Kógedaıuly (1807-1868) Kógedaı Ábilpeıizulynyń urpaq jalǵaǵan murageri. Altaı kereıleriniń tóresi bolyp, ákesi qaıtys bolǵan 1823 jyly 17 jasynda taqqa otyryp, 44 jyl el bılegen.
Aman Muqanov Qytaı memleketiniń 1-dárejeli sýretshisi. 1936 jyly SHUAR Kúnes aýdanynda týǵan.
Onyń maıly boıaýly sýretterinen - "Kókpar", "Mamyrda jaýǵan qar", "Qońyr kúz", "Qabanbaı shoqysy", "Qonaq kútý", "Jún sabaý", "Shı toqý", "Otarda", "Atameken", "Aına kól", "Aq bulaq", "Kúzeýlik", "Kók shoqy" sekildi 80-nen astam týyndysy Qytaı eline keńinen tanymal bolýdan tys, shetelderge shyǵarylyp, avtor kóptegen syılyqtardyń ıegeri bolǵan.
1981 jyly "Aman sýretter jınaǵy", 2002 jyly "Aman¬nyń maıly boıaýly sýretter jınaǵy" qazaq, qytaı, aǵylshyn tilderinde jaryq kórgen. Ol Qytaı sýretshiler qoǵamynyń jorasy, Qytaı az ult ásem ónerin ilgeriletý qoǵamynyń turaqty jorasy, Shynjań sýretshiler qoǵamynyń orynbasar tóraǵasy.
Arqalyq Bóribaıuly (1801-1860 j.j.) HİH ǵasyrda Qytaı¬dyń Altaı óńirinde ótken áıgili batyr. Onyń erligi Jońǵar qaldyqtary sanalatyn qalmaqtarmen bolǵan urystardan kórinedi. "Arqalyq batyr" týraly jazylǵan qıssa-dastan¬dardyń túri onǵa tartady. Onyń bir bólimi 2007 jyly "Arqa¬lyq batyr" degen atpen Almatyda "Úsh qıan" baspasynan jaryq kórdi.
2004 jyly Shynjańnyń Qaba aýdanyndaǵy batyr súıegi Altaı qalasynyń Balǵabaı aýylyna kóshirilip jerlengen ári kórnekti eskertkish qoıylǵan.
Arǵynbek Apashbaıuly (1883-1946 j.j.) kórnekti aqyn, qazirgi Shyǵys Qazaqstan jerinde týǵan. Qytaı elindegi Altaı óńirine ótken. Ol Shynjań qazaq ádebıetiniń negizin salýshylardyń qatarynan oryn alǵan. Basty shyǵarmalary¬nan "Jyr roman", "Qalam alyp Arǵynbek", "Jer - adamnyń anasy", "Jigit sol", "Jaqsy-jaman", "Nasıhat", "Bir zaman", "Saıysker sarbazdardyń jaıy", "Mýsa mergen", "Yrysqan¬dy joqtaý", "Ulym, saǵan aıtarym bar" sekildi týyndylardy ataýǵa bolady.
2004 j. Shynjań Halyq baspasynan tańdamalylary "Arǵynbek shyǵarmalary" degen atpen jaryq kórgen.
Onyń shyǵarmalarynyń kóbi el men jer muńy, ózi kýá bolǵan ult azattyq qozǵalysy jáne onyń sarbazdary tóńireginde bolyp, kórkemdik deńgeıi edáýir joǵary.
Áset Naımanbaıuly (1867-1923 j.j.) qazaqtyń áıgili aqyny, ánshi-sazgeri, týǵan jeri qazirgi Qarqaraly óńiri. 1904 jyldan bastap Qytaı - Qazaqstan arasynda aqyndyq¬pen aty shyǵyp, sal-serilik ómir ótkizgen. 1916 jyldan bastap Qytaıdyń Tarbaǵataı óńirine ótip, odan İlege mekendep aqyndyǵy men ánshiligi arqyly dúıim jurtqa tanylady. 1923 jyly Ǵabbardyń úıinde ańdaýsyzda "almasty, músátir dep tatyp alyp", qapıada kóz jumdy. Qabiri Qulja aýda¬nynyń Kókqamyr jaılaýynda.
Qıssa-dastandarynan - "Muńly qyz", "Nurlan men Aıgúlim", "Túsiphan", "Keshýbaı -Jámıla", "Pýshkın- Tatána", "Salıha-Sámen", "Altyn balaq aq suńqar", "Baqtıar", "Dastarqan", "Shákirt-SHákirat", "Sherızat", "Jamsap", "Ǵalym-Sálim", "Aǵash at" sekildilerdi ataýǵa bolady. Aıtystarynan - Yrysjanmen, Baqtıarmen aıtysy jáne Kempirbaımen qoshtasýy, el ishine kóp taraǵan ánderinen - "İnjý-marjan", "Maqpal", "Qara kóz", "Maıda qońyr", "Láılim shyraq", "Jıyrma bes", "Qysymet", "Qońyr qaz", "Ardaq" sekildileri bar.
Áset Shynjań qazaǵynyń ǵana emes tutas qazaq ádebıe¬tiniń kósh basyndaǵy kósem serkeleriniń biri bolǵan dara tulǵa.
2000 jyly Qytaıdyń Beıjındegi ulttar baspasynan "Áset shyǵarmalary" degen atpen eki tomdyq shyǵarmalary jaryq kórgen.
Ásen Júnisuly (1924-1994) saıası qaıratker. 1935-1940 jyldary Kúnes aýdany "Taldy Toran" mektebinde oqyǵan. Alǵashynda muǵalim, keıinnen úsh aımaq armıasynyń Toǵyztaraý atty áskerler 1-polkinde saıası jetekshi (1945), Qobyqsary atty áskerler 6-polkinde shtab bastyǵynyń orynbasary (1946), Altaı atty áskerler 3-polkinde batalón komandıri, úsh aımaq ulttyq armıa bas shtaby tálim-tárbıe batalıonynyń shtab bastyǵy, áskerı mekteptiń shtab bastyǵy, Qytaı Halyq azattyq armıasy 5-korpýs dıvızıasy 41-polkiniń shtab bastyǵy bolǵan(1949). 1953 jyly Shynjań áskerı raıony artqy shep qamdaý bólimi keńsesiniń orynbasar meńgerýshisi, 1956 jyly Úrimji qalasy ásker alý mekemesiniń bastyǵy, 1958 jyly Altaı bólimshe áskerı raıonynyń orynbasar qolbasshysy1981-1983 jyldary Soltústik Shynjań áskerı raıonynyń orynbasar qolbas¬shysy bolǵan. 1985 jyly korpýstyń orynbasar bastyǵy dárejesimen zeınetke shyqqan. Polkovnık áskerı sheniniń ıegeri.
SHUAR-dyń jáne İle oblysynyń kóp retki halyq quryltaıynyń ókili.
Áseıin Jaqsylyquly (1903-1994) kórnekti aǵartýshy.
1935 jyly Shynjań ólkelik oqý-aǵartý meńgermesi jaǵynan burynǵy keńester odaǵynyń Tashkent qalasyndaǵy Orta Azıa memlekettik ýnıversıtetinde oqyǵan. 1938 jyly elge oralyp, Úrimji pedagogıka mektebinde muǵalim bolǵan.
1940-1943 jyldary Qulja qalasyndaǵy ulttar gımna¬zıa¬synda oqytýshy, İle qazaq qyrǵyz mádenıetin ilgeriletý uıymynyń tekserý bóliminiń jaýaptysy bolyp istegen. 1943-1945 jyldary Kúneste muǵalim 1945-1946 jyldary Kúnes saqshy mekemesinde bólim kadry bolyp jumys istegen. Osydan keıin "İle bilim jurtynda" oqytýshy, İle pedagogıka mektebinde meńgerýshi bolǵan. 1958 jyldan keıin "ultshyl" bolyp taıaq jegen. 1979 jyly aqtalyp, İle qazaq avtono¬mıaly oblystyq saıası-máslıhat keńesiniń turaqty jorasy bolǵan.
Áýelhan Qalıuly. Ádebıettanýshy ǵalym, profesor. 1939 jyly SHUAR Býryltoǵaı aýdanynda týǵan.
Shynjań til ınstıtýtynyń qytaı tili fakúltetin 1959 jyly támamdap, osy ınstıtýtqa ustazdyq jumysqa orna¬lasady.
Qytaı til-ádebıet fakúltetinde oqytýshy, kafedra je¬tekshisi, fakúltet basshysynyń orynbasary, Shynjań aǵartý ınstıtýty basshysynyń orynbasary, 1995 jyly ınstı¬týt bastyǵy qatarly mindetter ótegen. Arada SHUAR saıa¬sı keńesiniń (1998-2003 j.), SHUAR ádebıet, kórkemóner¬shiler birlestiginiń jorasy bolyp, 2003 jyly zeınetke shyqqan.
Á.Qalıulynyń on neshe kitaby jaryq kórgen. 1986 jyly bastyrǵan "Qazaq aýyz ádebıeti" atty kitaby 1988 jyly Shynjań fılosofıalyq, qoǵamdyq ǵylymdary boıynsha SHUAR úkimetiniń ekinshi dárejeli kitap syılyǵyn, 1990 jyly Qytaı az ulttar ádebıetin zertteý qoǵamynyń úzdik shyǵarma syılyǵyn alǵan. "Qytaı qazaqtarynyń dástúri" atty kitaby Amerıkanyń ýnıversıtetter baspasynan 1998 jyly aǵylshyn tilinde jaryq kórgen.
Á.Qalıuly "Qytaıdyń aǵartý mamandary", "Qytaı maman¬darynyń iri sózdigi", "Qytaı jazýshylarynyń qysqa¬sha ómirbaıany", "Qytaı qazaq mamandary" (qazaqsha) "Qazaq¬stan ensıklopedıasy", "Qazaq ádebıetiniń sózdigi" (Qazaq¬stan) qatarly kóptegen bedeldi sózdikterde tanystyrylǵan.
Ol Qytaı jazýshylar qoǵamynyń, Qytaı fólklorshylar qoǵamynyń múshesi, Memlekettik keńestiń erekshe stı¬pendıasynyń ıegeri, Shynjań qazaq mádenıetin zertteý qoǵamy tóraǵasynyń orynbasary.
Áshim Dóńshiuly - (1896-1962 j.j.) İle óńirinde ótken áıgili kúıshi.1952-1953 jyldary Úrimji qalasynda, sonan keıin İle Qazaq avtonomıaly oblystyq kórkómóner úıirmesinde jumys atqarǵan. Ol 1957 jyly Beıjıńge baryp, "Kúı basy", "Aq tolqyn" kúıleri arqyly halyq kúıshisi ataǵyna ıe bolǵan. Onyń "Óktergi", "Aq erke", "Aq tolqyn", " Jáı tolqyn", "Qazaq-qyrǵyz dostyǵy" sekildi kóptegen kúıleri bar. Qytaı jerinde kúıshiniń 85-100 jyl tolý oraıyna merekelik sharalar uıymdastyryp arnaıy eskertkish qoıyldy. Kamal Maqaıulynyń qurastyrýmen Shynjań halyq baspasynan "Áshim kúıleri" (1981 j) men "Kúı kúmbiri" (1989 j) atty eki kitap shyqty.
Ábilqaıyr tóre Rabatuly (1888-1970) onyń besinshi atasy Sama Qyzaı eliniń alǵashqy tóresi bolǵan. Úshinshi atasy Qudaı¬mende táıji. Ábilqaıyr jas kezinde dinı jáne pánı mektep¬terde oqyp saýat ashqan. 17 jasynda kúnde, záńgi sekildi mindetter atqarǵan. Shyń Sysaı zamanynda bir mezet túrmege jatyp shyǵady. Úsh aımaq úkimeti tusynda Ýálıdiń oryn¬basary sekildi ártúrli mindetter atqarǵan Jańa Qytaı úkimeti ornaǵannan keıin Shynjań ólkelik halyq úkimetiniń jorasy, QHR 1-2 kezekti memlekettik saıası máslıhat keńes múshesi bolyp Qytaı tóraǵasy Maýzyduńnyń qabyldaýynda boldy. Ol taǵy da SHUAR-dyń 1, 2, 3-kezekti saıası máslıhat keńesiniń múshesi, SHUAR halyq quryltaıynyń ókili sekildi mindetter ótegen.
Álen Jeńisqanuly (1884-1961) Altaı qazaqtarynyń urpaq jalǵaǵan mansaptysy(tóresi) Jeńisqan qaıtys bolǵan soń, 1914 jyly Mıngo ortalyq úkimeti ákesiniń ornyna Álenniń murager bolýyn bekitedi. 1917 jyly qyrkúıekte Mıngo ortalyq úkimeti ony júnýań dep bekitedi. 1925-1934 jyldary Shynjań ólkelik úkimet Altaı óńiriniń shekara qarýly qosynyn uıymdastyrǵanda Álen tuńlıń mansabyna taǵaıyn¬dalyp jumys atqarady. 1939 jyly Úrimjige shaqyryp, 1940 jyly Shyń Sysaı jaǵynan qolǵa alynady. 1944 jyly Shyń Sysaı ketip, Ýjuńshın úkimeti ornaǵanda túrmeden bosap, Altaı aımaǵy Ýálıiniń orynbasary, 1945 jyly ólkelik qurylys meńgermesi bastyǵynyń orynbasary, 1949 jyldan keıin SHUAR Halyq komıtetiniń aqylshysy sekildi mindetter atqarǵan.
Áz-Kádimbaıuly (1889-1947) Altaıdyń Býyrshyn aýdanynyń adamy. Qytaı, orys tilderin meńgergen. El basqarý isine aralasyp 1920 jyly zalyń mansabyn alǵan. Eldi eginshilikke bastap, 1930 jyldary "Tileke" toǵanyn aldyrǵan. Halyqqa oqý-aǵartýdy, ǵylymı-tehnıkany úgittep, 1934 jyly mektep saldyrsa, 1940 jyly bylǵary mánerleý zaýytyn qurǵan.
Ábdirahman Toqylov (1890-1957) Dinı saýaty ashyq Ábdirahman 1910-1920 jyldarda saýdamen aınalysady. 1934 jyly Sh.Kógedaev ony Qazaqstan(Óskemen)-Qytaı (Altaı) arasyndaǵy saýdaǵa jaýapty etedi. 1942 jyly Býyrshyn aýdan¬dyq saýdagerler qoǵamynyń bastyǵy, 1937 jyly jıan¬gerlikke qarsy odaqtyń Býyrshyn bólimshesiniń jaýaptysy, 1947 jyly Altaı aımaǵy ýáliniń orynbasary, 1948 jyly Shynjań beıbitshilikti jáne demokratıany qorǵaýdaǵy Altaı uıymdastyrý komısıasynyń jorasy, 1949 jyldan keıin jalǵasty ýálıdiń orynbasary qyzmetterin atqarǵan.
Ázimhan Tishánuly (1929-1996 j.j.) aýdarmashy, zertteýshi, ǵalym, kóne Qytaı tiliniń mamany. "Úsh patshalyq qıssasy", "Tań dáýirindegi tańdamaly óleńder", "Sý boıynda", "Qyzyl saraıdaǵy tús" qatarly qytaı klasıkalyq shyǵarmalaryn qazaqshalaǵan.
Ádebıet ǵylymy týraly tyń kózqarastary men batyl izdenisteri "Ádebıet syr shertedi" (1994 jyl, Halyq baspasy) atty jınaq bolyp jaryqqa shyqty.
Ákpar Esbosynuly (1911-1944) Qudaınazar batyrdyń urpaǵy. 1944 jyly Pátıh, Seıit, Qaınam, Baısharyn, Naýan sekildi erlermen birlesip "Lastaı partızandaryn" uıymdastyryp, gomındań úkimetine qarsy qarýly kúres jasaǵan. Sol jyly 20-qarashada jaý oǵynan erlikpen qurban bolǵan. Úsh aımaq úkimeti 1946 jyly 10 maýsymda oǵan "Halyq batyry" ataǵyn bergen.
Ákpar Májıtuly jazýshy, 1954 jyly İleniń Qorǵas aýdanynda týǵan. 1973-1976 jyldary Lanjý ýnıversıtetiniń ádebıet fakúltetinde oqyǵan. Qytaı memlekettik jazý¬shylar qoǵamynda jáne osy qoǵamnyń "Ulttar ádebıeti" jýr¬na¬lynda redaktor, bas redaktordyń orynbasary qyz-metterin atqarǵan. Qazir Qytaı jazýshylar baspa tobynyń bastyǵy.
"Aqsaq qulan" (1985 jyl), "Kók kógershin" (1991 jyl) áńgime-povester jınaǵy qazaq tilinde, "Qaıran on bes jasar Qalıda-aı", "Hanymnyń sandyǵynda saqtalǵan tizimdik" áńgime-povester jınaǵy qytaı tilinde jaryq kórgen. "Nurman qart jáne onyń tazysy" áńgimesi úshin memlekettik syılyq alǵan.
Áripjan Januzaquly ( 1878-1946 j) aqyn, ári sazger Shyǵys Qazaqstanda týyp Tarbaǵataı óńirinde ótken Áripjan ár qyrynan el kózine túsken. Ol Tashkent, Samarqan, Ferǵana qalalaryn aralap el tanyp, jer tanyp óner órisin keńeıtip otyrǵan.
Onyń tól týyndylarynan "Ferǵana qyzyna", "Jájek jyry", "Aqyt qajy men Qyzaıbaı qajyǵa", "Ferǵanaǵa arnaý", "Ermek pen Marıaǵa", "Qarakóz ben Muqajanǵa" sekildi eńbekteri bar.
Basbaı Sholaquly Bapın (1889-1953 j.j.) Qytaı qazaq¬tary arasynan shyqqan ataqty baı, kórnekti qoǵam qaırat¬keri. SHUAR Tarbaǵataı aımaǵynyń alǵashqy ýálıi (gýbernatory).
Ol óz qarjysy arqyly mektep-medrese ashyp, kópir saldyryp, halyqqa kóp ıgilikti ister jasaǵan. Uly Otan soǵysy kezinde (1943 j.) KSRO-ǵa kómekke er-turmanymen 500 at kómek jiberse, Koreıaǵa kómektesip, Amerıkaǵa qarsy turýǵa (1951 j.) bir ushaq ataǵan.
Qytaıdaǵy qazaq jazýshysy Z.Sánikuly "Basbaı" atty tarıhı roman jazǵan.
Baımolla Qarekeuly (1879-1941 j.j.) belgili qoǵam qaıratkeri. Saýyr jerinde týǵan, Qobyqta mal sońynda júrgende Jáke bı ózine kómekshilikke ertip, sonan bastap el isine aralasa bastaǵan. Qytaı, mońǵol, manjý tilderin jetik meńgergen. Mámı beısiniń qolynda qyzmet atqaryp júrgen kezinde, Zakarıa tórege ilesip, Juńhýa mıngonyń parlament májilisine qatynasqan. Keıinnen Iań Zyńshıń¬nyń tusynda, Úrimjide áskerı mansapqa (ıńjań) otyrǵan. Shyń Sysaı Shynjańnyń taǵyna otyrǵan tusta ony ólkelik halyq ister meńgermesiniń bastyǵyna taǵaıyndaıdy. Bul týraly Asqar Tatanaıuly: "Shyń Sysaıdyń qazaq halqynan meńgerme bastyǵyndyq mansapqa qoıǵany da, senimsiz qaraǵany da, tuńǵysh ret túrmege japqany da osy Baımolda boldy" deıdi.
Baıeke Jazbaıuly (1820-1893) Qyzaı eliniń meńis rýy Tileýberdi atasynan taraıdy. Ári bilgir, ári sheshen bolǵan. "azýy alty qarys" kókjaldyǵymen aty shyǵyp eli men jeri úshin aıanbaı kúresken tulǵa.
Baıqozy Jasaqbaıuly (1859-1933 j.j.) - Altaıdyń Jemeneı óńirinde ótken ataqty balýandardyń biri. Úlken¬derdiń aıtýynsha Baıqozynyń jaýyryny jerge tıip kórmepti. Jetpiske kelgende de topty kórip arqasy qozyp "Balýanǵa túsemin" degende bas báıgeni kúrestirmeı bergen eken. Onyń alyptyǵy týraly kózimen kórgender "jalǵyz ózi bir qoıdyń etin tolyq taýsyp jep qoıǵany" men "Sarlyqtyń buqa¬synyń múıizinen qysyp óltirgenin" ańyz qylady.
Batyrhan Qusbegın, jazýshy, 1936 jyly SHUAR Býrylto¬ǵaı aýdanynda týǵan. Úrimji pedagogıka mektebinde, Shynjań ólkelik kadrlar mektebinde oqyǵan. 1953-1955 jyldary Sanjynyń oqý-aǵartý salasynda, 1956-1962 jyldary "Shyn¬jań gazetinde" (redaktor, tilshi) jumys istegen. 1968-1983 jyldary jazyqsyz jalamen Tarym jaza lagerine aparylǵan. 1983 jyly bostandyqqa shyqqan. 1957 jyly "Qaıta týǵan mahabbat" áńgimesimen prozaǵa aralasqan ol, "Jan" (5 tom), "Zýqa batyr", "Pana", "Keshýler" romandarymen birge "Eı, adamdar-aı" (áńgimeler jınaǵy) "Sórede" (kóp avtorlyq dastandar jınaǵy), "Úsh qıyq" (úsh avtordyń dastandar jınaǵy), "Bir táýlik" (áńgime-povester jınaǵy) sekildi kóptegen shyǵarmalar jazyp jarıalady.
B.Qusbegın Qytaı jazýshylar qoǵamynyń, SHUAR jazýshylar qoǵamynyń múshesi.
Bádet Ahmetjanov sazger, 1942 jyly Tarbaǵataıda dúnıe¬ge kelgen. Ol Shynjań kórkemóner mektebiniń mýzyka klasyn bitirgen. Toly aýdandyq kórkemóner úıirmesiniń mýzyka muǵalimi bolyp istegen.
Bádet 1959 jyldan bastap mýzyka jasampazdyǵymen aınalysyp , bir júz elýden astam án-kúı jazdy. Onyń "Serpin" kúıi, "Tarbaǵataı" áni memlekettik syılyq, "Ómir¬ligim", "Aqqýym", "Ormanym" ánderi SHUAR syılyǵyn alǵan.
1985 jyly İle Qazaq avtonomıaly oblystyq mýzykanttar qoǵamynyń orynbasar tóraǵasy bolǵan.
Bozdaq Dúzbembetuly (1900-1994 j.j.) - ári aıtys aqyny, ári jazba aqyn. 1970-1980 jyldardan resmı qalyptasa bastaǵan Shynjań aıtys aqyndary mektebin qalyptasty¬rýshylardyń biri. Kóptegen álmanahtarda óleńderi jarıalanýmen birge 1980 jyly Shynjań halyq baspasy jaǵynan "Ertis tolqyny" atty bir tomdyq tańdamaly óleńderi jaryq kórgen.
Botaı Kópenuly, qoǵam qaıratkeri. 1959 jyly orta mek¬tepti bitirip, Tashkent ýnıversıtetine hımıa mamandyǵy boıynsha oqýǵa túsken. 1965 jyly ýnıversıtetti bitirip, Shynjań bólimshesiniń hımıa zertteý ınstıtýtyna jumysqa ornalasqan. 1974 jylǵa deıin hımıa ǵylymyna qatysty arnaýly taqyryptarda ǵylymı-zertteý jumystarymen aınalysqan. "Ǵylym qıasynda" atty kitaby bar.
2003 jyldan bastap "Shynjań qazaq til-mádenıet, ǵylymı qoǵamynyń" tóraǵasy qyzmetin atqaryp keledi.
Bolmas Tólemisuly (1909 - 1968) - aqyn. Basty shyǵarma¬larynan - "Ómir sýreti", "Shińgil shyrǵalańy", "Altyn ton", "Astanam" sıaqty óleńderi men 11 kúı, 8 áni bar.
Bóstek sal (1759-1830 j.j.) Altaı betinde ótken ataqty saldardyń biri. Ol án salyp, kúı tartýmen birge kıim-keshek, minis kóligi jaǵynan kóz súrinerlik kórkemdikpen óz ortasyna tanylǵan qazaq saldarynyń sońǵy bireýi edi.
Bóke Jyrǵalańuly (1850-1904 j.j) - HİH ǵasyrdyń sońynda Qytaıdyń zulymdyǵyna qarsy turyp, ult azattyǵy úshin kúresken áıgili batyr. Ol qazaq ultyna ese teńdik alý jolynda kúresip júrip, 1904 jyly Tıbet jerinde qaza bolǵan. Onyń ólgenin estigen Qytaı armıasy aýyldy jaýlap, kórdegi óli denesinen basyn kesip alady. Sol arqyly "kim bizdiń ámirimizdi tyńdamasa, kóretini osy" dep halyqqa ses kórsetip, basyn Úrimji kóshesine ilip qoıady. Sóıtip, tarıhta bir adamnyń denesi ekige bólinip, basy týǵan dalasy Altaıǵa, súıegi Tıbetke jerlenedi.
Buhat Qanapıauly (1894-1943) Altaıdaǵy tórt bıdiń biri Kókenniń urpaǵy. 1934 jyly Qanapıa beısi qaıtys bolǵanda beısilik ornyna muragerlik etken. El basqarý isinde halyqqa adaldyǵymen aty shyqqan. 1943 jyly ult azattyq kúresin qoldadyń degen jazamen Shyńshysaı jaǵynan óltirilgen.
Bulanbaı Kólbaıuly (1765-1850 j.j.) - HVİİİ ǵasyrdyń sońy men HİH ǵasyrdyń basynda ótken ataqty palýan. Qazaq palýandy kúshine qaraı " túıe palýan", "ógiz palýan", "aıý palýan " atasady. Bulanbaı quıǵa batqan túıeni julyp alǵandyǵymen alyp atanǵan "túıe palýannyń" biri.
Búrkitbaı Tuıaquly (1906-1944) - 1939 jyldan bastalǵan Ospan batyr bastaǵan ult azattyq kóterilisiniń batyr sarbazdarynyń biri. Onyń esimi batyrlyǵymen qosa "Oı, Ǵaısha" áni arqyly áıgili bolǵan.
Ol 1943 jyly qolǵa túsip, 1944 jyly 11 aqpanda Altaı qalasynda gomındańshyl qytaılar jaǵynan atyp óltirilgen.
Byqysh Qazykeuly (1840-1911 j.j.) - Altaıdyń Býyr¬shyn óńirinde ótken aıtýly sheshen. Onyń kóptegen sheshendik shejireleri "Sheshendik sóz ańyzdary", "Shalǵyn", "Mura", "Altaı aıasy" jýrnaly sekildi basylymdarda jarıalanǵan.
Byqyshtyń sheshendik sózderi tap bermede aıtqan tapqyr sózderi men eldiń joǵyn joqtap, muńyn muńdaıtyn halyq¬shyldyǵy jaǵynan erekshelenedi.
Beısenbi Dónenbaıuly (1803-1872 j.j.) - Altaı óńirinde ótken ataqty kúıshi, ári Altaı kúnbetindegi tórt bıdiń biri bolǵan.
Bala kúninen kúıge áýes bolyp ósken ol jastaıynan bılik¬ke de aralasady. 17 jasynda arǵyn, naıman, kereı ara¬syndaǵy úlken bir daýǵa túsip, sheshendigimen, bilgirligimen el kózine túsken. Qunanbaı qajymen de dastarqandas bolyp, bılikke aralasqany týraly ańyz bar. Bul ańyzdardy aqıqatqa jaqyndatatyn nárse onyń kúıleri bolyp, alǵashqy bılikte ózine syıǵa tartylǵan atqa qarata "Maıda jal" kúıin týdyrǵany aıtylsa, Qunanbaıǵa qatysty "Bodaý keńes" kúıin shyǵarǵany aıtylady. Beısenbi óz ómirinde "Jeke batyr", "Qymyz kúıi", "Arman-aı", "Tan-tan sal", "Jeńildim", "Kókshubar", "Bejeńniń keńes kúıleri" sekildi kóptegen kúıler jaratqan. Kúıshiniń eńbekteri júıeli túrde jınaqtalmaǵandyqtan áli de kóp zertteýdi qajet etedi.
Berdihan Abaıuly (1940-1990 j.j.) - Qytaıdyń Tarbaǵataı óńirinde ótken dúldúl aqyn. Ol aıtys óneriniń sańlaǵy bolyp qana qalmastan sazgerlik, sheshendik jaǵynan da ózindik talant tanytqan.
Kóptegen óleńdermen birge "Aýylym", "Kele bershi jaz aıym", "Meniń anam" sekildi 20-ǵa tarta áni bar. 1999 jyly "Aqyndar aıtysy" atty (İİİ-tom) aıtystar men óleńder jınaǵy jaryq kórgen.
Bekmuhamet Musa. Qoǵam qaıratkeri. 1942 jyly İleniń Tekes aýdanynda týǵan. İle-Qazaq avtonomıaly oblysynyń bastyǵy, SHUAR Saıası keńes tóraǵasynyń orynbasary tektes jumystar istegen.
Gúlistan Qanapıauly - palýan. Qytaıdyń memlekettik chempıony. 1952 jyly Altaıda týǵan. Qytaıdyń bes retki memlekettik kúresinde, Shynjańnyń alty retki ólke dárejeli kúresinde altyn medal ıegeri bolǵan.
Ǵazez Aqytuly, belgili qalamger, 1924 jyly, 18 sáýirde Altaıdyń Kóktoǵaı aýdanynda týǵan. Eskishe, jańasha joǵary bilimge ıe. 1938-1950 jyldary aýylda muǵalim, 1950-1958 jyldary Kóktoǵaı aýdandyq mádenıet oqý-aǵartý bóliminiń bastyǵy bolǵan. 1981-1994 jyldary Kóktoǵaı aýdany saıası keńestiń tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqarǵan. "Sarqyt" (2001 j) atty jyr jınaǵy men "Aqyt Úlimjiuly" (2000 j) atty tarıhı essesi jaryq kórgen. İnisi Maqatpen birigip "Quran kárimdi" tuńǵysh ret (1990 j) qazaqshalaǵan.
Dálelhan Súgirbaıuly (1906-1949 j.j.) - Saıası qaıratker. Mońǵolıanyń Baıanólgeı aımaǵynda týǵan. Sarsúmbe aýdanynyń orynbasar ákimi, Altaı aımaǵynyń orynbasar ýálıi, Altaı atty áskerler polkiniń komandıri, Altaı aımaǵynyń ýálıi, ulttyq armıanyń orynbasar bastyǵy sekildi mindetter atqarǵan.
Ospan bastaǵan ult azattyq kóterilisine qatynasqan. 1941 jyly Keńes Odaǵynda komýnıstik partıanyń arnaıy qyzmetkerler tárbıeleý maqsatyndaǵy oqý ornynan bilim alǵan. Keıinnen komýnıstik ıdeıany jaqtaýyna baılanysty Ospan batyr eki arasynda túrli qaıshylyqtar men qan tógister bolǵan. 1949 jyly 27 tamyz kúni Pekındegi Qytaı eliniń qurylý oraıyndaǵy arnaıy jınalysqa ushyp bara jatyp, Baıqal jerinde ushaq qulap qaza bolǵan.
Dálelhan Mámıhanuly qoǵam qaıratkeri. 1946 jyly Altaıda týǵan. SHUAR halyq úkimeti tóraǵasynyń oryn¬basary, SHUAR turaqty komıteti tóraǵasynyń orynbasary qatarly qyzmetter atqarǵan.
Dálelhan Ádilbekuly ánshi. 1962 jyly Tarbaǵataıdyń Shaǵantoǵaıynda týǵan. 1978 jyly İle oblystyq án-bı úıirmesine qabyldanyp, 1987 jyly Shańhaı mýzyka ınstı¬týtynyń án fakúltetin támamdaǵan. 1988-1995 jyly eki márte QHR memlekettik júldesin jeńip alyp, "Altyn samuryq" sekildi tańdaýly syılyqtarmen marapattalǵan.
Fransıa, Germanıa, Italıa, Shveısarıa, Golandıa, Japonıa, Qazaqstan elderinde óner saparynda bolǵan. 1992 jyldan bastap Shynjań áskerı raıonynyń ánshisi.
Dáýlet Halyquly kúıshi, kompozıtor. 1939 jyly SHUAR Shińgil aýdanynda týǵan. 1957 jyldan bastap uzaq ýaqyt İle-qazaq avtonomıaly oblystyq teatrynda, keıinnen Kúıtin qalasynda Mádenıet-kórkemóner zertteý keńsesinde jumys atqarǵan. "Týǵan jer", "Aýylym", "Baqyt qaınary" sıaqty kóptegen kúılerdiń avtory. "Aq qaınar" atty kúıler jınaǵy jaryq kórgen.
Demejan Keshýbaıuly (1865-1906 j.j.) Tarbaǵataı óńirinde ótken belgili qoǵam qaıratkeri. Demejan týǵanda sheshesi Kúldarıdyń ákesi Kerimbaı záńgi ony baýyryna salyp alǵan eken. Jańa bosanǵan báıbishesi Ajar eki balany egiz etip birine Demejan, birine Súıejan dep at qoıǵan.
1898 jyly Kerimbaı naýqastan qaıtys bolar aldynda el aǵalary aldynda Demejandy murager retinde óz ornyna qoıady. Buǵan Qyzylbalanyń Ysqaǵy sekildiler qarsy bo¬lady. Demejannyń halyqtyń joǵyn joqtap, alman salyqqa qarsy shyǵýyn syltaýratqan sol kezdiń úkimet ulyqtary men Máten bastaǵan zulym top birlesip, ony darǵa asyp óltiredi.
Áset, Kúderi bastaǵan aqyndar Demejandy kúńirene joqtaıdy.
Dosber Saýryquly (1894-1971) İleniń Nylqy aýdanynda týǵan. Arab, parsy tilin jaqsy bilgen ári el basqarý isine aralasyp otyrǵan. Jasynan óleń-jyrǵa áýes bolyp, jaz¬ǵandary 1940 jyldyń sońǵy kezderinen bastap jarıalana bastaǵan. 1947 jyly "Tóńkeris tańy" gazetinde tilshi bolǵan.
Ókildik shyǵarmalarynan - "Sádýaqas jomart", "Saqaý qyz", "Aldarkóse", "Dosber men Altynnyń aıtysy", "Mamyrbekke", "Babam týraly", "Kúnestegi baýyryma", "Tekeske barǵanda", "Shap", "Bala", "Qalam men balaǵa", "Ǵashyqtyq haty" sıaqtylar bar bolyp, onyń kóp bólimi 2000 jyly İle qazaq baspasynan "Dosber Saýryquly shyǵarmalary" degen atpen jaryq kórgen.
Dýbek Shalǵynbaev (1921-1947 j.j.) - Qytaı qazaqtary¬nan shyqqan belgili qalamger ári qoǵam qaıratkeri. Atasy Shalǵynbaı záńgi bolsa, ákesi Nurtaza kóp tildi, bilimdi úkirdaı bolǵan adam. Dýbek 7-8 jastaǵy kezinde aýyldyq mektepten oqýmen birge, Shyń famılıaly qytaıdan qytaı tilinde sabaq oqıdy. 1936 jyly Úrimjidegi "Mońǵol-qazaq" mektebine jiberedi. Zerek bala qytaı tilin meńgerip qal¬mastan, sol tilde saıası maqalalar jaza bastaıdy. 1937-jyly kúzde Dýbek bul mektepti bitirip, Shynjań ınstıtýtynyń til fakúltetine oqýǵa túsedi. 1939 jyldan bastap "Shynjań gazeti", "Halyq úni", "Jańa nur", "Kúres", "Tabys" atty gazet-jýrnaldarda "Kedeı oqýshynyń taǵdyry", "Halyq pikiriniń shyndyǵy", "Qazaq tiliniń keıbir máseleleri", "Ádebıetimizdegi keleli máseleler" sekildi kóptegen eńbekter jazyp jarıalady. Dýbek áıgili aýdarmashy da bolǵan. Ol qazaq halyq ertegileri men Qojanasyr áńgimelerin qytaı tiline aýdarǵan.
Jendet Shyń Sysaı ony 1942 jyly tutqyndap, túrmege qamaıdy. 1945 jyly túrmeden bosaıdy. Sol jyly aqpanda Sháýeshek qalasyna kelip, úsh aımaq tóńkerisine qatynasady. Bir mezet Sháýeshek túrmesine jatyp shyǵady. 1945 jyly tamyzda Tarbaǵataı ýálı mekemesi qurylyp Basbaı ýálı, Dýbek úgit taraýynyń bastyǵy bolady. 1946 jyly Tarba¬ǵataı tóńkeristik jastar uıymy tóraǵasynyń orynbasary, aýdandyq keńestiń tóraǵasy, "Halyq úni" gazetiniń bas redaktory jumystaryn atqarady.
Esenkeldi Qudaınazaruly (1711-1781 j.j.) - jońǵar shap¬qyn-shylaryna qarsy kúres tusynda qara kereı Qabanbaı, ke¬reı Er Jánibek batyrlarmen tizelese erlik kórsetken¬derdiń biri.
1757 jyldan bastap qyzaı eliniń Aıakózge, odan órlep Tarbaǵataı jerine qonys aýdarýyna, ata mekenge baýyr basýyna kóp eńbek sińirgen. 1768 jyly Tarbaǵataı amby¬sy¬nyń tanystyrýy, İle generaly Agýıdyń ortalyqqa usy¬nýy arqyly Chıń úkimetinen (Ejenhan) tórtinshi kóktas dárejesindik mansap alǵan.
Esimhan Imanbaıuly (1899-1941 j.j.) - Kóktoǵaı jerinde týǵan. 1935 jyly úkirdaılyq orynǵa muragerlik etken. Ospan batyr bastaǵan ult azattyq kóterilisin bastaýshy¬lardyń biri. Shyń Sysaıdyń qazaqtardy jappaı tutqyndap, qyrǵyn¬daýyna baılanysty 1940 jyly 2 aqpanda Kóktoǵaı aýdanynyń qytaı ákimi Chúı Yrlıń bastaǵan tórt adamnyń basyn kesip, qolyn qandaıdy. Ári qarýlaryn alyp qytaı¬larǵa qarsy kúresti bastaıdy.
1941 jyly kóterilistiń bir retki sátsizdiginde qolǵa túsip, Úrimji túrmesinde qastandyqpen óltiriledi.
Jaqyp Myrzahanuly Aǵa zertteýshi, áıgili tarıhshy, ǵalym, jazýshy. 1940 jyly İleniń Qorǵas aýdanynda týǵan. 1958 jyly qazirgi Shynjań ýnıversıtetiniń tarıh-jaǵrafıa fakúltetin bitirgen soń Qytaı ǵylym akademıasy Shynjań bólimshesi júıesinde zertteýshi, basshylyq qyzmetterde boldy.
J.Myrzahanuly ǵylymı zertteý jáne ádebıet jasam¬pazdyǵy jumysymen teń shuǵyldanyp, kórnekti tabysqa qol jetkizdi. 1960 jyldan bastap ádebı shyǵarmalaryn, 1980 jyldan beri ǵylymı eńbekterin úzbeı jarıalady. "Arman asýynda", "Tańquraı" qatarly romandary, "Dala gúli" atty áńgime, ocherkter jınaǵy, "Qazaq ulty", "Tarıhı etnogra-fıalyq zertteýler", "Qazaq halqy jáne onyń salt-sanasy", "Qazaqtar" (hanzý tilinde jarıalanǵan), "Abylaıhan", "Kúshlikhan", "Ǵasyrlar qoınaýynan" (ǵylymı maqalalar jınaǵy), "Taǵdyrdyń tartýy" (áńgimeler jınaǵy) sıaqty on neshe kitaby baspadan shyqty. Qytaı qazaqtaryna qatysty kóptegen zertteý eńbekteriniń ǵylymı sarapshysy bolǵan.
Joǵardaǵydaı ulaǵatty eńbekteri úshin J.Myrzaqan 1980 jyly "Kómekshi zertteýshi", 1987 jyly "Tete aǵa zertteý¬shi", 1992 jyly "Aǵa zertteýshi" kásiptik-tehnıkalyq qyzmet ataǵyn aldy.
Jaqańnyń halqyna, otanyna sińirgen ulaǵatty eńbekteri "Halyqaralyq áıgili adamdar", "QHR az ulttarynan shyqqan áıgili adamdar", "Qazaqstan ensıklopedıasy", "QHR jazý¬shy¬lar sózdigi", "QHR tarıh ǵalymdary sózdigi" qatarly jıyr¬ma neshe ensıklopedıalyq sózdikterge altyn árippen jazyldy.
Jaqyp Júnisuly tarıh ǵalymy. 1938 jyly İleniń Kúnes aýdanynda týǵan.
"Qazaqtyń tegi jáne qalyptasýy", "Tarıhı bilim sózdigi", "Esenkeldi batyr", "Qyzaı ana", "İleniń tarıhı shejiresi" qatarly kitaptary bar. Onyń eńbekteri qytaı tilinde jarıalanýymen birge ózi de kóptegen shyǵarmalardy qytaı tiline aýdarǵan.
Jamalhan Qarabatyrqyzy. Kórnekti aıtys aqyny. 1959 jyldan 1962 jylǵa deıin Dórbiljin aýdanynyń Maralsý aýylynda oqytýshy bolǵan. 1962 jyldyń sońynan 1978 jylǵa deıin 16 jyl qoǵamdyq ózgerister esebinen qyzmetten shektelgen. 1978-1984 jylǵa deıin oqytýshy, 1984 jyly qazannan bastap Dórbiljin aýdandyq mádenıet úıine aýysyp, 2003 jyly zeınetke shyqqan.
1956 jyldan bastap ádebı shyǵarmalardy oqýmen birge ádebı syn, zertteý maqalalaryn qaldyrmaı oqyp ózdiginen bilimin jetildirgen. Sóıtip, aýyzeki aıtysýdan tysqary jazba ádebıetpen de shuǵyldanǵan. Búginge deıin ol 18 ret birinshi dárejeli syılyq, eki ret halyqaralyq syılyq alǵan aıtys aqyndarynyń ustazy.
Shynjań halyq baspasynan "Aqyndar aıtysy" kitaby shyqqan. "Aıtys jáne meniń áriptesterim", "Berdihan qandaı aqyn", "Aýyz ádebıetindegi áıelderdiń orny", "Kórkemdik pen sheshendik", "Joqtaýlar neni aıtady", "Aıtystyń minezi", "Besik jyrynyń belgisi" sekildi kóptegen syn-zertteý eńbekteriniń avtory. "Aýyl áýenderi", "Jyr nóseri" kitaptaryn baspaǵa usyndy.
Janábil Smaǵululy 1934 jyly QHR SHUAR Altaı aımaǵy Qaba aýdanynda týǵan. SHUAR saıası keńesiniń tóraǵasy. 1953 jyly tamyzda Qytaı komýnıstik partıa¬syna kirgen. Altaı aımaqtyq Ákimshilik mekemesiniń orynba¬sar ýálıi, Ortalyq ulttar baspasy "Maý Zyduń" tańdamaly shyǵarmalaryn uıǵyr, qazaq tiline aýdarý tobynyń bastyǵy, Býryltoǵaı aýdandyq partkomy jetekshi¬siniń orynbasary, tóńkeristik komıtetiniń orynbasar meńgerýshisi, qosymsha İle Qazaq oblystyq partkomynyń jetekshisi, tóńkeristik komıtetiniń meńgerýshisi, QHR SHUAR saıası keńesiniń tóraǵasy, saıası keńestiń tóraǵasy, Qytaı Komýnıstik partıasy 10, 11, 12, 13, 14 kezekti sıezerinde Ortalyq komıtet músheligine kandıdat, Qytaı Komýnıstik partıasy 15-quryltaıynyń ýákili bolǵan.
Janymhan Tileýbaıuly (1888-1951 j.j.) - belgili qoǵam qaıratkeri. 1937 jyly úlken uly Dálelhandy ertip qajyǵa barǵan. Qazaqtardyń din jáne aǵartý isine ózindik úles qosqan. Altaı aımaǵy ýálıiniń orynbasary (1942 j), Shynjań ólkelik úkimettiń qazyna mınıstri qyzmetterin atqarǵan. Ospan batyrmen birlikte qyzyl úkimetke qarsy oq atyp, 1950 jyly qapylysta qolǵa túsedi. 1951 jyly 28 sáýirde Ospan batyrmen birlikte atylady. Jaý qolynan sytylyp shyqqan balalary Dálelhan, Májıt Úndistan arqyly Túrkıaǵa baryp turaqtaıdy.
Jaıyrbek Sasanuly (1885-1946) Sasan bıdiń uly Aqalaqshy jáne Kúnes aýdanynyń ákimi sekildi mindetter atqaryp, mektep ashý isine, ult azattyq qozǵalystaryna demeýshi bolǵan.
Jáke Qoıtanuly (1833-1914) - bı jáne sheshen. 1884 jyly 800 úı merkitti "Kishi taý ", "Mańyraqtan " bastap, Saýyr jerin mekendegen.
İri bılikterge qatysyp, ádildigimen kózge túsken. "Kereıdiń Jákesi, merkittiń ákesi" atanǵan. Medrese ashyp eldiń óner-bilim ıgerýine jol ashqan. Onyń bılik jáne sheshendik sózderi basylymdarda úzdiksiz jarıalanyp keledi.
Jurtbaı Kókenuly (1826-1890 j.j.) - Ákesi Kóken Mamytuly 1836 jyly tórt bıdiń biri bolyp saılanǵan. Keıin Jurtbaı ákesiniń murageri bolyp bılikti jalǵastyr¬ǵan. 1870 jyly irgetasy qalanǵan Sarsúmbe qalasyn salýǵa aıryqsha eńbek sińirgen. 1867 jyly "Qyzyl aıaq shapqyn-shylyǵy" tusynda baǵynyshty bolǵan 40 qytaı otbasyn eginshilikke ornalastyrǵan (keıin olar qyryq úı qorja atanǵan). Altaı óńirinde eginshilik kásibiniń damýyna kóp eńbek sińirip, halyqtyń qamy úshin ómir keshken.
Jumabaı Biláluly QHR qazaǵynan shyqqan kórnekti jazýshy. 1941 jyly Tarbaǵataıdyń Dórbiljin aýdanynda týǵan. Sháýáshektegi gımnazıada, Shynjań ýnıversıtetiniń qytaı til-ádebıet fakúltetinde bilim alǵan.
1954 jyly "Qarańǵy" atty áńgimesimen ádebıet esigin ashqan ol "Jondaǵy joryqtar", "Keshken kúnder", "Ata dáýleti", "Qońyr taýdyń kúńgiri", "Dala torǵaılary", "Kóneniń kózi", "Súri qar"(qytaısha), "Arýlar", "Bozjigit¬ter" syndy on neshe kitaptyń avtory. Qalamger 1982 jyldan tartyp ulttyq prozanyń baıyrǵy súrdeginen bógde ózgeshe jazý ádisine bet burdy. "Aspan serisi" (qytaısha), "Úsh qıyq", "Neke", "Súri qar", "Bileý", "Zeńginiń urqy", "Shańqanboz" sıaqty áńgimeleri men "Ólmestiń kúnin ber", "Qońyr taýdyń kúńgiri", "Aq seleý" qatarly povestteri, "Dala torǵaılary", "Arýlar", sıaqty romandary sátti týyndylar bolyp jurtty birden eleń etkizdi. Jazýshynyń áńgime, povesteriniń deni qytaı tiline aýdaryldy. "Úsh qıyq" japon elinde jarıalandy. Jazýshynyń "Ata dáýleti" kitaby 1987 jyly Ortalyq jazýshylar odaǵynyń az ulttar ádebıeti syılyǵyna, "Neke" atty áńgimesi 1989 jyly Juńgo jazýshylar qoǵamy "Shuǵynyq" syılyǵyna, "Súri qar" atty kitaby (qytaısha) 2002 jyly Juńgo jazýshylar qoǵa¬mynyń "Tulpar" syılyǵyna, al "Keshken kúnder", "Jon¬daǵy joryqtar" kitaptary SHUAR- dyń 1,2 dárejeli tańdaýly ádebı týyndy syılyǵyna ıe boldy. Qalamgerdiń ózi kásiptik mamandyq boıynsha birinshi dárejeli jazýshy ataǵyn aldy. 2003 jyly qarashada Qytaı jazýshylar qoǵamynyń úıirme múshesi retinde Úndistandaǵy eki el qalamgerleriniń ǵylymı talqy keńesine qatysyp qaıtty.
J. Biláluly QHR úzdik mamany, QHR jazýshylar qoǵa¬my¬nyń, SHUAR jazýshylar qoǵamynyń, QHR az ult jazýshy¬lary ǵylymı qoǵamynyń, SHUAR ádebıet kórkemónershiler birlestiginiń jorasy. Memlekettik 1-dárejeli jazýshy.
Juman Ábishuly - (1943-2005j.j) Shynjań ınstıtýty¬nyń til-ádebıet fakúltetin bitirip, Qumyl aımaǵynyń oqý-aǵartý, úgit-nasıhat salasynda jumys istegen. Keıin Barkól oıyn-saýyq úıirmesiniń meńgerýshisi, "Shuǵyla" jýrnaly¬nyń redaktory, "Mura" jýrnalynyń bas redaktory qyz¬metterin atqarǵan.
Onyń "Búrshik", "Shýaq", "Adam-aı, adam" atty óleńder jınaǵy, "Salıqa-Sámen" atty lıbrettosy sekildi kitaptary jaryq kórgen.
Jumannyń mýzyka salasyndaǵy tuńǵysh eńbegi - "Jaılaý áni", "Aıbala" atty áni jeti-segiz shetel sahanasynda oryn¬dalyp, memlekettik úzdik shyǵarma qatarynda eki ret syılan¬dy. "Kórikti Barkól jaılaýy", "Zıaly jas aı bala", "Týǵan jer", "Býratal" sekildi kóptegen ánderi jurt arasyna keń ta¬ralǵan. Ol QHR fólklorshylar qoǵamynyń QHR Jáńgir zertteý qoǵamynyń, QHR az ult jazýshylary ǵylymı qoǵa¬my¬nyń, Qytaı jazýshylar qoǵamy Shynjań bólimshesi¬niń, qytaı fólklor qoǵamy Shynjań bólimshesiniń múshesi bolǵan.
Júsipbek Shaıqyslamuly (1857-1937 j.j.) - áıgili aqyn. 1857 jyly Jetisýdyń "Áýlıe ata" degen jerinde ómirge kelgen. Arab, parsy jáne túrki tilderin jetik bilgen. 1930 jyly Tekes aýdanyna baryp sońǵy ómiri sonda ótti.
Ol óz janynan óleń shyǵarýmen birge shyǵystyq úlgidegi kóptegen shyǵarmalardy, ańyz-ertegilerdi nazıralyq jolmen jańǵyrtyp jazyp shyqqan.
Onyń ókildik shyǵarmalarynan: "Qasen men Ǵaınıjamal", "Shákim shákirt", "Erenǵaıyp", "Sherızat", "Muńlyq-Zar¬lyq", "Altyn balyq", "Oraz molda", "Máńgi tatý erli-zaıyp" syndy Baqtıardyń qyryq butaǵynan óńdelgen 13 qıssasyn, "Júsipbekqoja men Zylıqanyń aıtysy", "Saqaý qyz ben kóseniń aıtysy", "Júsipbekqoja men Lazıpanyń aıtysy" sekildi aıtystaryn, ózi bastyrǵan "Qyz Jibek" (1894 j), "Aıman - Sholpan" (1898 j), "Birjan sal men Sara qyzdyń aıtysy" (1898 j), "Alpamys batyr" (1899 j) kitaptaryn ataýǵa bolady. Onyń eńbekteri Qazan, Tashkent baspalarynan art-artynan basylyp shyqty.
Júsipbekqoja Shaıqyslamuly Qytaı qazaqtarynyń jazba ádebıetiniń negizin salýshy ǵana emes, tutas qazaq jazba ádebıetin qalyptastyrýshylardyń birinen sanalady.
Zakarıa Ospanuly (1863-1918) bala kezinde dinı medresede oqyǵan. Arabsha, túriksheni ózdiginen úırenip, bilimdi, ashyq oıly azamat bolyp eseıgen. 1912 jyly Mıngo úkimeti quryl¬ǵanda memlekettik keńestiń ýákili retinde Beıjıńge barǵan. 1913 jyly 12 qyrkúıekte Mıngo úkimeti Zakarıaǵa beısi mansabyn berip, ulyq kıimi men qylysh sekildi buıymdar tartý etken. Z.Ospanuly halqynyń aǵartý isine mán berip, arnaıy mektep ashqan. Belgili kúıshilik óneri de bolyp, "Sapar tilegi", "Beıjıń keńesi" kúılerin jaratqan.
Zýqa Sábıtuly (1867-1929) - Qytaı zulymdyǵyna qarsy shyqqan qas batyrlardyń biri. Onyń ákesi Sábıt Altaı óńirine keńinen tanymal bolyp, halyqtyq aǵartýǵa ózindik úles qosqan. Zýqany da kóp oqytyp tárbıelegen. 1903 jyly qajyǵa jiberedi.
Kim jábir-japa kórse, sol Zýqany izdeıtin bolady. Sóı¬tip onyń qanatynyń asty tolyp, qalyń sarbazy bar aıbatty qosynǵa aınalady. Altaı men Úrimji arasynda Qytaı áske¬rimen san ret soǵysady. Onyń esimi elge jaıylyp, úkimettiń úreıin ushyrady. Ańdyǵan jaý almaı qoımaıdy. Dúńgen jansyzdarynyń jol bastaýymen alańsyz jatqan jerinen paıdalanyp, tarpa bas salyp basyn kesip alady.
Zýqanyń basyn eki qulaǵynan Sarsúmbe (Altaı) qalasy¬nyń ortalyǵyndaǵy qara kópirge ilip qoıady. Qulaǵy jyry¬lyp toqtamaǵanda temir sharbaqqa salyp qoıyp, halyqqa ses kórsetedi. Sol qara kópir bertinge deıin "Zýqanyń basy ilingen kópir" atandy. (Osy joldardyń avtory sol kópirdi óz kózimen kórgen).
Ospan batyr óz kezinde osy Zýqa batyrdan bata alǵan eken.
Kásimbaı Qusaıynuly - (1910-1991 j.j.) Tarbaǵataı je¬rinde ótken, ánshi-sazger, ári aqyn. Ózi jaratqan júzden astam án-kúıi bar. 1988 jyly Shynjań halyq baspasy jaǵynan "Jaıma shýaq " atty án-kúı jınaǵy jaryq kórgen. Ol Qytaı fólklorshy qoǵamynyń, Shynjań bólimshesiniń, oblystyq ádebı kórkem óner birlestiginiń múshesi bolǵan. Onyń esimi "QHR taıaý zaman ádebıetiniń negizgi ókilderi" atty ensıklopedıalyq tomǵa kirgen.
Káribaı Tańataruly - (1872- 1931 j.j.) Tarbaǵataı óńi¬rinde ótken aqyn. Ol tap bermedegi tapqyr óleńderimen júrt kózine túsip, keıinnen aqyndar aıtysynyń jekpe-jegin¬de talaı shyqqan. Ásirese, onyń atyn aspandatqany Áset aqynmen bolǵan aıtysy (1896 jyl) eken, Káribaı aqyn¬dyqpen aty shyǵýyna qaramastan, halyqtyq muralardy jıyp-terý jaǵynan da kóptegen jumystar atqarǵan. Dáribaı Qondybaıulynyń "Rısala -ı taýarıh" kitabyndaǵy qazaqqa qatysty bólimdi "Maıqy týraly" degen atpen óleńge aınaldyrǵan, "Qabanbaı " jaıynan da kóp derek jıyp bergen.
Kárim Ábdirahmanuly Qytaı memleketiniń birinshi dárejeli kompozıtory. 1944 jyly Altaı aımaǵynyń Býyrshyn aýda¬nynda týǵan. Sazgerlik jaǵynda - "Ýa, súıikti otan - ana", "Sarqylmas mahabbat", "Qyzǵaldaq", "Aıly kesh", "Naz", "Aq sáýle", "Tolqyn", "Saıra dombyra" sekildi týyn¬dyla¬rymen birge kóptegen bı, fılm mýzykalaryn jazǵan.
Ol qazaq mektepterine arnalǵan ártúrli án-mýzyka saba¬ǵyna qatysty oqýlyqtarmen qatar "Qytaı mýzyka, bı ensık¬lopedıasy" men "Qytaı ulttyq fólklorlyq kúıler jınaǵyn" qurastyrýǵa at salysqan. Ózi de birtalaı zertteý eńbekterin jazyp jarıalady.
K.Ábdirahmanuly Qytaı mýzykanttar qoǵamynyń, mýzy¬kanttar qoǵamy quryltaılarynyń múshesi. Onyń esimi "Qytaı osy zaman kórkemóneriniń áıgili adamdary", "Qytaı mamandary", "Qytaı mýzykanttary" qatarly ensıklopedıa¬lyq sózdikterge engen.
Kamal İshikbaeva Qytaıdyń memlekettik ánshisi. 1936 jyly Tarbaǵataıda týǵan. Memlekettik 1-dárejeli artıs ataǵyn alǵan ol jarty ǵasyrlyq óner saparynda qazaq halyq ánderin arqaý etken, 100-den astam ándi asqaqtata shyrqady. Radıo, teledıdarda, kınofılmderde de óz ónerin kórsetip otyrdy. Shetel sahnalarynda da san márte án shyrqady.
Ol Qytaı mýzykanttar qoǵamynyń, Shynjań mýzykanttar qoǵamynyń, SHUAR ádebıet-kórkemónershiler birlestiginiń jorasy, ártúrli syılyqtardyń ıegeri.
Kamal Maqaıuly 1949 jyly Kúnes aýdanynyń kadrlar bóliminiń bastyǵy, ákimi bolǵan. 1956 jyldan İle oblystyq kórkemóner úıirmesiniń jaýaptysy, 1962 jyldan bastap "İle gazeti " mekemesiniń uıǵyr, qazaq bóliminiń bas redaktory, 1975 jyldary oblystyq kórkemóner úıirmesiniń bastyǵy bolǵan.
Kamal án-kúı jasampazdyǵymen 1957 jyldan bastap shuǵyldanǵan. Sodan qazirge deıin "Meniń dombyram", "Kórkem Tán-SHán", "Jasyl alqap", "Jaılaý dýmany" qatarly 30-dan astam kúı shyǵardy. "Shat dáýren" kúıi SHUAR jaǵynan syılandy.
K.Maqaıuly Qytaı mýzykanttar qoǵamynyń múshesi, Qytaı mýzykanttar qoǵamy Shynjań bólimshe qoǵamynyń orynbasar tóraǵasy, SHUAR ádebıet kórkemóner birlestiginiń múshesi, Qytaı halyq ánderin baspadan shyǵarý redaksıasy¬nyń alqa múshesi.
Kógedaı Ábilpeıizuly (1773-1823) Altaı kereıleri 1785 jy¬ly Ábilpeıizden arnaıy surap alyp, tóre etip taǵaıyn¬daǵan. 1790 jyly Beıjıńge baryp Jyńgogúń mansabyn alǵan. Ómiriniń sońyna deıin el bılegen.
Kótbaı Kóshkinshiuly (1876-1936 j.j.) Altaı óńirinde jasaǵan kórnekti aqyn. Onyń kóptegen óleńderimen birge "Arqalyq batyr" "Batyr Táýke" sekildi dastandary bar.
Kódek Maralbaıuly (1837-1888 j.j.) áıgili aqyn. Almaty oblysynyń Raıymbek aýdanynyń Shalkóde jaılaýynda týyp, SHUAR-dyń Muńǵulkúre aýdanynda qaıtys bolǵan. Onyń aqyndyǵy shabytty shaqtardyń lezdik ýaqytynda aıta salatyn tókpeligi men zamana aýqymyna arnaǵan kólemdi jyrlary jaǵynan beınelenedi. 1984 jyly Shynjań jastar órender baspasynan "Kódek" atty jyr jınaǵy shyqsa, 2005 Shynjań halyq baspasy jaǵynan "Kódek shyǵarmalary" degen atpen jyr toptamasy jaryq kórgen. 1999 jyly Qytaı men Qazaqstan eki elde de aqynnyń 110 jyldyq mereıtoıy atap ótildi. Ári aqynǵa arnap Almaty oblysynyń Raıymbek aýdanynan kóshe jáne mektep aty berildi.
Kúngeı Muqajanuly - (1929-1990) Shynjań qazaq áde¬bıeti qalyptasqannan keıingi ómirge kelgen alǵashqy býyn ókili esepteledi. 1950 jyldardyń ishinde "Júrek arhıvy", "Kúıdirgi", "Jańa tól", "Baqtashylar", "Muragerler" áńgimelerin art-artynan jarıalap kózge túsken. Onan keıingi shyǵarmashylyǵynda "Ógizdiń terisi" atty tarıhı áńgimesi, "Igilik", "Ór Altaı" romandary, "Taıtalas" povesi jaryq kórgen. "Taıtalas" povesi, "Altaı áńgimeleri" shyǵarmalary Qytaı memlekettik syılyǵyna ıe bolǵan.
Ol QHR jazýshylar qoǵamynyń, SHUAR jazýshylar qoǵa¬mynyń múshesi, SHUAR aýyz ádebıet qoǵamynyń orynbasar tóraǵasy sekildi mindetter atqarǵan.
Kúlmán Shúlenbaıqyzy 1943 jyly SHUAR Toly aýdanynda týǵan. QHR halyq ánshisi, QHR memle¬kettik 1-dárejeli artısi, dúnıejúzilik 4-retki áıelder quryltaıy¬nyń ýákili, QHR ádebıet- kórkemónershiler uıymynyń eńbek sińirgen artısi. QHR mýzyka qoǵamynyń jáne QHR kıno-dramashylar qoǵamynyń múshesi.
Kúlmán 1959 jyly İle Qazaq avtonomıaly oblystyq án-bı úıirmesine ánshi bolyp qabyldandy. Keıin Pekındegi Qytaı mýzyka ınstıtýtyna oqýǵa jiberildi. Ony úzdik biti¬rip, joǵary dárejeli bilim ıelerine saı kásibı ánshilerdiń án oryndaý qaǵıdalaryn tolyq ıgerip, óz ónerin baıyta tústi.
Kúlmán 1978 jyly mıllıardtar eliniń halyq ánderiniń oryndaý básekesinde eń úzdik baǵany jeńip alyp, "Sahara bulbuly" degen ataqqa ıe boldy. Kúlmán talantty akterligimen de kózge túsken óner ıesi. Qytaıda jasalǵan "Sálıha - Sámen", "Qyzyl shyraq", "Tán-SHan óńirindegi án-áýen", "Tańjaryq" qatarly kóptegen spektáklderde basty rólderdi sátimen oınady.
Keıingi kezde K. Shúlenbaıqyzy ánshiliginiń ústine kom¬po¬zıtorlyqpen de shuǵyldanyp, "Qushtarmyn ásem ánge", "Qyz qýar", "Jaılaý áni", "Aǵa baýyr áni", "Ustaz", "Aıly tún", "Kóktem" sıaqty jańa ánderdi jazdy. Kúlmán sońǵy jyldarda Qazaqstanǵa tórt ret óner saparymen kelip, edáýir joǵary baǵa aldy.1996 jyly kelgende QR Mádenıet mı¬nıstrligi jaǵynan "Úzdik ánshi" gramotasymen marapattalǵan.
Kenshin Qıaqbaıuly - (1788-1881 j.j.) Qytaı qazaqta¬rynan shyqqan alǵashqy sý ıgiligi qurylystaryn jobalaý¬dyń sheberi. 1820-1830 jyldary Qaba, Býyrshyn aýdandaryn¬daǵy "Ádil tóre", "Tileke", "Kólbaı" toǵandaryn alýǵa jetekshilik istese, 1830-1840 jyldary Altaı qalasy men Kóktoǵaı aýdanydaǵy "Abıtan", "Biteýirge", "Taraty", "Surty" toǵandaryn ózi jobalap qazdyrǵan. Óz ómirinde júzge tarta toǵan qazdyrǵan. Sóıtip, Altaı qazaqtarynyń jer emshegin emýine ózindik úles qosqan.
Qaýsylqan Qozybaıuly (1924-1979 j.j.) - Shynjań qazaqtarynyń aldyńǵy býyn jazýshylarynyń biri. 1942 jyldan bastap ádebıetke áýestene bastaǵan. 1944 jyldan 1948 jylǵa deıin "Jańa turmys", "Jaz toıyna", "Kórkem maıǵa", "Endiginiń ǵashyǵy", "Oqyrmanǵa", "Dáýir týraly", "Aqıqat ne", "Shyn jetim" sekildi kóptegen óleńder men "Kim jazaly" atty dastan, "Ornynan shyqpaǵan úmit" atty sahnalyq shyǵarma jazǵan. Ári bul sahnalyq shyǵarmasy sahnada oınalǵan. Ózi de kıno akteri bolyp jumys atqarǵan. 1954 jyldan bastap " Shynjań ádebıet ıskýsstvosy (qazirgi "Shuǵyla") ádebı jýrnalynda redaktor bolǵan. 1954 jyly "Shaǵylǵan tósek", 1958 jyly "Qyryqbaı" komedıalaryn jazyp, kórermenderden jaqsy baǵa alǵan.
Qaýsylhan 1957 jyldan bastap "Alǵashqy adymda", "On jyldyqtyń ozaty", "Hat", "Tamasha ómir", "Jańa saılaý" áńgimelerin art-artynan jarıalap, bul áńgimeleri 1963 jyly "Alǵashqy adymda" degen atpen jınaq bolyp shyqqan.
El esin jıǵan 1977 jyldan keıin "Ras pa, áke", "Slamnyń qurdasy" sekildi shyǵarmalar jazyp, keıinnen barlyq shy¬ǵarmasy bir tomdyq tańdamalylar bolyp ulttar baspasynan "Qaýsylhan Qozybaev shyǵarmalary" degen atpen jaryq kórgen. Ol Qytaı memlekettik jazýshylar qoǵamynyń jáne onyń Shynjań bólimshesiniń múshesi bolǵan.
Qajyǵumar Shabdanuly - 1925 jyly Aıagózdiń Tańsyq eldi mekeninde týǵan. 1932 jylǵy asharshylyq tusynda Qytaıdyń Tarbaǵataı jerine ótken. 1942 jyly Úrimjidegi pedagogıkalyq ýchılıshede oqyǵan. 1951 jyldan 1978 jylǵa deıin Tarym jaza lagerinde bolǵan. Shynjań halyq baspasy ja¬ǵynan 1982 jyly "Qylmys" romanynyń birinshi tomy, 1986-jyly ekinshi tomy jaryq kórgen, úshinshi tomy baspadan jınap alyn¬ǵan. 1986 jyly ár túrli jalalarmen qolǵa alynyp, qaıtadan túrmege túsken. 2000 jyly merzimin ótep shyqqan. 2000 jyldan 2005 jylǵa deıin úıinen uzap shyqpaıtyn, syrtqy baqylaýda bolǵan. Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynan 2004 jyly "Pana" romany, 2005 jyly "Qylmys" romanynyń birinshi tomy jaryq kórgen. 80 jyldyq mereı toıy Qazaqstan jazýshylar odaǵynda arnaıy atap ótildi.
Qadys Janábiluly qoǵam qaıratkeri. 1936 jyly Altaı aımaǵynda týǵan.
Altaı aımaqtyq bank bastyǵy, Altaı aımaǵy ýálıiniń orynbasary, Altaı aımaǵynyń ýálıi, SHUAR turaqty komı¬teti tóraǵasynyń orynbasary sekildi mindetter atqarǵan.
"Temirqazyq" atty óleńder jınaǵy, "İzdenis izderi", "Bıik¬tik jáne kisilik" atty zertteý eńbekteri kitap bolyp shyqqan.
Ol QHR Orta Azıa mádenıetin zertteý ǵylymı qoǵamynyń qurmetti orynbasar tóraǵasy, SHUAR halyqaralyq Altaı ilimin zertteý qoǵamy bastyǵynyń turaqty orynbasary, SHUAR jazýshylar qoǵamynyń múshesi.
Qaıraqbaı Shálekenuly - (1826 - 1884 j.j.) Tarbaǵataı óńirinde ótken áıgili kúıshi. Ol 7-8 jasynan bastap sybyzǵy tartqan. Keıinnen óz janynan da kúıler shyǵaratyn bolǵan. Onyń sybyzǵy kúılerinen "Salkúreń", "Qur oınaq", "Maıda qońyr", "Mol qońyr", "Oı tolqyn", "Emil tolqyny", "Qońyr qaz", "Sybyzǵy kúıi " sekildi 40-qa tarta kúıleri bar. Bir bólim kúıleri Shynjańda jaryq kórgen "Kúı qaınary" kitabyna kirgen.
Qaıysbaı Iisuly (1866-1960 j.j.) - Altaıdyń kún beti men Boǵda óńirine, Shyǵys Shynjań men Erenqa¬byrǵa óńirine ańyz bolǵan ataqty palýan. Onyń alyptyǵyn ańyz qylyp taratýshylar denesiniń kesektigin, oqtaýdaı aǵashty qysyp, sýyn sorǵalatqanyn, qudyqqa túsip ketken býrany sýyryp alǵanyn jıi áńgime etedi.
Qaısa Isenbaıuly - Qytaıdyń memlekettik chempıony. 1932 jyly týǵan. Qytaısha kúres túrinen 90, 95 kılo¬gramdyq salmaqtaǵylar boıynsha memlekettik jarysta bir ret birinshi, SHUAR boıynsha 11 ret birinshi, bir ret ekinshi, bir ret besinshi bolǵan.
Qadýan Mamyrbekqyzy (1897-1963) óz aty Qadısha. Tar¬ba¬ǵataıdyń toly aýdanynan. Ákesi Mamyrbek tóre tuqymy. Qadýan Abaq kereıdiń júnýańy (mansap aty) Álen Jeńisqan¬ulynyń báıbishesi. Tóre ordasynyń el basqarý isine aralasyp otyrǵan. 1934 jyly Álen Shynjań ólkelik ókimettiń tóraǵalyǵyna taǵaıyndalǵanda onyń basqa barlyq jumysyn Qadýan tyndyryp otyrǵan. Eldi ǵylymǵa, oqý-aǵartýǵa bastaı bilgen. Úlken uly Dálelhan Álenulyn Keńes odaǵyna oqýǵa jibergen. Ol 1944 jyly batys baǵyt (Mıshýan, Sanjy, Qytybı, Saýan t.b.) hal suraý otrádynyń jetekshisi, 1945 jyly Shynjań ólkelik saýda seriktestiginiń jorasy jáne orynbasar bas jorasy, 1946 jyly Gomındańnyń Shynjań ólkelik partıa komıtetiniń atqarýshy jorasy, 1947-1948 jyldary "Shyń Sysaı jaǵynan qastandyqqa ushyraýshy¬lardyń mal-múlkin adaqtaý komısıasynyń jorasy, Dıhýa (Úrimji) aımaǵynyń baqylaýshy ýálıi, qosymsha amandyq qorǵaý jetekshisi, Shynjań ólkelik áıelder qozǵalysy komıtetiniń jetekshisi bolǵan. 1949 jyldan keıin Qadýan Dıhýanyń (Úrimji) ýálıligin jalǵasty atqarǵan. 1951 jyly Shynjań ólkelik ókimettiń aqylshylyǵyna taǵaıyndalǵan. 1963 jyly 20 qarashada 66 jasynda Úrimjide naýqastan qaıtys boldy.
Qasymhan Ajyuly (1843-1890) ákesi Ajy gúń qaıtys bolǵan soń, 1868 jyldan bastap 22 jyl el bılegen. Qasymhan qaıtys bolǵan soń onyń muragerligin uly Jeńisqan (1863-1912) jalǵaǵan. Ol 1890 jyldan 1912 jylǵa deıin el bılegen.
Qajynábı Ýálıev (1904-1979) 1927 jyly aǵasy Bulan qaıtys bolǵanda onyń ornyna úkirdaılyq mansapqa otyrǵan.
1934 jyldan Sarsúmbe aýdanynyń qazaq-qyrǵyz tatar mádenıet qoǵamynyń bastyǵy, 1948 jyldan "Shynjań demokratıalyq odaǵynyń Altaı aımaqtyq uıymdastyrý komısıasynyń tóraǵasy, 1940 jyldan Kóktoǵaı aýdany ákiminiń orynbasary, 1941 jyldan Sarsúmbe aýdany ákiminiń orynbasary, 1945 jyldan Altaı ýálı mekemesi úgit bóliminiń bastyǵy 1946, 1948 jyldary eki márte Sarsúmbe aýdanynyń ákimi, 1956 jyly Altaı aımaǵy ýálıiniń orynbasary, 1958 jyldan SHUAR halyq úkimetinde aqylshy qyzmetterin atqarady.
Qamıt Ysqaq áıgili ánshi, birinshi dárejeli artıs Qamıt Ábilqasymuly bala kezinen oıyn-saýyqqa, sportqa áýes boldy. 1963-1964 jyldary Beıjıńdegi Bas saıası bólimniń án-bı úıirmesinde qyzmet isteı júrip, ortalyq mýzyka ýnıversıtetiniń muǵalimderinen án-mýzyka sabaǵyn oqyp, ózindegi týma talantty ǵylymı júıege túsiredi. 1964 jyly Qamıt Shynjań áskerı raıonynyń oıyn-saýyq úıirmesiniń quramynda tuńǵysh ret shetelge - Vetnam eline baryp, sol eldiń áıgili áni "Hýbmınge arnaý" atty ándi jáne qazaq halyq ánin vetnamdyqtardyń maqamyna túsirip, oryndaǵandyǵy sebepti úlken qurmetke bólendi. Vetnam memleket qaıratkeri Ho Shı Mın ózi sahnaǵa shyǵyp Qa¬mıtqa gúl usynyp, ystyq yqylas kórsetedi. 1965 jyly QHR premeri Jý Ynlaı Shynjańǵa qyzmet tekserýmen kelip, sol kisige arnalǵan saýyq keshte Qamıt án shyr¬qaı¬dy. Onyń ánine tánti bolǵan premer: "Men qazaq halqynyń jaýynger ánshisi Qamıtti taǵy bir ret án aıtýǵa usynys etemin" deıdi. Qamıt sahnaǵa qaıta kóterilip halyq áni "Qaratorǵaıdy" shyrqaıdy. Ánshiniń asqaq áýenin, oryndaýshylyq sheberligin qatty unatqan premer sahnaǵa shyǵyp Qamıtpen qol alysyp: "Ekeýmiz birlesip án aıtaıyq" dep qoltyqtasyp turyp "Biz kelemiz dańǵyl jolda" degen án men "Tóńkerisshiler máńgilik jasyl qaraǵaı" degen ándi oryndap saýyq keshtiń saltanatyn asyrady.
1973 jyldan 1981 jylǵa deıin búkil QHR armıasy kóle¬minde ótkizilgen ádebıet, kórkemóner baıqaýynda ol jeti márte "eń tanymal syılyqqa" ıe bolyp bas báıgeni enshileıdi. Ol radıo-televızıaǵa eki júzden artyq án berýden syrt bes án taspasyn shyǵardy. 300-den artyq halyq ánderin rettedi. Qamıt burynǵy Keńes Odaǵy elinde óner saparynda bolǵan kezinde oǵan "Keńes Odaǵynyń artısi" degen qurmetti ataq berildi. 1992 jyly Túrkıa elinen de osyndaı ońdy saparmen oraldy.
1993 jyly QHR Memlekettik keńesi pen Ortalyq áskerı ister komıteti oǵan "Eren eńbek sińirgen óner ıesi" degen dańq kýáligin berdi. Ári ókimettiń erekshe stıpendıasyn taǵaıyndady. Ol "Ónerdiń general-maıory", "Memlekettik birinshi dárejeli artıs" ataqtarynyń ıegeri.
Aqıyq ánshi erekshe usynyspen ilgerindi-keıindi Vetnam, Pakıstan, Marokko, Týnıs, Iordanıa, Fransıa, Shveısa¬rıa, Túrkıa, Orta Azıa elderi qatarly otyzdan artyq elderde óner saparynda bolyp týǵan halqyna dańq áperdi.
Qalıbek Raıymbekuly (1908-1981) Orta júzdiń kereı taıpasynyń Jántekeı (barqy) rýynan. 1908 jyly Barlyq taýynda týǵan. Saýan aýdanynda oqyp, bir mezet muǵalimdik qyzmet atqarǵan. Ult azattyq qozǵalysy tusynda partızan qosynyń bastyǵy, Saýan aýdanynyń ákimi bolǵan. 1951 jyly óz qaramaǵyndaǵy kóptegen otbasylardy bastap, Úndistan arqyly Túrkıa jerine qonys aýdarǵan. Onyń uly Hasan Oraltaı halyqaralyq "Azattyq" radıosynda uzaq jyl qyzmet atqarǵan. Ári ákesi bastaǵan kósh tóńireginde jáne óz ómirbaıanyn negiz etip "Elim-aılap ótken ómir" (Almaty, "Bilim" baspasy) atty ǵumyrbaıandyq kitap jazǵan.
Qalı palýan - Qytaıdyń memlekettik chempıony. 1961 jyly týǵan. 1983 jyly Shańhaıda ótken memlekettik palýandar baıqaýynda úshinshi júlde alǵan. Ólkeler ara ótkizilgen tórt retki erkin kúrestiń júldegeri. Ol qazir SHUAR palýandar komandasynda aǵa jattyqtyrýshy.
Qalqabaı Ejebergenuly (1870-1933 j.j.) - Tarbaǵataı óńirinde ótken áıgili sheshenderdiń biri. Qalqabaı malǵa kedeı bolǵanmen sózge baı, ádiletti jaqtaǵysh halyqshyldyǵymen, tapqyr sheshendigimen el esinde qalǵan.
Qojake Nazaruly (1826-1884 j.j.) - Qytaı qazaqtarynda ótken áıgili kúıshi, kompozıtor. 1826 jyly Almaty oblysynyń Qarqara jerinde týǵan. 1864 jyly Shynjań jerine ótken, áýeli Altaı, Tarbaǵataı óńirine kelip, keıinnen İleniń Tekes óńirin mekendegen. 1884 jyly jazyqsyz jalanyń qurbany bolyp naqaqtan óltirilgen.
Onyń ókildik kúılerinen - "Saıram kóli", "Qaharman", "Qos kelinshek", "Ker tolǵaý", "Shalqaıma" sekildi kóptegen kúıleri bar.
Shynjań jastar-órender baspasynan 1984 jyly jaryq kórgen "Kúı tolqyny" kitaby jáne Shynjańda jaryq kórgen óner adamdary jaıly eńbekter kúıshi ómiri men shyǵarmashy¬lyǵynan mol derek beredi.
Qudaımende Saman (tóre) nemeresi. Chıń patshalyǵy úkimetinen alǵashynda "gúń" keıin "táıji" mánsabyn alǵan. Óz elin Boratala jerinen İlege qonystandyrýda kóp eńbek etken.
Qurmanaly Ospanuly - (1924-1999) kórnekti aqyn. 1945 jyly "Kútemin" atty alǵashqy óleńimen ádebıet shebine kelgen. "Shattyq jyrlary", "Alýan áýender", "Tán-SHán jyrlary", "Merýertter", "Jyldar izi" sekildi jyr jınaqtarynyń, "Úsh maıdan", "Shirkin burań dúnıe-aı" esse-estelik kitaptarynyń avtory, QHR jazýshylar qoǵamynyń, SHUAR jazýshylar qoǵamynyń múshesi.
Qurmanbek Zeıtinǵazyuly, áıgili aıtys aqyny. 1941 jyly 10 aqpanda Altaıdyń Shińgil aýdanynda týǵan. Ákesi Zeıtinǵazy da aqyn bolǵan. Halyq aýyz ádebıetimen sýsyndap ósken Qurmanbek bala kezinen óleń-jyrǵa jaqyn júrdi.
1958 jyly "ultshyldarǵa" qarsy kúres tusynda ákesi qýǵynǵa ushyrap, ózi de oqýdan qýyldy. 1978 jyldan keıin ǵana es jıǵan halyq qatarynda óleń ólkesinde keńinen sam¬ǵaıdy. Qurmanbek aqyn ár dárejeli aıtystarǵa qatynasady. Meıramhan, Jamalhan sekildi áriptesterimen taıtalasyp, halyq arasynda keńinen tanylady. Qazaqstan, Túrkıa, Mońǵolıa sekildi kóptegen shetelderde bolady. San márte aıtystyń bas júldesin jeńip alǵan.
1993 jyly Shynjań halyq baspasynan "Aqyndar aıty¬sy" degen atpen bir tomdyq shyǵarmalary jaryq kórdi. "Jy¬lyp ótken jyldar-aı" atty óleń tolǵaý, dastandar jınaǵyn, "Este qalǵandar" atty maqalalar jınaǵyn baspaǵa usyndy. Ol QHR az ult jazýshylary qoǵamynyń, QHR fólklorshy¬lar qoǵamynyń, Shynjań fólklorshylar qoǵamynyń múshesi.
Qurmanjan Zikirıauly memlekettik 1-dárejeli mýzykant, ári ánshi. 1964 jyly İleniń Tekes aýdanynda týǵan.
Onyń "Jas qanat", "Qus qanat", "Daýyl", "Júrek syry", "Qaınar", "Ana armany", "Janerke", "Alystaǵy arman", "Qaıran Áset", "Umytpa sol bir kezińdi", "Túsindim", "Aýylym" qatarly án-termeleri bar.
Ol sazger, ánshi ǵana emes, kúıshi ári kúıtanýshy. Án-kúı taspalary shyǵýymen birge kúıge qatysty kóptegen maqalalar jarıalaǵan. Q.Zikirıauly Qytaı mýzykanttar qoǵamynyń, SHUAR mýzykanttar qoǵamynyń, SHUAR fólklor qoǵamynyń múshesi.
Qyzyrbek Saqarıuly Oralov (1938-1970 j.j.) - Altaıda ótken aqyn. "Altaı gazetinde" qyzmet atqarǵan. 1969 jyly "Shyǵys túrkistan uıymyna kirip, otandy aýdarmaqshy boldy" degen atpen qolǵa alynyp, 1970 jyly Altaıda Emenaqyn, Mánnan bastaǵan ultshyl azamattarmen birge atylǵan. Onyń qolǵa alynǵan sátte birge qashqan qandy kóılek dosy Seıithan Ábilqasymuly 1969 jyly Mońǵolıaǵa qashyp ótip, 1992 jyly atajurt Qazaqstanǵa kelgen. 1999 jyly qaıtys bolǵan. S.Ábilqasymulynyń "Qýǵyn" ("Qa¬shyp kelem, qýyp keledi") ǵumyrnamalyq romanynda Qy¬zyr¬bek týraly biraz syr shertiledi.
Qydyrbaı qoǵam qaıratkeri. 1931 jyly SHUAR Jemeneı aýdanynda týǵan. SHUAR halyq úkimeti tóraǵasynyń orynba¬sary bolyp jumys istegen.
Qızat Seıitqazın 1942 jyly Tarbaǵataıdyń Toly aýdanynda týǵan. Toly aýdanynda tas jolshy, tilshi, redaktor qatarly ártúrli jumystar atqarǵan.
"Daýylpaz", "Arman", "Taıtalas", "Saǵynysh", "Jan syry", "Áke tilegi" sıaqty jıyrmaǵa tarta kúıi, "Taqtada" sekildi alpystan astam án-termesi bar.
Laq sheshen (1823-1907 j.j.) - Altaıdyń kún betinde ótken óz tusynyń ádil bıi, eshkimge sóz bermegen aıtýly shesheni. Aýyzsha jáne jazbasha derekterde aıtylýynsha onyń sheshendigi kereı-naıman arasyndaǵy "Kók ıirim sezi" sekildi alqaly jıyndarda jáne Jáke, Jaqsybaı, Ómirtaı, Mamyrbek, Jeńisqan, Bapy sekildi azýy alty qarys bı she¬shen¬dermen qaǵysyp-jaýaptasýlarynda erekshe kózge túsken.
Luqtarqan Ádilqanuly qoǵam qaıratkeri, ınjener, dosent. Qazaq mádenıetin zertteýdiń úzdik uıymdasty¬rýshysy. QHR SHUAR halyq quryltaıynyń depýtaty, QHR İle-Qazaq avtonomıaly oblystyq halyq quryltaıynyń depýtaty, turaqty jorasy.
Maǵaz Razdanuly (1924-1998 j.j.) - Qytaı qazaq ádebıe¬ti¬niń kórnekti ókilderiniń biri. Alǵashqy óleńi 1946 jyly "Erikti Altaı" gazetinde jarálanǵan. Ol aqyndyq jaǵynan ǵana emes, proza, drama janrynda da óz talantyn tanytqan qalamger.
"Asýlar tolǵaýy" (1982 j), "Ýaqytqa jaýap" (1984 j), "Erteń" (1994 j), "Bosaǵa" (1998 j) jyr jı¬naq¬tarymen birge "Sary bel" óleń romany (1986 j), "Ata zaman sóıleıdi" áńgime-povester jınaǵy (1994 j), "Altaıdyń aqıyqtary" atty tarıhı romany (1998 j) jaryq kórgen.
"Kebenek kıgenniń toıy" áńgimesi men "Sary bel" óleń-romany Qytaıdyń memlekettik syılyǵyna ıe bolǵan. Maǵaz shyǵarmalary shuraıly til, kórkem kesteleri men tarıhı qundylyǵy jaǵynan erekshelenedi.
2005-jyly Astana qalasynan ("Elorda" baspasynan) "Ata zaman sóıleıdi" áńgime-povesteri jınaǵy jaryq kórgen. Ol QHR jazýshylar qoǵamynyń múshesi bolǵan.
Mamyrbek Shókenuly - Qytaı memlekettik chempıony. Qy¬taıdyń memlekettik jarystarynda bir ret aǵa júldeger, bes ret júldeger atanǵan.
Maqatan Sháriphanuly (1932-1983), aqyn 1954 jyly Shyn¬¬jań ınstıtýtyn taýysyp "Shuǵyla" jýrnalyna ju¬mys¬qa ornalasqan. Jasynan óleńge qumar ósken ol janynan jyr tógildirip qalmastan proza jáne dramatýrgıa salasynda eńbektenip qyrýar týyndylar jaratty. "Óliara" atty roman, "Sálıha-Sámen", "Ertis juldyzdary" senarıin jazdy. Óleń-dastandary 1981 jyly ulttar baspasynan "Jyr jolynda" degen atpen jaryq kórdi. Ol kezinde QHR jazýshylar qoǵamynyń, SHUAR ádebıet-kórkemónershiler birlestiginiń jora múshesi, Shynjań jazýshylar qoǵamynyń arnaýly kásibı jazýshysy bolǵan.
Mámı Jurtbaıuly (1856-1920 j.j.) - Altaıdyń kúngeı betindegi tórt bıdiń biri bolǵan Kókenniń nemeresi. 1890 jyly ákesi Jurtbaı bıdiń murageri retinde sol kezdegi tórt bıdiń biri bolǵan. Chıń patshalyǵy (Ejenhan) táıji mánsabyn bergen. Dońyz jylǵy tóńkeris Chıń patshalyǵyn qulat¬qannan keıin, Mıngo ortalyq úkimeti 1913 jyly Mámıge "fýgogúń" ataǵyn bergen. 1915 jyly qarashada ortalyq Mıngo úkimeti Mámıge "beısi" ataǵyn bekitip, 1917 jyly tamyzda beısilik mansapqa otyrǵan. El basqarý isi jaǵynda Mámıdiń sóz tapqyshtyǵy, sheshendigi, ádil bıligi óz zamanynda-aq ańyzǵa aınalǵan. "Kereıden Mámı ketse aqyl ketedi, Qara Ospan ketse aıbar ketedi" degen sóz tekke aıtylmaǵan. Mámı aıtypty delinetin: "kereı men naımannyń arasynda daý bolsa naımanǵa buramyn, aǵaıyn ara daý bolmasyn degenim, qazaq pen mońǵoldyń arasynda daý bolsa mońǵolǵa buramyn, jaý bolmasyn degenim" deýiniń ózi ádildik pen el basqarý jaǵyn¬daǵy asa kóregendigi bolsa kerek. Mámı qara qyldy qaq jarǵan ádil bı bolyp qalmastan, óz zamanynyń ozyq oıly danyshpany bolǵan. Ol qazirgi Reseı, Qazaqstan, Ózbekstan jerinen Altaıǵa qashyp ótken zıaly qaýym ókilderin qol astyna jıyp, "Abaqıa" sekildi mektepter ashyp, qazaq balalaryn bilimge baýlyǵan. 1911 jyly Tomsk baspasynan shyqqan Sapojnıkovtyń "Qara Ertis" romanynda Mámı beısi aýyly jáne onda muǵalim bolyp júrgen Stambýlda oqyǵan, tegi túrik Shakıyr degen azamat jaıynda jazady.
Mámı Shákárim Qudaıberdiulymen hat alysqan degen ańyz bar (keıbireýler olar kezdesken dep te aıtady). Sonda Shákárim Mámıden: "Naǵashyńyz kim?" dep surapty delinedi. Munysy úshinshi ákesi Mamyttyń sheshesiniń mońǵol qyzy ekenin qazbalaǵany sıaqty. Sonda Mámı: "Muhammed paıǵambarmen qaryn bólemin" degen kórinedi. Munysy "Muhammedtiń shesheleri de kápir qyzy edi ǵoı, ony nesin qazbalaısyz" degeni bolsa kerek. Sóıtip Shákárim qajy sózden tosylypty desedi.
Mámı qaıtys bolǵanda Aqyt, Áset aqyndar oǵan kúńirene joqtaý aıtqan eken. Mámıdiń uldary - Qanapıa (1876-1934), Zıa, Máńkeı (1899-1940), Shámer, Shámsı (1903-1950) barlyǵy da oqyǵan, toqyǵany bar kózi ashyq, kókiregi oıaý azamattar bolǵan. Olar da el basqarý isine aralasyp, eli men jeri úshin erekshe eńbek sińirgen tarıhı tulǵalar esepteledi.
Meırambek palýan - Qytaıdyń memlekettik chempıony. Memlekettik jarystarda bes ret júldeger, ólkeler ara jeti ret júldeger bolǵan. Jeti altyn medaldyń ıegeri. Memlekettik sport sheberi. Úzdik tárbıeshi.
Mýsa Turǵynbaıuly (1888-1940) - Qytaıdyń Ór Altaıyndaǵy ult azattyq kóterilisi tusyndaǵy áıgili mergen. Ol halyqtyń erkindik alý jolynda qan keshken urystarǵa qatynasyp, "quralaıdy kózden atqan" mergendigimen aty shyqqan. Bir retki urysta jaýdyń sholǵynshyda júrgen 30 adamyn qorshap alyp, mergen sanap otyryp 28-in atyp túsiredi. Bireýi qashyp ketedi. Bireýi ótirik qolyn kóterip: "aǵa, men musylman edim" dep aıqaılaıdy. Ańǵal batyr basyn kótere bergende álgi sumnyń oǵynan mert bolady.
Muqash Jákeuly (1904-1995) qoǵam qaıratkeri 1923-1927 jyly Úrimjide mońǵol-qazaq mektebinen oqyǵan. 1927 jyly Sháriphan Býryltoǵaı aýdanynyń ákimi bolyp turǵanda oǵan kómekshi bolǵan. 1933-1935 jyldary Altaı oqý-aǵartý mekemesiniń, bajy mekemesiniń, "Altaı" gazetiniń bastyǵy bolǵan. 1937 jyly qazanda "Tez ilgerleý" jýrnalyn shyǵardy. 1940-1944 jyldary Shyń Sysaı túrmesinde qamaqta jatqan. 1945 jyly Shynjań ólkelik úkimette aýdarmashy, Sarsúmbe aýdanynyń ákimi, 1945-1949 jyldary "Altaı gazetiniń" bastyǵy ári bas redaktory, oqý-aǵartý mekemesiniń, Altaı tóńkeristik jastar uıymynyń, 1949 jyldan keıin "Altaı gazetiniń" bastyǵy 1952 jyldan Shı-an batys soltústik áskerı-ákimshilik komıtetiniń ulttyq ister basqarmasy bastyǵy jáne jorasy, 1954 jyldan Beıjıńde aýdarmashy, ortalyq ulttar baspasynyń aýdarmashylar basqarmasynyń bastyǵy mindetterin ótegen. Kóp ret Qytaı basshylary Maýzyduń, Jý Ynlaıdyń qabyldaýynda bolǵan. Keıin "ultshyl" bolyp taıaq jegen. 1979 jyly jaladan qutylyp, 1995 jyly qaıtys boldy.
Muhammed Ábdiqadyruly QHR memleketiniń ekinshi dáre¬jeli kompozıtory, dosent. 1928 jyly Altaıdyń Shemirshek aýylynda týǵan. Altaıda, Quljada ákimshilik qyzmetter isteýmen birge İle oblystyq teatrynda mýzykant, artıs sekil¬di mindetter atqarǵan. Kóptegen opera jáne drama teatrynda sátti rólder somdaǵan. Án, mýzyka jasampazdy-ǵynda 200-ge tarta shyǵarmasy jarıalanǵan. Halyq muralary men án-kúılerin jınaqtap kóptegen kitaptardyń jaryq kórýine jetekshilik etti. Ol QHR memlekettik ortalyq mýzyka qoǵamy, SHUAR bólimshe qoǵamy, SHUAR folklor qoǵamy sekildi qoǵamdardyń múshesi. Qazaqstanda "Alystaǵy áýen" atty kitaby jaryq kórgen.
Mútálip Ámireuly (1928-1988 j.j.) - Qytaı qazaǵynan shyqqan áıgili akter. 1953 jyldan bastap Altaı aımaqtyq oıyn -saýyq úıirmesinde, İle qazaq avtonomıaly oblystyq teatrda, Býyrshyn aýdandyq mádenıet úıinde qyzmet atqar¬ǵan. "Qyz Jibek" operasynda Tólegen rólinde, "Salı-ha-Sámen" operasynda Iasýkeı rólinde, uıǵyrdyń klasıkalyq operasy "Ǵaryp-Sanam" jáne "Ǵunshamda " qosalqy ról¬derde, "Tán-SHán qyzyl gúli", "Qyz beıiti", "Jetim qyz¬dyń mahabbaty" fılmderinde de negizgi rólderge shyqqan.
Mútálip jaı akter emes, belgili aqyn ári dramatýrg bolǵan. Onyń ózi jazǵan shyǵarmalary da sahnada oınalǵan.
Mútálip Ábdirahmanuly. Birinshi dárejeli kıno akteri. 1934 jyly İleniń Qulja aýdanynda týǵan.
Ol Qytaıda jasalǵan qazaq kınolarynda 1964 jyly "Tán-SHán qyzyl gúlinde" Asqardyń, 1981 jyly "Jaı¬laý¬¬daǵy myltyq daýysynda" Qalıdyń, 1980 jyly "Aqbozat ta" Bajannyń, 1990 jyly "Tańjaryqta" Qabyldyń, 1993 jyly "İle saltanatynda" Baraqtyń rólin sátti somdaǵan.
Ol kıno akteri ǵana emes, belgili satırık. Onyń "Eki saǵat kúlesiń", "Kúl de oılan", "Kúlki mıdyń saıasy" kitaptarymen birge "Kúlki" atty ázil-qaljyń taspalary shyqqan.
Narıman Jabaǵytaıuly (1928-1991 j.j.) áıgili til ma¬many, Qytaı qazaqtarynan shyqqan kórnekti aýdarmashy¬lardyń biri. 50-den astam kitapty qazaq tiline aýdarǵan. Ol kisi qytaı tiliniń mamany ǵana bolyp qalmastan, arab, túrik, uıǵyr tilderin de jaqsy meńgergen til ǵalymy edi. Ol tiri kezinde Shynjań jastar-órender baspasy bastyǵynyń orynbasary, SHUAR aýdarmashylar qoǵamynyń, SHUAR kınoshylar qoǵamynyń turaqty jorasy, Qytaı kınoshylar qoǵamynyń múshesi, SHUAR ádebıet-kınoónershiler bir¬lestiginiń tóraǵasy sekildi mindetter atqarǵan.
Nazar Smaıyluly belgili ánshi. 1960 jyly SHUAR Barkól aýdanynda týǵan. Qytaıda ótken birneshe márte án baıqaýynyń júldegeri. Japonıa, Latyn Amerıkasy, Túrkıa, Malaızıa, Pakıstan, Sıngapýr, Qazaqstan, Qyrǵyzstan elderinde óner saparynda bolyp, jaqsy ańys týdyrǵan.
"Kórikti Barkól jaılaýy" sekildi án taspalary bar.
Noǵaıbaı Aýshyuly (1867-1940 j.j.) - Ór Altaıdaǵy ult azattyq kóterilisiniń qurbany. El ishinde úkirdaılyq mánsa¬by bolsa da, Esimhan (1899-1941), Yrysqan (1898-1940), Ospan (1899-1951) batyrlardy qoldap, kúresti uıymdasty¬rý¬shy¬lardyń biri bolǵan. 1940 jyly sáýirde qandy soǵystyń bel ortasynda júrip Shińgildiń Bulǵyn ózeniniń Taıkeshken degen jerinde oqqa ushyp qurban bolǵan.
Núsiphan Kónbaıuly (1896-1986 j.j.) - İle óńirinde ótken belgili qoǵam qaıratkeri, polkovnık, aǵartýshy.
Alǵashynda aýyl moldasynan oqyǵan N.Kónbaıuly keıinnen Kúnestiń Sorbulaǵyndaǵy mektepke túsip oqydy. 1916-1917 jyldary Súıdiń Kúrede ashylǵan mektepten jalǵasty oqyp, qytaı tilin úırenedi. Osydan keıin Kúrede muǵalimdik jumys atqarady.
1933 jyly Shyń Sysaıdyń halyqtyq aǵartýǵa mán bere qalǵan kezinde kóptegen qazaq mektepteriniń ashylýyna muryndyq bolady. 1939 jyly Úrimjidegi kadrlar jetistirý kýrsyna túsip, 1940-1941 jyldar Shyń Sysaıdyń saıasatyn úgitteý qyzmetin atqarady.
1941 jyly qazanda Nylqyǵa kelip, Qara tóbe qalashyǵy¬nyń irgetasyn qalasady. 1944 jylǵy Ákpar-Seıit bastaýyn¬daǵy gomındań ústemdigine qarsy kúreske qatynasady.
1945 jyly qańtarda Qulja qalasy azat bolady. Aqpanda general Ysqaqbektiń buıryǵymen Núsiphan Toǵyztaraýdaǵy 1-qazaq atty ásker polkiniń polkovnıgi bolady. 1946 jyly bul polk Qobyq 2-atty ásker polkine ózgertilip Núsekeń polkiniń polkovnıgi bolady. 1948 jyly ulttyq armıa bas qolbasshylyq shtaby kadrlar bóliminiń bastyǵy bolyp Quljaǵa bardy. 1952 jyly Úrimji áskerı raıony¬nyń altynshy korpýs bastyǵynyń orynbasary bolady. Keıinnen Shynjań tyń ıgerý armıasynyń orynbasar qolbasshysy jáne batys soltústik áskerı-ákimshilik raıony basqarýshylar alqasynyń biri bolyp jumys atqarǵan. 1954-1966 jyldar İle Qazaq avtonomıaly oblysynyń orynbasar bastyǵy boldy. "Mádenıet tóńkerisi" tusynda soqqyǵa ushyrap, 1978 jyldan keıin ataq-abyroıy qalpyna keltirildi. İle qazaq avtonomıaly oblystyq saıası-máslıhat keńesi tóraǵasynyń orynbasary, SHUAR saıası-máslıhat keńesi tóraǵasynyń orynbasary sekildi qyzmetter atqarǵan.
Nıǵymet Myńjanuly (1922-1993 j.j.) - aqyn, jazýshy, tarıhshy, ǵalym. Tarbaǵataıdyń Toly aýdanynda týǵan. 1940 jyldardan shyǵarmalary jarıalana bastaǵan. 1942 jyly "Kúresker semá" pesasy, 1943 jyly "Qyz Jibek" ma¬qalasy, 1945-1947 jyldary "Kúreskerler", "Bilim shyraǵy", "Kúsh birlikte", "Sháriphan týraly" óleń-maqalalary jaryq kórgen.
1948 jyly proza salasynda "Turmys tilshisi" povesin jarıalaǵan. Sonymen birge "Qazaq tarıhynyń deregi" atty zertteý maqalasy "Shynjań gazetiniń" qazaqsha, qytaısha, uıǵyrsha sandarynda jarıalanyp, 1949 jyly jeke kitap bolyp shyqqan. 1952 jyly "Shynjań qazaqtarynyń sharýa¬shylyq ómiri men áleýmettik qurylysy jáne ádet ǵurpy" degen kitap jazdy. 1959 jyly "Qarlyǵash" atty óleń-romany shyqty.
Shynjań halyq baspasynan 1987 jyly "Qazaqtyń qysqasha tarıhy", 1996 jyly "Qazaqtyń mıftik ańyzdary" atty zertteý kitaby jaryq kórdi.
Nurlan Ábilmájinuly Qytaı qazaǵynyń arasynan shyqqan saıası qaıratkerlerdiń biri. 1963 jyly SHUAR Kóktoǵaı aýdanynda týǵan. İle Qazaq avtonomıaly oblystyq sotynyń bastyǵy, oblys bastyǵy, SHUAR halyq úkimeti tóraǵasynyń orynbasary jumystaryn atqarǵan.
Ospan Slamuly (1899-1951 j.j.) - Shyǵys Túrkistan atalǵan Shynjań óńirinen shyqqan ult azattyq qozǵalysynyń jetekshisi, halyq batyry, Ór Altaıdyń Kóktoǵaı aýdanynyń Óndirqara degen jerinde týǵan. Abaq kereıdiń molqy rýynan.
1934 jyly Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı jerine baryp júrip, Ospan qolǵa túsip, qamaýǵa alynady, qamaýdan qashyp shyqqan jolynda ózin ustamaqshy bolǵan áskerdiń bireýin óltirip, bir besatar, bir qylysh, 500 oq alyp qutylady. 1936 jyly "qural jınaý júrgizilgende " amalsyz bir bólimin tapsyryp beredi. 1939 jyly 24 jeltoqsanda Aqyt qajy ustalǵannan keıin Esimhanmen aqyldasyp ekeýi atqa qonady. Esimhan júırik at tabýǵa, Ospan qarý-jaraq tabýǵa kelisip, ýaǵda boıynsha tez qarýlanady. 1940 jyly aqpanda Kóktoǵaı aýdany ákimi Shúı Yrlıń jáne saqshy bastyqtaryn tarpa bas salyp, basyn kesip qolyn qandaıdy. Osylaısha Ospan batyr ult azattyq kóterilisiniń biltesin tutandyrady. Osy¬dan keıingi uzaq jyldyq ult azattyq kúresine tikeleı jetek¬shilik etti. Keıinnen Monǵolıa arqyly KSRO-dan kómek alady.
1945 jyly qyrkúıekte búkil Altaı aımaǵyn qytaılardan azat etip, ózi aımaqtyń ýálıligine saılandy. 1947 jyly Dálelhan Súgirbaev ekeýiniń arasynda kelispeýshilik týyp, Ospan ózin komýnıstik júıeden barynsha shettete bastady. Bir mezet (1948-1949 j.j.) gomındań úkimetimen birlestik ornatty. Ýań Jyn bastaǵan qyzyl qytaılardyń Shynjań jerine kirýimen Gansý jerine qaraı shegine soǵys jasady.
1951 jyly aqpanda Qanambal taýynyń Maqaı degen jerinde qapyda qolǵa tústi. 1951 jyly 28 sáýir kúni qytaı komýnıseriniń áskerı sotynyń úkimimen atyldy.
Ospan ólgenmen onyń rýhy ólmedi. Aǵylshyn jazýshysy Gofedeı Lıas: Ospan batyr eger budan bes-alty ǵasyr buryn dúnıege kelgende atalary Móńke, Shyńǵys jáne Temirlan deńgeıles uly qolbasshy bolar edi" dep baǵa berdi.
Seıithan Ábilqasymulynyń "Ospan batyr " romany (Almaty, "Ana tili" baspasy), Jaqsylyq Sámıtulynyń "Sergeldeń" romany (Almaty, "Ana tili" baspasy), "Ospan batyr " maqalalar jınaǵy (Almaty. "Arda"baspasy 2007j) Ospan batyr ómirinen mol derekter berse, kóptegen ádebı shyǵarmalar Ospan atyn oqıǵasyna ózek etti. Bastylarynan Sh.Qyzyruly "Qaıqaıa shapqan qarager", A. Altaı "Noqtaly arman" sekildilerdi ataýǵa bolady.
Ospan Beısenbiuly (1825-1916) ákesi Beısenbi Dónenbaıuly Altaı betin¬degi tórt bıdiń biri ǵana emes, aıtýly kúıshi bolǵan. 1872 jyly ákesi qaıtys bolǵan soń, Ospan ornyna otyryp 44 jyl el bılegen. Ony jurt túsine qarap "Qara Ospan" dese, ambylyq mánsabyna qarap "kári amby" dep te ataǵan. 1870 jyly Tarbaǵataıdy bılegen Shı amby Sháýeshek qalasynyń Jambylyn turǵyzýǵa Altaıdan 500 jigit surata¬dy. Ospan oǵan qarsy shyǵyp, 3 jyl Shı amby¬nyń qamaýyn¬da otyrady. Sonda da aıtqanynan qaıtpaıdy. Halyq talaby¬men túrmeden bosap shyǵady. 1904 jyly Altaı bıleýshisi Chı Chyńsaı alman-salyqty kóbeıtpekshi bolǵanda, Ospan oǵan da qarsy shyǵyp, salyqty kúshinen qaldyrtady. Ospan 1916 jyly qaıtys bolyp onyń muragerleri Túrkistan Qasenuly (1916-1919), Káken Qasenuly (1919-1940), Dýtyp Kákenuly (1940-1947), Ashyran Kákenuly (1947-1949) táıji bolyp bılik jalǵady.
Otarbaı Dúısenbiuly (1834-1931) SHUAR-dyń Jemeneı jerinde týǵan. Otarbaı týma talantty aqyn bolyp bala jasynan sýyryp-salma ónerimen el kózine túsken. Onyń tap bermedegi tapqyr óleńderi men áriptesterinen ústem kórinetin aıtys óneri aýyzdan aýyzǵa taraǵan. Saýyrdan Ór Altaıǵa, odan Jemsary óńirine qonys aýdarǵan onyń artynda kóp mura qalǵan. Onyń bir bólimi 2003 jyly Shynjań halyq baspasynan "Otarbaı jyraý" degen atpen jaryq kórgen.
Ojyraı sheshen (1836-1930 j.j.) - Tarbaǵataı óńirinde ótken sheshenderdiń biri. Ádildikti jaqtaıtyn týrashyldyǵy, jalǵandyq pen aramdyqqa qarsy shabatyn qasıetterimen el esinde qalǵan.
Omarǵazy Aıtanuly (1931-1997 j.j.) - Qytaıdaǵy qazaq ádebıetiniń kórnekti ókilderiniń biri. Ol 1952 jyldan bastap osy zaman qazaq poezıasyna tamyljyǵan tabıǵat lırıkala¬rymen kelgen. Keıinnen fılosofıalyq oı ıirimderine boılap ózindik baǵyt, ustanym qalyptastyryp, ádebıettegi óz ornyn alǵan.
Qytaıda "Tyrnalar", "Qus joly", "Túıe", "Sáýkele" qatarly jyr jınaqtary shyǵýymen birge "Ań shadyryn oq tabar", "Tarazy"sıaqty romandary jaryq kórgen. 2003 jyly Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynan "Tyrnalar" atty óleńder, dastandar, poemalar jınaǵy shyqqan.
Oıanǵan Yńǵaıuly (1914-1972 j.j.) - Shynjańnyń Býyr¬shyn aýdanynda ótken aqyn.
Onyń artynda qalǵan ókildik shyǵarmalarynan - "Muń¬lyq jyry", "Altynshy aıdyń on tórti", "Baıannyń betke basarlaryna", "Shópke túskende", "Nurǵabylǵa", "Kúshiktiń zary", "Ydyrysh pen qasqyrdyń aıtysy", "Eki qurdas", "Jalqaýǵa" sekildi óleń-tolǵaýlary bar.
Orazhan Ahmetuly kórnekti qazaq qalamgeri. 1938 jyly İleniń Qorǵas aýdanynda týǵan.
Jazýshy O.Ahmetuly 1956 jyldan bastap kórkem ádebıet¬ke aralasqan. Sodan beri "Kóktemgi oılar", "Sónbeıtin shyraq", "Eń sońǵy kóz jasy", "Jasyl baqsha", "Ózgergen óńir", "Kók beles", "Qumdaǵy izder" sekildi kitaptar jazyp jarıalady. Birneshe shyǵarmasy memlekettik syılyqtar alǵan.
Ol Qytaı memlekettik jazýshylar qoǵamynyń, Qytaı az ult jazýshylary ǵylymı qoǵamynyń, SHUAR jazýshylar qoǵamynyń, İle qazaq avtonomıaly oblystyq jazýshylar qoǵamynyń múshesi. QHR memlekettik 1-dárejeli jazýshy.
Otanbek Eńsehanuly ánshi. 1964 jyly SHUAR-dyń Buratala degen jerinde týǵan. Shı-an kórkemóner ınstıtýtyn bitirgen soń, SHUAR mádenıet basqarmasynyń buqaralyq mádenıet bóliminde jumystar atqarǵan.
1995 jyly QHR memlekettik "Shoq juldyzdar" baıqaýy¬nyń bas júldesin jeńip alǵan. "Sary dala", "Aıgólek" sekildi án taspalary bar.
Ómirtaı Nashynuly (1843-1934) Altaı betindegi tórt bıdiń biri Qulybek Janteliulynyń nemeresi, ákesi Nashyn Ómir¬taıdyń bes jasynda qaıtys bolyp anasy Hanymaıdyń tárbıesinde ósken. Úıde aqylgóı anadan, túzde danyshpan bılerden tálim alyp, ózi de dýaly aýyz, baýyryna el uıyǵan ádil bıge aınaldy. 1905 jyly qajyǵa baryp "bı-qajy" atandy, 1915 jyly Fýgogýń mánsabyn aldy.
Ómirtaı qaıtys bolǵannan keıin, ornyna Ábilmájin Qym¬byluly gúń bolyp 1934-1949 jyldary el bılegen.
Pátıqa Málikqyzy áıgili aktrısa. QHR 1-dárejeli artısi. 1944 jyly Úrimji qalasynda týǵan.
"Tán-SHán qyzyl gúli", "Jaılaýdaǵy myltyq daýsy", "Jetim qyzdyń mahabbaty", "Jýsandy dala", "Serjan", "Jyńhynyń batysqa saıahaty", "Jibek joly", "Qanas týraly áńgime", "Baýyrlastar" sekildi kóptegen fılmderde basty rólge shyqqan. Munan syrt ártúrli spektákl, opera-larda túrlishe rólderdi sátti somdaǵan.
Ol memlekettik dramashylar qoǵamynyń turaqty múshesi, SHUAR ádebıet-kórkemónershiler birlestigi tóraǵasynyń orynbasary, SHUAR dramashylar qoǵamy tóraǵasynyń orynbasary sekildi mindetter atqarǵan.
Raqymjan Meshpetuly (1895-1972 j.j.) - İle aımaǵynyń Qulja aýdanyndaǵy Jyrǵalań ózeni boıynda dúnıege kelgen aıtýly aqyn. Ákesi Meshpet aqynnyń jetekteýimen bir mezet Áset Naımanbaıulyna shákirt bolǵan. Ásetke eliktep aqyn¬dyqpen qosa ánshi-kúıshiligimen de aty shyqqan. "Kók ózen" ániniń avtory Appaq Maıtabanqyzymen úılenip, ómirde de, ónerde de birge ótedi.
1981 jyly Shynjań halyq baspasy jaǵynan "Aqyn lebizi" atty jyr jınaǵy jaryq kórgen.
Rahmetolla Ápsheuly (1924-2000 j.j) - Qytaıdaǵy qazaq ádebıeti ókilderiniń biri. 1947 jyly alǵashqy maqalasy, 1948 jyldan bastap óleńderi jarıalanǵan. "Odaq jýrnaly", "Shynjań gazeti", "Shynjań ádebıet ıskýsstvosy" jýrnal¬darynda qyzmet istegen. 1954-1956 jyldary "Shyrǵa", "Jen¬dep jeńge", "Qupıa qudalyq", "Dostar", "Bıikke" áńgimeleri jaryq kórip, ol "Ozǵandar men tozǵandar" degen atpen kitap bolyp shyqqan. Sahnalyq shyǵarmalar da jazyp jarıalaǵan. "Balapan" (1985 j), "Tas bastaý" (1982 j), "Shu¬ǵyl burylý" (1984 j), "Sóre aldynda" (1999 j) kitaptarynyń avtory.
Rápıla Nurmuhametqyzy belgili ánshi. 1947 jyly Tar¬baǵataıdyń Toly aýdanynda týǵan. Ol 1964 jyldyń ózinde-aq QHR - dyń "Úzdik ánshi" ataǵyn jeńip alǵan edi. Sodan beri, san márte dańq tórinen kórindi. 11-kezekti kartal haly¬qaralyq festıvaliniń laýreaty atanǵan.
Ol SHUAR-daǵy kóptegen qoǵamdardyń múshesi. Memle¬kettik 1-dárejeli artıs ataǵynyń ıegeri.
Sasan Kıikbaıuly (1818-1892 j.j) qazaqtyń orta júzin¬degi Naıman ulysy qyzaı taıpasynyń negizin qalaǵan qasıet¬ti Qyzaı ananyń jetinshi urpaǵy. 1836 jyly 18 jasynda bı ári bolys bolǵan. 1883 jyly Chıń patshalyǵy úkimetiniń taǵaıyndalýymen Qyzaıdan taraǵan begimbet, derbis eline aqalaqshy bolǵan. 1892 jyly mingen aty súrinip ketip, so¬nyń kesirinen kóz jumǵan. Súıegi Qulja aýdanynyń Borbo¬syn ózen jaǵalaýyndaǵy "Ýáıis mazarynda" jatyr.
Smaǵul Qalıuly (1900-1979 j.j.) - Altaı óńirinde ótken kórnekti halyq aqyny. Ol aıtys ónerindegi maıtalman¬dyǵyna qosa ári ánshi, ári palýan bolǵan.
S. Qalıuly aýdan, aımaq, oblys dárejeli aqyndar aıty¬syna qatysyp óner kórsetip otyrǵan. SHUAR jáne oblystyq jazýshylar odaǵynyń, aýyz ádebıet birlestiginiń múshesi bol¬ǵan. 1976 jyly Shynjań halyq baspasynan "Ómir tolǵaýy" atty óleńder jınaǵy jaryq kórgen.
Smaǵul Bódenbaıuly QHR memlekettik birinshi dárejeli kompozıtor, ári drıjer. 1958 jyly SHUAR Altaı qala¬synda týǵan. 1978 jyly Shynjań kórkemóner mektebin, 1986 jyly Qytaı memlekettik konservatorıasyn kompozıtorlyq bólimin bitirip, 1994 jyly Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq memlekettik konservatorıasynda kompozıtorlyq (aspırant¬tyq) bilim alǵan. Altaı aımaqtyq án-bı úıirmesinde, İle oblystyq án-bı úıirmesinde qyzmetter atqarǵan. Ol 300-ge jýyq án-kúı jáne bı mýzykalaryn jazyp jarıalaǵan. Ol Qytaıda ótkizilgen memlekettik baıqaýlardyń júldegeri. QHR memlekettik mýzyka qoǵamynyń múshesi. İle oblystyq mýzyka qoǵamynyń tóraǵasy.
Sulýbaı Sapyuly (1907-1944 j.j.) - Ospan batyr bastaǵan ult azattyq qozǵalysynyń batyr sarbazy, ári ánshi, aqyn. Ol qan maıdanda erlik kórsetken on batyrdyń biri retinde arnaıy marapattalǵan. 1944 jyly sáýirde qazaq qolyn bastap jaýǵa sileıte soqqy berip júrgen bir retki urys ústinde qapıada oq tıip, erlikpen qaza bolǵan. Sulýbaı batyrlyǵymen qosa "Sulýbaıdyń áni " arqyly tarıhqa qaldy.
Sultan Májıtuly (1911-1982 j.j.) - Tarbaǵataı óńirinde ótken aıtýly aqyn ári ánshi kúıshiligimen el kózine túsken óner qaıratkeri.
1953 jyly Tarbaǵataı aımaqtyq, 1954 jyly İle Qazaq avtonomıaly oblystyq oıyn saýyq úıirmesinde qyzmet atqarǵan. Aqyndyǵy men ánshiliginiń syrtynda kóptegen operalar men fılmderde negizgi rólderde oınaǵan. Onyń "Ózim týraly", "Saıram ańyzy", "Sabaq" sekildi dastandary bar. 1978 jyly Shynjań halyq baspasynan "Tań aldynda" atty dastandar jınaǵy, 1981 jyly İle qazaq baspasynan "Dombyra shattyǵy" atty óleńder jınaǵy, 1987-jyly Halyq baspasynan "Saıram ańyzy" atty dastandar jınaǵy jaryq kórgen.
Sultan Janbolatov Ǵalym, jazýshy. Qytaı qazaqtarynan shyqqan tuńǵysh dosent. 1956 jyly Shynjań ınstıtýty fız-mat fakúltetin, 1961 jyly Chańchúndegi Jılın (Gırın) ýnıversıteti fızıka fakúltetin radıo-elektronıka mamandyǵy boıynsha bitirgen. 1961-1986 jyldary Shynjań ýnıversıtetinde oqytýshy, lektor, keıin kele magıstr jetek¬shisi, kafedranyń jáne aqparat zerthanasynyń meńgerýshisi (júrgizýshisi), dekannyń orynbasary, prorektor, QHR Elekt¬ronıka qoǵamynyń bas alqa múshesi, QHR az ult jazýyndaǵy aqparattardy óńdeý qoǵamynyń tóraǵasy, SHUAR Ǵylym jáne tehnıka qaýymdastyǵynyń turaqty jorasy, SHUAR JOO kásiptik qyzmet ataqtaryn atestattaý komısıasynyń bastyǵy, t.b. qyzmetterdi ótegen.
Ol 1986-1996 jyldary SHUAR oqý-aǵartý komıteti tóraǵasynyń (bilim mınıstriniń) orynbasary, oqý-aǵartýdy zertteý ınstıtýtynyń profesory (1988 j), SHUAR-dyń tótenshe úlesi bar mamany (1990), buǵan qosa Chıaýgýań shyǵys ǵylymy men mádenıeti akademıasynyń múshesi, SHUAR-dyń Televızıa ýnıversıteti men Beıjıń ulttyq ýnıversıtetiniń profesory, Úrimji ýnıversıtetiniń aqylshysy, JOO-da bilim berýdi zerdeleý ınstıtýtynyń dırektory men aǵa zerttermeni, SHUAR boıynsha bilim berý jáne ákimshilik zańdardy atqarý jaǵyndaǵy ınspektor bolyp jumys atqardy. Al, 1993-2003 j.j., 8-9- (eki kezektik) Memlekettik Halyq Quryltaıynyń (parlament) depýtaty, onyń ulttar komısıasynyń múshesi boldy.
Ǵylym salasynda "Radıoqabyldaǵysh", "Kompúter", "Magnıtofon" jáne "Kálkýlátor", t.b. kitaptary jaryq kórgen. S.Janbolatov 1986 jyldan keıin birjolata kórkem ádebıetke burylady. 1960 jyldardaǵy "Dombyra fızıkasy" sekildi ǵylymı ocherkteri men "Arýaqtar arasynda" sıaqty ǵylymı-fantastıkalyq áńgimelerinen ("Has Saqtar" jına¬ǵy) soń, "Úısin hıkaıasy" atty trılogıasy - "Eljaý Kún¬bı", "Sanshora Kúnbı" jáne "Ońǵaı Kúnbı" atty tórt tomnan turatyn úsh romany jaryq kórdi. "Eljaý Kúnbı" qytaısha, Qazaqstanda kırıllısamen basylyp shyqty jáne QHR-dyń memlekettik, SHUAR-dyń úzdik týyndy syıly¬ǵyna ıe boldy.
2005 jyldyń qyrkúıeginde Astanada ótken Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıynda Dúnıejúzi qazaqtary qaýym¬dastyǵynyń Tóralqa múshesi bolyp saılandy.
Soltyken Kókishuly - Qytaıdyń memlekettik chempıony. 1952 jyly Altaıdyń Qyran ózeni boıynda dúnıege kelgen. Ol Qytaıdyń memlekettik sport jarystarynda alty ret altyn medal ıegeri bolǵan. 1981 jyly Qytaı palýandary¬nyń tuńǵysh ret shetelge shyǵyp, tý tigý maqsatyndaǵy Azıa elderiniń Úndistandaǵy sport saıysyna qatysady. Soltyken Kókishuly 100 kılogramm salmaqtaǵylar boıynsha Japonıa, Kýba, Shrı-Lanka, Qazaqstan elderiniń palýandarymen beldesip, 4 - júldege ıe bolyp, Qytaı eline abyroı áperdi. Sokeń ekinshi ret 1984 jyly Irandaǵy seksen neshe memleket palýandary bas qosqan Taktı atyndaǵy halyqaralyq palýan¬dar saıysyna túsedi. Bul rette de eline jeńispen oralady.
Ol memlekettik júldeger, "memlekettik tárbıeshi" ataqtarynyń ıegeri. Altaı aımaqtyq dene tárbıe komıtetinde jattyqtyrýshy.
Balýan Sholaqtyń jolyn qýǵan Soltyken aty shyqqan alyp palýan ǵana emes, aıtýly aqyn. "Aq semser", "Kók súńgi", "Jasyl jebe" atty óleńder jınaǵynyń avtory.
Seıit Kórpebaıuly (1916-1944) Ákpar batyrdyń nemere inisi. Nylqy qalashyǵy men Qulja qalasyn shabýylmen alý shaıqasy barysynda mańyzdy ról atqarǵan. 1944 jyly qara¬shada Quljany azat etý shaıqasynda jaý oǵynan mert bolǵan.
Serik Qojabaıuly (1936-1993 j.j.) - Shynjańnyń sport salasy boıynsha tuńǵysh chempıony bolǵan. Ataqty palýan. Memlekettik jarystarda 3 ret, ólkeler ara jarys¬tarda 7 ret bas júldeni jeńip alyp, on alty medal ıegeri bolǵan. İlgerindi-keıindi "Sport sheberi", "Aǵa júldeger", "Birinshi dárejeli sportshy", "QHR-nyń erkin kúres aǵa júldegeri" sekildi ataqtarǵa ıe bolǵan. Qytaıǵa saparlaı kelgen shetel palýandarymen dostyq saıysyna túsken Serik olardy da shań qaptyrǵan. Kezindegi Keńester odaǵynyń pa¬lýan¬dary onyń osy alyptyǵyna qarap: "Qytaı Qajymuqa¬ny" ataǵan.
Sıyrshybaı Raısqanuly (1898-1960 j.j.) - Altaı óńirinde ótken áıgili palýandardyń biri. "Túıe palýan" atanǵan alyp¬tyǵymen dańqy shyqqan. San jarystarda qarsylasyn shań qap¬tyrǵan. Solshyldyq saıasattyń soıyl soǵarlary saldary¬nan 1960 jyly aýyr eńbekpen aıdaýda júrip qaza bolǵan.
Tańjaryq Joldyuly (1903-1947 j.j.) áıgili aqyn. Qytaı qazaq jazba ádebıetiniń negizin salýshylardyń biri. SHUAR-dyń Kúnes aýdanynyń Shapqy degen jerinde týǵan. Áýeli aýyl moldasynan, onan soń aýyl mektebinde, keıinnen 7 jyl¬dyq "Shýetańda " (qazaq - mońǵol mektebi) oqyǵan. Toǵyz jasynan bastap óleń qurap aıta bastaǵan.
1925 jyly Shapshal shekarasy arqyly Qazaqstan jerine qashyp ótedi. Bul aqynnyń óner jolyna úlken mektep boldy. Gazet-jýrnal, kitap degenińizge qaryq bolyp bilikti, bilimdi jandardan ustazdyq tálim aldy. Qoıdymmen aıtysady. 1928 jyly qorjyn-qorjyn kitap teńdegen aqyn Kúneske qaıta qashyp ótedi.
1933 jyldan bastap qoǵamdyq jumystarǵa aralasady. Qazaq saharasynda mektepter ashý, muǵalimder jetildirý, halyqty jańalyqqa bastaý jaǵynda kóp jumystar tyndy¬rady. Qulja qalasyna baryp, qazaq-qyrǵyz uıymshasynyń mádenı jumystaryna jetekshilik etedi. Ádebıet - kórkemóner keshterin uıymdastyrady. Gazet shyǵarý, teatr qoıý jumystaryna aralasady.
Shyń Sysaı úkimeti qazaqtardy jappaı tutqyndaı basta¬ǵanda 1940 jyly Tańjaryqty da ustap, túrmege jabady. 1944 jyly túrmeden bosap, 1945 jyly qaıtadan ustalady. Aıaýsyz jábirleýge, jan tózgisiz qınaýǵa ushyraıdy.
1946 jyly gomındań úkimeti men úsh aımaq úkimeti arasyndaǵy kelisim shartqa oraı túrmeden bosaıdy. 1947 jyly maýsymda tuıyqsyz aýrýdan qaıtys bolady.
Onyń ókildik shyǵarmalarynan - "El syry", "İle kórki", "Qoshtasý", "Túrme hali", "Amandasý", "Týǵan jer", "Shyn tilek" sekildi jyr tolǵaýlary, "Nazıgúl", "Anar-Sáýle", "Sanaýar", "Salıqa-Sadyq", "Molda men baqsy", "Qasqyr men bóribasar" dastandary, aıtystarynan - Uljalǵaspen, Qoıdymmen, Nurılamen, Álekenmen aıtystary bar. 1948 jyly aqynnyń óleńderinen "Alǵashqy jınaq " atty jyr jınaǵy jaryq kórgen.
Shynjań halyq baspasynan ilgerindi-keıindi bolyp, "Túrme hali" (1981 j.), "Nazıgúl" (1982 j), Ortalyq ulttar baspasynan "Anar-Sáýle" (1982 j.), İle gazeti baspasynan "Shyn tilek" (1994 j.) kitaptary jaryq kórdi. Keıinnen bar¬lyq shyǵarmalary toptastyrylyp "Tańdamaly shyǵar-malarynyń" 1-2 tomdary 1985 jyly, 3-tomy 1995 jyly basylyp shyqty.
Shynjańda Tańjaryqty zertteý qoǵamy qurylyp, "Tóńkerisshil aqyn Tańjaryq" (1985 j.), "Sónbes alaý" (1994), "Tańjaryqtaný" (1995) atty zertteý eńbekteri men "Tańjaryq" telefılmi jaryq kórdi. Belgili jazýshy, ǵalym Orazanbaı Egeýbaev Tańjaryqtanýda orasan zor eńbek sińirip, atalǵan eńbekterdiń jazylýyna, jaryq kórýine muryndyq boldy.
Qazaqstanda 1974 jyly, 1992 jyly jáne 2003 jyly aqyn eńbegi arnaıy kitap bolyp shyqty. Dúnıejúzi qazaqta¬ry qaýymdastyǵynan 2003 jyly Tańjaryq Joldyulynyń 100 jyldyǵyna arnalǵan halyqaralyq jyr báıgesi ótti.
Taıyr Belgibaıuly (1921-1984 j.j.) - Altaıda ótken áıgi¬li kúıshi. 1946 jyldan bastap ol Altaı aýdandyq úkimet mekemesinde, Jemeneı aýdanynda, Altaı aımaqtyq án-bı úıirmesinde túrlishe jumystar atqarǵan. 1951 jyly Shynjań búro kadrlar mektebinen bir jyl bilim tolyqtyrǵan. 1954 jyly sáýirden 1955 jyly mamyrǵa deıin "Qasen-Jámıla" fılmin túsirýge qatysyp, Jaqan rólin sátti somdaǵan. 1955 jyly oblystyq án-bı úıirmesine ornalasqan.
1956 jyly tamyzda 5 odaqtas respýblıkada óner sapa¬rynda bolyp Keńester Odaǵyndaǵy qazaq kórermenderin de tánti etedi. "Mádenıet tóńkerisinde qaqpaı kórip, keıinnen Altaı aımaqtyq mádenıet mekemesine jumysqa ornalasady.
T. Belgibaı "Aq aral " bastaǵan 12 kúı, 22 án shyǵarǵan. Ol Shynjań mýzykanttar qoǵamynyń alqa múshesi bolǵan.
Tazabek Musylmanbaıuly (?-1871) qazaqtyń uly júz alban rýynyń batyry. Qazirgi Almaty oblysy óńirinen 1871 jyly myń neshe tútindi bastap Qytaı jerine kóshedi. Orys¬tar kóshti tosyp qandy qyrǵyn bolady. Tazabek elin Qytaı jerine alyp ketedi. Biraq, orys generaly Kalpakovskıı munymen tynbaı "İle sultan" - Álıahunǵa ses kórsetedi. Álahun Tazabekti tapsyryp berip, orystarǵa tize búgedi. Kalpa¬kovskıı batyrdyń qol-aıaǵyn baılap Vernyıge (Almaty) ákelip túrmege jabady. Tazabek olarǵa bas ımeı aqyry qınaýmen óltiriledi.
Tálipbaı Qabaev aqyn, ári kórnekti baspager. 1935 jyly İleniń Tekes aýanynda týǵan. Qytaıdaǵy qazaq qalamgerle¬riniń eńbegin baspadan shyǵarý jolynda kórnekti eńbek sińirip, SHUAR-dyń jáne memlekettiń erekshe syılyqtaryna ıe bolǵan.
Ol QHR az ult zertteý qoǵamynyń, SHUAR baspagerler, SHUAR til-mádenıet, fólklor, jazýshylar qoǵamynyń múshesi.
Tergeýsiz Sasanuly (1856-1915) Qyzaı ananyń jetinshi urpa¬ǵy - Sasan Aqalaqshynyń tórtinshi uly. Qyzaıdyń begimbet, derbis eliniń úshinshi kezekti aqalaqshy ári táıjisi bolǵan.
Halqynyń qamy úshin jasaǵan kúreskerligi úshin 1912 jyly Pekındegi zuńtuń oǵan arnaıy marapat qaǵazy men syılyq aqsha jibergen.
Tólebaı Bójekuly - (1851-1924 j.j.) tókpe jyrdyń ıesi bolǵan kórnekti aqyn.
Onyń ókildik shyǵarmalarynan - "Dombyra" dastany, "Qyzyl buzaýmen aıtys", "Tólebaı men Ákitaıdyń aıtysy", "Tólebaı men Bulbul qyzdyń aıtysy", "Tólebaı men Nur¬jan qyzdyń aıtysy", "Tólebaıdyń eki qyzben aıtysy" sekildiler bar.
Túsipbek Slamqululy - 1946 jyly Úrimji aýdanynda týylǵan. 1968 jyly ortalyq ulttar ýnıversıtetin taýys¬qan. Aqparat, baspasóz salasynda 30 jyl istep, 4000-ǵa jýyq fotosýret, 100-den astam maqala jarıalap, 10 neshe kitap aýda¬ryp, 60 neshe kitapty redaksıalap, "Qytaısha-qazaqsha bıologıa sózdigi" tektes sózdikter men "Fotosýret tehnı¬kasy" kitabyn qurastyryp, "Qytaı qazaqtary", "Qazaq tur¬mys salty" atty álbomyn shyǵarady. 2003 jyly Shynjań jastar órender baspasynan "Qıandaǵy hıkimetter" atty ǵajaıyp tabıǵat qubylystarynyń shejirelik kitabyn shyǵar¬dy. "Otar turmysy" qatarly alty sýreti halyqaralyq kórme¬ge qoıyldy. Sýretterinen: "Kórikti de yrysty Ertis" jáne "Qar jamylǵan Qanas" memlekettik 1-3, "Jaratylys jasam¬pazdyǵy" batys soltústik bes ólke boıynsha ekinshi, "Shógir shyńyna sapar", "Tyń bastamadan týǵan tyń nátıje" maqa¬lalary batys soltústik bes ólke boıynsha aıyrym-aıyrym ekinshi dárejeli boldy. 2000 jylǵy tuńǵysh Shynjań turmys-salty fotosýret syılyǵynyń bas júldegeri boldy. Ol qazir "Shynjań sýretti jýrnaly" bas redaktorynyń oryn-basary, aǵa redaktory. Qytaı salt-sana sýretshiler qoǵamy¬nyń doktory, Qytaı fotosýretshiler qoǵamynyń múshesi, Shynjań fotosýretshiler qoǵamynyń turaqty múshesi.
Úrkinbek Malshybaev aǵa zertteýshi, geologıa ǵylymynyń mamany. 1934 jyly SHUAR Qaba aýdanynda týǵan.
"Altaıdyń ejelgi úgilme qabattary", "Altyn Altaı" kitaptary memlekettik ǵylymı kitaptar baǵalaýynda júldeli orynǵa ıe boldy.
Ú.Malshybaevtyń esimi "Dúnıejúzi ǵalymdary", "Dúnıe¬júzi tańdaýly daryndylary" ensıklopedıalyq sózdikterge engen. Ol QHR Geologıa zertteý qoǵamynyń, Jaǵrafıa zert¬teý qoǵamynyń, Qytaı jaǵrafıa jalpylastyrý qoǵamynyń múshesi.
Shalap Saýdageruly (Shaqabaı Shalap) 19 ǵasyrdyń sońǵy jarymy men HH ǵasyrdyń basqy kezinde Altaı óńirinde ótken belgili kúıshi. Onyń Shaqabaı Shalap atalýy rý atymen shyqqan, ol kúı oryndaý sheberligi jaǵynan tanymaly bolyp qana qoımaı "Arman-aı", "Jylyp ótken dúnıe", "Záýren-aı" sekildi kúılerdi týdyrǵan. Keıingiler onyń kúılerin "Shaqabaı Shalaptyń kúıleri" degen jalpylyq ataýmen oryn¬daıtyn bolǵan.
Sháriphan Kógedaev (1900- 1940) Qytaı qazaqtarynan shyqqan kórnekti qoǵam qaıratkeri. 1933 jyly Altaı aımaǵynyń ákimshilik bastyǵy bolǵan. 1937 jyly Shynjańnyń ımperalızmge qarsy turý bas qoǵa¬my Altaı bólimshe qoǵamynyń bastyqtyǵyn qosymsha atqarǵan.
Sháriphan oqý-aǵartý baspa isterine óte kóńil bóldi. 1934-1935 jyldary Altaıdyń kún betinde art-artynan mektepter ashty. Bir oqý jylynda 15 jańa mektep oqý bastady. 1935 jyly kóktem kezinde Muqash Jákeulyn Zaısanǵa jiberip baspa mashınasyn aldyrdy. Ártúrli úgit quraldaryn basyp taratýmen birge jeltoqsanda "Altaı Shynjań gazetiniń" tuńǵysh sany jaryq kórdi. Sarsúmbe aýdanynyń qala qur¬lysyn jańadan jobalaýmen birge "jetimhana", "panasyz qarıalar orny", "qazaqsha muǵalimder jetistirý kýrsy", "erler mektebi", "qyzdar mektebi", "uıǵyr mektebi", "mońǵol mektebi", "aýdandyq klýb" sekildi kóptegen halyqtyq - áleýmettik oryndardy ashyp, jumys bastady.
Altaıda oqyp tárbıelengen úzdik oqýshylardy Úrimji, Tashkent qalalaryna bilim alýǵa jiberip otyrdy. Az ǵana jyl ishinde Altaı aımaǵyndaǵy mektep sany 80-ge jetip, oqýshy-oqytýshy sany 10 myńnan asty.
Eli úshin emirenip eńbek etken egeı er 1939 jyly Shyń Sy¬saı jaǵynan qolǵa alynyp, 1940 jyly túrmede jaýyz¬dyqpen óltirildi.
Sháriphan qoǵam qaıratkeri. SHUAR Sanjy dúńgen oblysy bastyǵynyń orynbasary sekildi ártúrli basshylyq qyzmetter istegen. Qazir SHUAR saıası máslıhat keńesi bastyǵynyń orynbasary qyzmetin atqarady.
Sháken Ońalbaev, kórnekti aqyn. Shynjań til ınstıtýtyn qytaı tili mamandyǵy boıynsha támámdaǵan soń Shynjań aýylsharýashylyq ınstıtýtynda, ólkelik til jazý komıte¬tinde, Shynjań halyq kórkemóner basqarmasynda basshy qyzmetter atqarǵan. 1981-1989 jyldary Shynjań jazý¬shylar odaǵy tóraǵasynyń orynbasary, "Shuǵyla" jýrnalynyń bas redaktory, 1989-1997 jyldary SHUAR ádebıet-kórkemóner¬shiler birlestigi tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqaryp, 1998 jyly zeınetke shyqqan. 1-dárejeli jazýshy (profesor dárejeli) degen "kásiptik-tehnıkalyq" ataǵy bar.
Qazir SHUAR ádebıet-kórkemónershiler birlestiginiń qurmetti tóraǵasy, Qytaı jazýshylar odaǵy memlekettik komıtetiniń qurmetti múshesi, SHUAR úkimeti til-mádenıet zertteý ornynyń zertteýshisi, "Shuǵyla" jýrnalynyń aqylshysy sekildi mindetter atqarady.
1954 jyldan baspasózde óleńder jarıalaı bastaǵan. "Jyldar syry", "Búrkitshi", "Jarqyn jol", "Jasyl álem", "Zamandas", "Báıge" sekildi jyr, dastan kitaptary jaryq kórgen. Qytaı tilinde "Týǵan jerge, óleń-jyrǵa, súıgen jarǵa mahabbat" degen óleńder jınaǵy shyqqan.
Sh. Ońalbaev qytaı tilindegi "Áıgili adamdar sózdigi", "Mádenıet qaıratkerleri sózdigi" sekildi onnan astam sózdikte jáne Shynjań ensıklopedıasynda arnaıy tanystyrylǵan.
Sháısultan Qyzyruly jazýshy. 1940 jyly SHUAR Altaı qalasynda týǵan. "Kim aıypty" (1983 j.), "Sardar" (1985 j.), "Tumandy taǵdyr" (1991 j.), "Jalǵanǵan mahabbat" (1996 j.), "Dabyl" (1987 j.), "Bulań dúnıe" (1989 j.), "Qaıqaıa shapqan qarager" (1999 j.), "Qabir basyndaǵy hıkaıa" (1999 j.), "Shańyraq" (2000 j.) "Kóńil qosqandar", "Altyn taý azamattary" sekildi kitaptardyń avtory.
Sh.Qyzyruly jazýshylyqpen ǵana aınalysyp qalmastan, kóptegen ádebı týyndylardy qazaqshalaǵan. Ol QHR jazýshylar odaǵynyń, SHUAR jazýshylar odaǵynyń múshesi.
Shámis Qumaruly, QHR memlekettik syılyǵynyń, memlekettik birinshi dárejeli jazýshy ataǵynyń ıegeri.
1952 jyly 15 sáýirde QHR, SHUAR Morı aýdanynda dúnıege kelgen. Onyń tuńǵysh kitaby "Úmit ushqyny" 1980 jyly Shynjań halyq baspasynan jaryq kórgen. Sodan beri avtordyń "Qaramaıly ańyzy", "Bir tamshy qan", "Jý¬san¬dy dala", "Arshaly taýdaǵy án", "Bátıma" atty povesteri, "Aq serke men Kók serke", "Qıa jol" áńgimeler jınaǵy, "Bóke batyr", "Kóz jasy sarqylmaıdy", "Er Jánibek", "Tuǵy¬rylhan", "Ertis kilkip aǵady", "Jaryq dúnıe" roman¬dary jaryq kórgen. "Bóke batyr" romany úshin Qytaı memlekettik syılyǵynyń ıegeri bolǵan. "Er Jáni¬bek" romany Qytaı memlekettik úzdik kitaptar syılyǵyn ıelense, "Jýsandy dala" povesi men "Týǵan jerde" áńgimesi Shyn¬jańda birinshi dárejeli júlde alǵan.
Sh. Qumaruly qazir Shynjań ádebıet, kórkemónershiler birlestigi tóraǵasynyń orynbasary. Qytaı memlekettik Jazýshylar odaǵynyń múshesi.
Shilbi Kómekuly (1860-1936) Shynjańnyń Buratala jerinde týyp, Qumyl óńirinde ótken kórnekti aqyn. Ol jaı aqyn ǵana emes aǵartý isimen aınalysqan qoǵam qaıratkeri retinde de belgili. 1919 jyly qazirgi Qulja aýdanynyń Sholaqaı aýylynyń Nar degen jerinde meshit, medrese syldyrǵan ári ózi ustaz bolyp shákirtter tárbıelegen.
Shilbi qolyna dombyra ustap, kúı tartyp án salatyn bolǵan. Onyń kóp shyǵarmalary qolma-qol oıdan quraý arqyly jyr nóseri bolyp tógilip aýyzdan-aýyzǵa taralyp otyrǵan. "Maı muna", "Qyzyl tól", "Qarjan dosym", "Hıamet ahýaly", "Nasıhat dápteri", "Átikeı-Nurjekeı", "Jigit týraly", "Shal týraly", "Jaz" sekildi jyr-dastan¬darynyń kóbi sondaı bir shabytty shaqtardyń týyndysy bolǵan.

Qytaı qazaqtarynan atajurtqa oralǵan zıaly qaýym ókilderi men óner adamdary:
QHR-dan 1955-1956, 1962-1969 jyldar ishinde birneshe dúrkin eldiń qazaq jerine bosyp ótýimen birge kóptegen qaıratkerler, aqyn-jazýshylar, óner adamdary da atajurtqa oraldy. Aldy baqılyq bolǵan olar qazaq eline de ózindik úlesterin qosyp tanymal tulǵalarǵa aınaldy. Bastylarynan: Balqash Bapın, Ýahap Ábdirahman, Muhametjan Ábdrahma¬nov, Jaǵda Babalyq, Nábıjan, Asqat Taıypov, Qazyhan Manasbaev, Telmuhambet Qanaǵatov, Ahmetqalı Bitimbaev, Qaldybaı Qanarın, Jeksenbaı Edilov, Ramazan Qamıtov, Toıbek Hasenov, Bákeı Áýbákirov, Patıq Jabyqbaev, Dánesh Raqyshev, Ákimjan, Kákeń, Hamıt Nókishev, Buqara Tyshqanbaev, Ahmet Júnisov, Rysbek Sarǵojın, Joldasbaı Turly¬baev, Janbolat Aýypbaev, Qabdesh Jumadilov, Qurmanbaı Tolybaev, Elýbek Baıtaqov, Ýaqap Qydyrhanuly, Ǵalym Tynybaev, Abylaı Túgelbaev, Farıda Sharıpova, Ámına Nuǵymanova, Álimǵazy Dáýlethan, Nurqasym Qazybek, Núkesh Bádiǵulov, Járken Bódeshuly, Qajytaı İlıasuly, Aıtan Núsiphanuly, Ábdesh Daıyrbaev, Ǵalym Nókish, Janat Ahmádı, Nesipbek Aıtuly, Marfýǵa Aıtqojına, Qunypıa Alpysbaev, Zufar Seıitjan, Tursyn Jurtbaı, Sara Tańjaryq, Shara Tańjaryq, Orazaqyn Asqar, Keńesjan Shalqar, Minýar Ákimhan, Áshen Qazyhan, Jabaıyl Beısenov, Qaztaı Ábishuly...taǵy basqalar.
1991 jyldan keıin atajurtqa oralǵandar:
Jaqsylyq Sámıtuly, jazýshy, QazUÝ-diń dosenti.
Orazanbaı Egeýbaev, ádebıetshi ǵalym, Marqum tiri kezinde M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynda aýyz ádebıeti keńesshisi bolǵan.
Serik Qapshyqbaev, aqyn, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń shetel qazaq ádebıetiniń keńesshisi
Ybyraı Faızýllın, "Kórshi" jýrnalynyń jaýapty redaktory
Nábıjan Muhamethanuly, QazUÝ-diń profıssory. Tarıh ǵylymynyń doktory.
Muhtarhan Orazbaı, Tarıh ǵylymynyń doktory, "Ádebıet" baspasy dırektorynyń orynbasary.
Maıra Muhammedqyzy, Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń ánshisi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártısi.
Qaırat Ǵabıthanuly, Fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, profesor, A.Baıtursynov atyndaǵy Til bilim ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri.
Shuǵyla Saparǵalıqyzy, Astana qalasyndaǵy Kúlásh Baıseıitova atyndaǵy teatrdyń bıshisi.
Tursynhan Zákenuly, SHQO memlekettik ýnıversıtetiniń tarıh fakúltetiniń dekany, tarıh ǵylymynyń kandıdaty.
Dýken Másimhanuly, aqyn. L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ýnıversıtetiniń oqytýshysy. Fılologıa ǵylymynyń kandıdaty.
Murat Shaımaranuly, aqyn, QazUÝ-diń oqytýshysy.
Baqyt Ǵalymqyzy, QazUÝ-diń oqytýshysy.
Dáýlet Toqtasynuly, QazUÝ-diń oqytýshysy.
Záýre Nábıjanqyzy, QazUÝ-diń oqytýshysy.
Gúljan Ahmetbekqyzy, QazUÝ-diń oqytýshysy.
Tolqyn, Abylaıhan atyndaǵy halyqaralyq qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıtetinde oqytýshy
Kerim Elemesuly, aqyn, "Baldyrǵan" jýrnalynyń ádebı qyzmetkeri.
Dáýletbek Baıtursynuly, aqyn, "Ádebıet aıdyny" gazeti bas redaktorynyń orynbasary.
Aýyt Muqıbekuly, aqyn, "Baldyrǵan" jýrnalynyń ádebı qyzmetkeri.
Baqyt Ejenhan R.Súleımenov atyndaǵy shyǵystaný ınsıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri
Bekqoja Jylqybek aqyn. L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ýnıversıtetiniń oqytýshysy. Fılologıa ǵylymynyń kandıdaty.
Imanǵazy Nurahmetuly aqyn. L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ýnıversıtetiniń oqytýshysy.
Álimjan Áshimjanuly "Shalqar-2" gazetinde tilshi.
Dýman Aman, ádebıettanýshy. L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ýnıversıtetiniń oqytýshysy.
Aıgúl Túrkıaqyzy, Hımıa ǵylymynyń kandıdaty. "Úshtas" JSHS-inde jetekshilik qyzmette.
Nurhan Sultanbaı, aqyn, Shymkent gazetterinde ádebı qyzmetker.
Danıar Dýametuly, Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetiniń oqytýshysy, ǵylym kandıdaty.
Tileýbek Qojanuly, Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynyń ánshisi.
Jannat Toqtasynqyzy, Qorǵanys mınıstrligi ortalyq ansambliniń ánshisi
Juman Dúgiruly, "Qazaqstan" ulttyq arnasy Astana bólimshesinde operator.
Ermurat Zeıiphanuly ánshi, sazger. Qorǵanys mınıstrligi ortalyq ansambliniń kórkemdik jetekshisi.
Jádı Shákenuly, jazýshy,jýrnalıs, Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy "Atajurt" baspa ortalyǵy bas redaktorynyń orynbasary.
Qurmanbek Álimǵazyuly, Qazaqkonsert birlestiginiń ánshisi.
Rıza Qaıyrbaıqyzy, Qazaqkonsert birlestiginiń ánshisi.
Bolatqazy Ánýarbek, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ýnıversıtetiniń oqytýshysy.
Ardaq Nurǵazyuly, jazýshy. "Shetel ádebıeti" gazetiniń bas redaktory.
Nursáýle Muhanqyzy, qazaq radıosynda jýrnalıs.
Jasan Zekeıuly, dáriger "Jas-aı" medısına ortalyǵy¬nyń jetekshisi.
Tursynbaı Dáýituly, ánshi, QyzPI oqytýshysy.
Gúlzıra Bókeıhanqyzy, Astana qalasynda fılarmonıanyń ánshisi.
Qoıshybek Múbarak, "Ún" jýrnalynyń bas redaktory.
Erkin Qojauly, Q. Satpaev atyndaǵy Qazaq tehnıkalyq ýnıversıtetinde oqytýshy.
Mardan Nábıjanuly, Qazaq sáýlet qurylys akademıa¬synda aspırant ári kolej muǵalimi.
Bulardan basqa zeınetke shyqqan nemese dıplomy bolǵan¬men qoǵamnan óz mamandyǵy deńgeıindegi kórnekti oryn ala almaı júrgen ǵalymdarymyz, aqyn-jazýshylarymyz, jas ónerpazdarymyz da az emes. Tipti keıbireýleri zaman sal¬ǵan buǵalyqpen bazar jaǵalap júr. Sondaı asyl azamat¬tarymyzdan tómendegi esimdi ataı ketkenimiz jón sıaqty:
Qaırolla Baıanbaıuly, Jumadil Mamanuly, Tursynáli Ryskeldıev, Ahmetolla Qalıuly, Zeınolla Sánikuly, Shámshabaný Qamza, Seıithan Qalıuly, Mellat Ramet, Muqash Daıyrbaev, Sálı Sádýaqasuly, Qazez Raıysuly, Qabıra Beldeýbaıqyzy, Rahmet Qoıshın, Qabylqaq Kúlmesqanuly(marqum), Kereıǵazy Nursadyq, Slamhat Seıitqamzauly, Dolda Keneshuly, Halqazat Tóleýhanuly, Armıabek Saǵyndyquly, Bolat Bopaıuly, Almas Ahmetbekuly, Ǵalym Qalıbekuly, Ahmetjan Qaıbar, Adalbek Ahmádı, Serik Núsipuly, Jiger Janábiluly, Serik Nuǵymanuly, Maqsuthan Dáleıuly, Toıbol Erden, Maǵıza Qunapıa, Mádenǵalı, Adal Qalıbek, Ásemǵazy Qapanuly, Raqym Aıypuly, Omaraly Ádilbek, Raıys Áripjan, Ábdibek Ábdimanap, Murathan Shoqanuly,Ýathan Sáıfil, Baqytjan, Saǵyntaı Suńǵataı, Baqyt Dýametuly, Qaster, Qaster Seıithan(marqum), Qaırat Qulmuhamet, Lázzat Igisinqyzy, Toqtasyn Qydyrmollauly, Muqash Tańǵyt, Erlan Matqabyl, Ábdiǵanı, Bóribaı, Muqash Qojaqymet, Erkin Nurbaı, Erbol Ábenuly, Erkin Ergenuly, Qazıpa Qalıqyzy, Ádil Slamhan, Erlan, Sasan Dáýlethan, Shaba Ádenqulqyzy, Erlan Ásembaıuly, Talapbek Tynysbek, Toqtaráli Tańjaryq, Ularbek Dáleıuly, Rysbek Toqtasynuly, Ulan Bapaı ...
Jeke Kásipkerler:
Jeńis Túrkıauly, Aıbyn Áýbákiruly, Orazanbaı, Ken¬je¬baı Jarqaıuly, Muhan Mamythan, Qarqyn Kókenaıuly, Bolat Sháripuly, Shaǵanbek Qanjarbaı, Bahargúl Tólegenqyzy, Talǵat Mamyr, Farıda Merhamıtqyzy, Asqar Jakýlın, Shaımurat Shaımardan, Erjan Sháriphan, Dildahan Dáleluly, Sabyrjan Muhamethan, Qanat Baıtollauly, Bazaráli Áripuly, Erjan Janbolat, Ǵylymhan Qabıuly, Nurjan Qalıollauly, Nurmurat, Nurjanat Kereıhan, Turǵan Qalıuly, Rysbek Toqtasynuly, Ernar Tókenuly, Aıdyn Orazanbaı, Nurbolat Suraýbaıuly, Ertaı, Aıtqazy, Ónerhan, Ershat, Jambyl, Abdolla, Alma Áýelhanqyzy, Birles Ábýseıtuly, Baǵaı Ákimjan¬uly, Úırenishbek Ábeý.

SHYNJAŃ JAZBALARYNDAǴY QYTAI QAZAQTARYNA QATYSTY İRİ OQIǴALAR JYLNAMASY (111)
1203-1204 jyldar
Shynjań qazaqtarynyń ishindegi basty rý kereı, naıman rýlary Altaı taýynan Orhon ózenine deıingi aralyqtaǵy Mońǵol saharasynda malsharýashylyǵymen shuǵyldanatyn.
1203 jyly Temýjın Orhon ózeniniń alqabyndaǵy kereı taıpasyn, 1204 jyly naıman taıpasyn jeńip, Tuǵyryl men Taıanhandy óltirip, tutas Mońǵol saharasyn birlikke keltirdi.
HÚ ǵasyrdyń sońǵy jarymynan HÚİ ǵasyrdyń alǵashqy jarymyna deıin qazaq handyǵy quryldy.
Qazaq handyǵy 1456 jyly Ábilqaıyr (Ózbek) handyǵy¬nan bólinip, aýa kóship, sol kezde Moǵolstanǵa qarasty bolǵan ata-babalary mekenine kelgen, mal sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn ulystardan quralǵan, Ózbek handyǵynan bólinip shyqqandar qazaqtar dep atalǵan. Olar Jetisý, Shý ózeni alqabynda Kereı han bastaǵan qazaq handyǵyn qurǵan. HVİ ǵasyrdyń alǵashqy mezgiline deıin Qazaq handyǵynyń jer kólemi shyǵysy Jetisýdan tartyp, batysy Oral-Jaıyq ózenine deıingi, soltústigi Esil, odan ary Ertis ózenine deıingi, ońtústigi Tashkentke deıingi jalpaq óńirdi alyp jatty. Jan sany bir mıllıonnan asty.
1723 jyl
Jońǵarlar qazaqtarǵa joıqyn shabýyl jasady. Sol kezde qazaq aqsúıekteriniń ishki talas-tartysy olardyń syrttan kelgen shapqynshylyqqa qarsy turýyna dármenin keltirmedi. Qazaq handyǵynyń eli óz mekeninen aıyrylyp, batysqa aýýǵa májbúr boldy. 1723 jyly kóktemde, jońǵar armıasy Talas ózeni alabyndaǵy jaılaýǵa kóshýge daıyndalyp, beıǵam jatqan elge tutqıyl shabýyl jasady, qazaqtar mal-múlkin tastap qashýǵa májbúr boldy, jol boıy shóptiń tamyrlaryn qorek etti. Qashýǵa úlgire almaǵandardyń qyrylǵany qyry¬lyp, qolǵa túskeni qolǵa tústi. Osy jolǵy jońǵarlardyń shabýylynda orta júzdegiler Samarhan mańyna, kishi júzdegiler Hıýa men Buhara atyrabyna qashyp bardy.
1755-1757 jyldar Chıń ókimeti Jońǵar patshalyǵyn jáne onyń qazaqtardan jeńilip qashqan qaldyq kúshterin typ-tıpyl joıdy. Qazaqtar óz mekenderine qaıta oraldy.
1757 jyly orta júz hany Abylaı Ejen hanǵa Hanjyǵar, Ómirtaı, Dolan, Aranjy, Tanash, Bekenaı sekildi elshiler jiberip, 4 sáıgúlik tartý etti, ári "barlyq qazaqty bastap onymen etene bolýdy qalaıtyndyǵyn" bildirdi.
1763 jyl kishi júz hany Nuraly da sondaı tilegin bildirdi. 1769 jyly orta júz hany Abylaıdyń uly Ýálı sultandy, uly júz hany Ábilpeıizdiń uly Jolshy sultandy ilgerindi-keıindi Ejenhanmen kezdesýge jiberdi.
1766-jyl
Qazaqtar shyǵysqa qonys aýdaryp, Tarbaǵataı, İle óńirlerine kelip mal baqty.
Osy jyly kóne kalendar boıynsha 17 sáýir kúni Chıń ókimeti İle generalyna bylaı dep buıryq túsirdi: "İle sıaqty jerlerdiń jeri keń, adamy qansha kóp bolsa sonsha jaqsy. Qazaqtar mal baǵatyn jeri bolmasa, úreılenip talan-tarajylyq isteýi múmkin, osy oryndarǵa kelip mal baǵýdy qalaıtyndardy qabyldaýǵa bolady. Ýaqyt óte kele adam molaıǵannan keıin, zalyń, táıjilerdi qoıatyn bol. Qazir kelgen Tatabaı sıaqtylardy Iarǵa (Tarbaǵataıǵa) otyrǵyz, budan bylaı úzdiksiz keletinder bolsa olardy da Iarǵa ornalastyrýǵa bolady".
1767 jyl
Chıń ókimeti Abylaı hanǵa: "Qazaq malshylarynyń İle qatarly jerlerde mal baǵýyna bolatyndyǵyn" uqtyrdy. Orta júzden 300-den astam qazaq Tarbaǵataıǵa kóship keldi.
Zaısan kóliniń batys teristigindegi Bulǵyn ózeni jaǵasyn¬daǵy jáne Altaıdyń batysyndaǵy Abaq kereı taıpasynan shamamen bir myń tútin 1770 jyldan bastap Jemeneıdi, Qobyqsary óńirin mekendep mal baqty. Olardyń elbasy Kógedaı 1790 jyly Chıanlýń patshamen dıdarlasady jáne "gúń" degen shen aldy. İle, Tekes ózen alqabyna sonaý ertede Orta Azıadan kóptegen qazaq kelip mal baqty. Sol jyldary qarbyz merekesinde áskerge alynǵan tyń ıgeretin qylmys¬tylar men súrgindelgen qylmystylar Sanjydaǵy qazaq jáne qyrǵyzdarmen birlesip tyń ıgeretinderdiń mánsaptysyn óltirip, áskerı qarý-jaraqtaryn bulap, Sanjy qalashyǵyn basyp alyp, Chıń patshalyǵyna qarsy kóterilis jasady.
1770 jyl
Qazaqtardyń orta júzindegi Abaq kereıdiń kóp sandysy, naıman rýynyń bir bólimi aıyrym-aıyrym Qotyraq batyr, Shýash batyr, Qýandyq batyr, Taılaq batyr, Baıhan batyr, Estaǵan batyr qatarlylardyń bastaýynda, Qalba taýy men Zaısan kóli mańynan Ertis ózeninen ótip, Altaı taýynyń batys bólegine kóship keldi. Keıin birte-birte shyǵysqa qaraı jyljı kóship, qazirgi búkil Altaı aımaǵyna qonystandy. Bul qazaqtyń kereı rýy men naıman rýynyń Shyńǵys han dáýirin¬de Altaıdan aýǵannan keıin atamekenine qaıta oralýy edi.
1782-1791 jyldar
1782 jyly Ýálı han Saǵaı sultan bastyq toǵyz adamdy Pekınge elshi etip jiberip, Chıń patshalyǵyna tartý-taralǵy usynǵan. 1787 jyly shildede Ýálı han óziniń inisi Qasym bastyq bes adamdy elshi etip Pekınge jibergen.1791 jyly shildede Ýálı han óziniń balasy Hamza bastaǵan tórt adamdy elshi etip Pekınge jibergen.
1788 jyl
Kereı rýy óz rýynyń ulttar arasyndaǵy ornyn joǵary kóterý úshin Baıqadam qatarly on neshe adamdy Shyń¬ǵysqannyń urpaǵy Ábilpeıiz hanǵa jiberdi. Bir "tóreniń" (han urpaǵynyń) Altaıǵa kelip bılik júrgizýin talap etti.
Ábilpeıiz Altaıǵa óz balasy Kógedaıdy jiberdi. Ol qazaq¬tarǵa eń joǵary ústemdik júrgizýshi boldy.
1790 jyl
Kógedaı abyroıyn arttyrý úshin Beıjınge baryp, Gaýzýń patshamen bet kóristi, Chıń patshalyǵy Kógedaıǵa "gúń" mán¬sabyn atap, tańba men shen kıim berdi. Kógedaı ár jyly 80 at berip adaldyǵyn bildirip otyrdy. Sondaı-aq Jánteli Qýandyqulyn bı aqalaqshy etip saılap, Kógedaıdyń kóshpeli malshylardy basqarýyna kómektestirdi.
1807 jyl
Sýń Iýn qazaq bosqyndarynyń qıyn-qystaý jaǵdaıyn baıandap, Tarbaǵataıdyń shyǵysynan mal baǵýǵa jer belgilep berip, turmystaryn retke salýdy aıtady. Joǵaryǵa bylaı dep dátteme joldaıdy: Qazaq rýlary óziniń jaıylymy bolǵandyqtan patshalyqtyń shekarasyna mal baqpasa, patshalyqtyń áskeri turǵan jerge qazaq malshylary mal baǵatyn bolsa, ýaqyt uzara kele óz jeri esepteıtin bolady... Bul is te Shynjań shekara isteri sekildi tótenshe mańyzdy.
1810 jyl
Chıń ókimeti qaraýyl syrtyndaǵy shekara ishinde mal baǵyp otyrǵan qazaq rýlarynyń Chıń ókimetine bajy tapsyrýyna, shekara sharlaıtyn mánsaptylar men áskerlerge kómektesip shekara óńirdi sharlaýyna jol berdi. Chıń ókimeti qazaq rýbasylaryna shen berdi.
1836 jyl
Qazaqtyń Abaq kereı rýynyń rýbasylary Býyrshynnyń Úshtas jaılaýynda bas qosyp, bı saılaıdy. Bul joly jıyny tórt bı, ıaǵnı Jádik rýynan Beısenbi Dónenbaıuly, Qulybek Jánteliuly; Jántekeı rýynan Kóken Mamytuly, Topan Sataıuly saılandy.
1858 jyl
7 qyrkúıekte Qytaı - patshalyq Reseı "Tarbaǵataı qosym¬sha shartyna" qol qoıdy.
1862 jyl
Patshalyq Reseı Qytaıdyń shekara qorǵanys áskerı bólimderiniń qalypty barlaý júrgizýine qarýly kúshpen kedergilik jasady jáne qaraýyl syrtyndaǵy jerlerdi zorlyqpen basyp aldy. Osy arany mekendegen qazaq, qyr¬ǵyz malshylary patshalyq Reseıge qaraǵysy kelmeı, art-artynan ishke qaraı kóship ketti.
Patshalyq Reseı ókimeti Arsalany (qazaq) Reseıge tize búgýge zorlady. Qazaq taıpalaryn býrát taıpasynyń bıligine qaratty.
1862-1864 jyldar
Tarbaǵataıdyń Toly jáne Shaǵantoǵaı óńirine sonaý on segizinshi ǵasyrdyń orta sheninde kelip qonystanǵan naıman taıpasynyń Qyzaı rýy 1862-1864 jyldan keıin osy júz jyldyq qonysynan qozǵalyp, alǵashynda Erenqabyrǵany boılap Úrimji óńirine deıin kelip, sońynan qaıta tolqyp, Buratala óńirinde bir mezgil turǵan soń, qyzaı táıjisi Qudaımende jáne Báıeke bı, Sasan qatarly jıyrmadaı el basylary 1883 jyly úsh myń úıdi bastap Burataladan İle alqabyna kóship qonystandy.
1862-1863 jyldar
Tarbaǵataıǵa qarasty Shortan han, Ajy gúń, Dınazar táıji Chıń ókimetine ólse de Reseıge qaramaıtyndyǵyn bil¬dirdi. Ajy gúńniń on eki utyǵy men Dınar táıjiniń neshe myń adamy Tarbaǵataıdan amalsyz qonys aýdaryp, Ertis ózenine, Altaı taýynyń ońtústigine jáne Chıhý shekarasyna kelip mal baqty.
1864 jyl
Patshalyq Reseı Shynjańda týylǵan Chıń ókimetine qarsy kóterilis oraıynan paıdalanyp, "Beıjın shartyna" saı Qytaı - Reseı Tarbaǵataı shekarasyn ólshep aıyrýdy talap etti. Qyrkúıekte İle generaly Mıń ı men Reseı mánsap¬tysy Za Hyfań batys soltústik shekarany ólshegennen keıin on alty tarmaqty "Tarbaǵataı shartyn" jasasty. HV ǵasyrdyń orta sheninen bastap qazaqtar Ózbek handyǵynan qol úzip, Jetisý óńirine qonys aýdardy. Bir ǵasyrdan keıin olardyń jaıylymy birte-birte Shynjańnyń batys sol¬tústigine deıin keńeıdi. Osy ǵasyrdyń orta sheninen keıingi neshe retki Qytaı-Reseı shekarasyn aıyrýdyń, óte-móte 1864 jylǵy " Tarbaǵataı shartynyń" qazaqtarmen bolǵan qatysy óte zor boldy. Onda qazaqtar "jermen qosa qaraı¬dy" degen ustanym, ıaǵnı, "bul jerler qaısy memle¬ketke qarasa sol jerdi mekendegen adamdar jerimen birge sol memleketke qaraıdy" dep belgilendi. Qytaı-Reseı she¬karasy aıyryl-ǵannan keıin, jerimen birge Reseıge baǵynýdy qalamaǵan qazaqtar art-artynan shekara aıyrylǵannan keıingi Qytaı shekarasyna qaraı kóshti. 1864 jyly Kógedaı gúńniń uly Ajy jerimen qosa Reseıge baǵynǵysy kelmeı, Abaq kereıdiń on eki rýyn bastap, Altaı taýynyń ońtústigindegi Saýyr (qazirgi Jemeneı) óńirine kelip mekendep, mal baqty.
Qorek qajy jáne Almaqbaı qatarlylar bastaǵan júz tútin Manasqa kelip qonystandy.
1864-1866 jyldar
Tarbaǵataıdaǵy dúńgender men qazaqtar Chıń ókimeti mán¬sap¬tylarynyń ezgisine tózbeı, alǵashynda Mı Shıńniń bas¬shy¬lyǵynda Chıń ókimetine qarsy kóterilis jasaıdy. Mı Shıń qurban bolǵannan keıin, Imamnyń (qazaq) basshy¬lyǵynda qazaq jasaqtaryn toptap, Sháýeshek qalashyǵyna qorshap shabýyl jasaıdy. Kelesi jyly Chıń patshalyǵynyń Ershan aqylshy ýáziri Lýń Y (sol kezde Sháýeshekti qorǵap turǵan) ókimet áskerlerin bastap janyshtaıdy. Soǵysta kóptegen ókimet áskerleri óledi. Dúńgender Sháýeshek qala¬shyǵyn birtindep ıeleıdi. Jeńiliske ushyraǵan úkimet áskeri Jań go, Jańsaılardyń bastaýynda Altaıǵa qaraı qashty. Býryltoǵaı aýdanynyń Jylykólin panalady. Jergilikti el bulardyń baltyryna oraǵan qyzyl matasyna qarap "qyzyl aıaqtar" dep atady. 1875 jyly Chıń patshaly¬ǵynyń generaly Rýń Shýan Tarbaǵataıdy qaıtadan tartyp alǵan¬ǵa deıingi on jylǵy bılikti dúńgen-qazaqtar ustap turdy.
1867-1869 jyldar
1867-1868 jyldary "qyzyl aıaqtar" Altaı elin shaýyp, bulap-talaýǵa kiristi. Ajy tórege tez arada at-kólik, azyq jınap bermediń degen qysaspen úzeńgisine ý jaǵyp óltirdi.
1869 jyly kóktemde "qyzyl aıaqtar" Qaramańdaı atalǵan torǵaýyttyń jol bastaýynda Jylykólden shyǵyp, Ertisti quldaı shabýyl jasap, Qarakólde otyrǵan Qulanbaı aýylyn qyrǵyndady. Olar Býyrshynǵa eńkeıgende aldarynan Sydyqaı, Dalaı batyr bastaǵan qazaq qoly shyǵyp qarsy oq atty. Shabýyldan yǵysqan "qyzyl aıaqtar" Saýyrǵa bet alyp Shoqı, Qılybaı, Qunıaz, Myńjan, Túnemes, Baıtiles aýyldaryn shapty. Saýyr eli men Kendirlik eli birlesip Tergenbaı batyrdyń bastaýynda jaýǵa qarsy shyqty. Sóıtip, Altaı halqy attanysqa kelip "qyzyl aıaqtarǵa" qarsy soǵys keńeıe tústi. Jánibek batyrdyń nemeresi Nárke batyr Jáni¬bektiń aq týyn alyp shyǵyp soǵysqa jetekshilik etti. Kóbesh batyrdyń uly Qarymbek soǵysta mert bolyp, batyrdyń ózi kópshilikke kóńil aıtty. Jeńilgen "qyzyl aıaqtar" qan josa bolyp Qobdaǵa asty. Bir bólimin Jurtbaı bı Tultyǵa alyp qalyp astyq ektirdi. Olar "Qyryq úı qorja" ataldy.
1869 jyly 13 tamyzda Qytaı-Reseı "Qobda shekara sharty¬na" qol qoıdy.
1870 jyl
Sherýshiden Jylqyshy, bazarquldan Kóbesh tórt júz tútinnen artyq qazaqty bastap Qytaı Altaıynan qazirgi Mongolıaǵa qaraı kóshti.
12 tamyzda Qytaı- Reseı "Tarbaǵataı shekara shartyna" qol qoıdy.
1871 jyl
Qazaqtyń Alban rýynyń rýbasy Tazabek patshalyq Reseı basyp alǵan jerde kóterilis jasap, patshalyq Reseıdiń otarlyq ústemdigine qarsy turdy, biraq jeńiliske ushyraıdy, olar Tazabektiń bastaýynda myńnan artyq tútindi bastap Qytaıǵa ótti. Shonjy arqyly İlege kelip, Toǵyztaraýǵa ornalasyp mal baqty.
Patshalyq Reseı ásker shyǵaryp İleni basyp alǵannan keıin, Almaty mańyndaǵy qazaqtar patshalyq Reseıdiń qatigez ústemdigine narazy bolǵandyqtan, art-artynan İlege keldi.
Patshalyq Reseıdiń shapqynshy áskerlerin Nıń ıýan (Qulja) qalasyna kirgende, qazaqtyń Qyzaı rýy bereke-birlikte bolyp, patshalyq Reseıdiń shapqynshy áskerlerine sileıte soqqy berdi. Olar patshalyq Reseıdiń ústemdigine narazy bolyp, İleden kóship Kókirshin taýynan asyp, qaıtadan Buratalaǵa baryp qonystandy.
1872 jyl
Patshalyq Reseı bir mezet İleni basyp alǵannan keıin, İledegi qazaqtar patshalyq Reseıdiń otarlyq ústemdigine tóze almaı, art-artynan Sanjystaı kolony men Soǵyq kolonynyń shyǵys jaǵyna kóship kelip, Chıń patshalyǵynyń sol jerdi qorǵap turǵan ásker bastyqtaryna "Biz orystarǵa qul bolmaımyz" deıdi.
1874 jyl
Kereıdiń barqy rýynan Temir, Muqy, Topaı, Buǵybaı qatarlylar úsh júz elý tútindi bastap Altaıdan aýyp, Saýyrdy bir jyl qystap, Tarbaǵataı aımaǵynyń Jaıyr taýyna (búgingi Toly aýdany óńirine) kóship bardy.
Bulardyń artynan jastaban rýynan shyqqan Eset, atantaı rýynan shyqqan Saýdabaı qatarly adamdardyń bastaýymen úsh júzge tarta tútin Maıly-Jaıyrǵa ekinshi ret kóship bardy.
1875 jyl
Altaıdan Emil, Toly óńirine aýǵan Muqy men Topaıǵa qara tartqan sherýshi rýynan Káribaı (Bala bı) óz qarama¬ǵyndaǵy jappas rýyn quramyna alǵan bir bólim qazaqtardy bastap Emil, Toly óńirine kelip qonystandy.
1878 jyl
Neshe myń qazaq, qyrǵyz malshylary İleniń shekara jer¬lerinen Tán-SHannyń orta bólimindegi Juldyz jaılaýyna kóship bardy.
İle óńirindegi keıbir qazaqtar sonaý alystaǵy Qobdaǵa baryp, Chıń patshalyǵynyń sol aradaǵy ásker bastyqtaryna İleniń jaǵdaıyn málimdedi.
1880 jyl
Jylqyshy Aqtaıuly bastaǵan myń úı qazaq Altaıdan Qobdaǵa qonys aýdardy.
Sol jyly Asylbek Kóbeshulynyń basy alyndy.
1881 jyl
Qytaı - Reseı "İle shartyna" qol qoıdy.
1882 jyl
İle generaly qyzaılardan 3000 tútindi Buratalanyń soltústigindegi taýly óńirde malsharýashylyǵymen shuǵyl¬danýy jóninde jarlyq shyǵardy. Sonymen, Buratalaǵa kóship kelgender kóbeıe bastady.
Man-CHıń ókimetiniń ámiri boıynsha, Tarbaǵataıdyń kep ambysy Sháýeshek qalashyǵynyń syrtyn qorshap jambyl (qorǵan) saldyrý úshin Altaı qazaqtaryna 500-deı jigit jáne kóptegen mal berýdi buıyrdy. Altaıdaǵy elbasshylaryna bas bolyp, buǵan kónbegen Ospan Beısenbiuly Sháýeshekke shaqyrtylyp, túrmege qamalyp, basyna temir noqta salynyp, kóshe aralatylyp masqaralansa da aıtqanynan qaıtpaı, aqyry adam bermeı mal salyǵyn beretin bolyp bosatyldy.
Qazanda Qytaı- Reseı "İle shekara shartyna" qol qoıdy.
1883 jyl
Qyzaı rýynyń táıjisi Qudaımende, Báıeke bı jáne Sasan bastaǵan qazaqtyń úlkendi-kishili rýbasyna 20-daı adam 3000-daı tútindi bastap Buratala óńirinen İle óńirine jalpy betkeı kóship qonystanyp, malsharýashylyǵymen shuǵyldandy. Olar İle Jıańjúniniń maquldaýymen İleniń shyǵysyndaǵy Kúnes qatarly óńirde úsh óńirge bólinip qonystanyp, úsh bolys qoıdy. Olardyń qol astyna 10 júz basy, 50 elý basy qoıyldy.
Molqy rýynan Bóke batyr Jyrǵalańuly birneshe júz tútindi bastap, qaraqas Qama qatarlylarmen birge Altaıdyń Shińgil, Kóktoǵaıynan Shonjy, Úrimji tóńiregine qaraı kóshti. 1890 jyly bul jerlerden taǵy kóship Tıbet jerine bet aldy.
Tamyzda, Chıń patshalyǵy patshalyq Reseımen "Qytaı-Reseı, Qobda-SHáýeshek shekara shartyn" jasasty, qazaqtar "adamdar jermen qosa qaraıdy" degen prınsıpke qatty qarsylyq kórsetkendikten, shekara aıyrylǵannan keıin, osy shekaranyń eki jaǵyn qonystanǵan qazaqtarǵa qaısy elge qaraýdy tańdap alý úshin bir jyldyq ýaqyt berildi. Osy bir jyl ishinde qaısy memleketke qarasty bolýdy olar óz erki¬men tańdap alady, qaısy memlekettiń qaramaǵyna ótýdi qa¬lasa sol memleketke bólingen jerge ótip qonystanady, bul olardyń bútindeı óz qalaýy boıynsha bolady dep belgilendi.
Qazaqtardyń naıman jarboldy rýynyń rý basy Dúısenbi júz tútindi bastap Qaba aýdanyna kóship bardy.
Naıman rýynan Dildabaı, Kókdarhan bastaǵan otyz tútin Altaıdan aýyp Shonjy, Morı, Báıtikti basyp Barkól saharasyna qonystandy.
1884 jyl
Patshalyq Reseı İleden 70 myńnan artyq adamdy barym¬talady. Tamyzda orystardyń zorlyǵymen ketken Qytaı qazaqtarynan 200-den artyq tútin "Orystardyń raqymsyz¬dyǵynan úreılenip" İlege qaıtyp kelip, "Ólse de Reseıge qaıtpaıtyndyqtaryn" bildirdi.
Shynjań resmı ólke bolyp quryldy.
1885 jyl
Altaıdaǵy bir bólim qazaqtar Jemsaryǵa kóship kelip qonystandy.
1883-1886 jyl
Qazaqtyń úsh rýy Reseıden Qobyqqa kelip qonystandy. HVİİİ ǵasyrdyń sońynda Jemeneıde turatyn qazaqtar qysta únemi Qobyqtyń shyǵys soltústigin qystaıdy. Keıin kele, taǵy bir bólimi batys soltústigine baryp mal baǵady. Olar mońǵoldyń ýań-gúń, rýbasylarynan qystaýdy maılap alyp mal baǵyp, jazda kóship ketip otyrady. Shamamen 1886 jyldary aınalasynda Reseıde turatyn bir bólim qazaqtar ishki jaǵyndaǵy tartys-talas sebebinen Shynjańǵa kóptep kele bastaıdy, sonyń ishinde naıman rýynan Ámir, Telemet, Jabam degen úsh kishi rý Qobyqqa kelip qonystanyp qaldy. Sonan keıin qazaqtar art-artynan kele bastady.
1883-1884 jyldary Jáke bı bastaǵan myń tútin qazaq Zaı¬san¬nan Altaıdyń Jemeneı aýdanyna kóship kelip qonystandy.
Shynjań ólke bolyp qurylǵannan keıin, qazaqtardyń kóbi ólkelik ókimetke qarady, al, Altaı óńirindegi qazaq¬tardy Qobdada turatyn ókil ákim (Sanzań Dashyn) basqardy.
1887 jyl
Sabyrbaı, Shaıahmet bastaǵan 200 tútin Altaıdan Barkólge qonys aýdardy.
1889-1890 jyldar
Kereıdiń Jántekeı rýynan Ahmet, Jámshibaı, Sydyq, Shylǵaýbaı, Táýkebek, Balpana, ýaqtan Álimbek, Shaıahmet, Smaıyl bastaǵan 200 tútin qazaq Altaıdan Barkól saharasyna kóship kelip qonystandy.
1890 jyl
Abaq kereıdiń qaraqas, molqy, shubaraıǵyr rýlarynan qalyń el Qobdaǵa kóshti. 1913 jyldan 1914 jylǵa deıin qaraqas rýyn negiz etken bir bólim malshylar qaıtadan Altaıǵa kóship keldi.
1893 jyl
1883 jyly qol qoıylǵan "Tarbaǵataı shekara shartynyń" 4-tarmaǵynda bylaı delingen: "Barlyq taýyna ornalasqan qazaqtar on jylǵa deıin Barlyq taýynda mal baǵady, on jyl tolǵannan keıin eki el ulyqtary qaıtadan aqyldasyp kelisimge kelmese, ol arada mekendegen qazaqtar Reseıge kóshedi". 1893 jyly on jyl tolǵannan keıin, Chıń ordasy men patshalyq Reseı "Barlyq taýyn qaıtaryp alý kelisimin" jasasyp, Qytaı Reseıden Barlyq taýyn qaıtaryp aldy. Sony¬men birge eki jaqtaǵy "Qazaqtardyń qarastylyq tar¬maǵyn" jasasady. Sonyń ishindegi mańyzdy birinshi tarmaǵyn¬da "Reseıge qaraıtyn Barlyq pen Eshýshi eki bolystaǵy qazaqtar, bıylǵy jyly 9-aıdyń 3-i kúni Barlyq taýyn qaıtaryp bergenge deıin Reseıge kóship kelmeı sol taýda qalǵandar Týńjy jylnamasynyń 3-jylyndaǵy toqtamnyń (Tarbaǵataı shartynyń) 5-tarmaǵy boıynsha Qytaı qarastylyǵyna ótkizilip, Qytaı azamaty bolady" dep belgilendi.
1895 jyl
Kereıdiń jádik rýynan Qaıyrbaı, sarbas rýynan Shúlen¬baı qatarly adamdar bastaǵan 200-den astam tútin Altaıdan Barkólge bardy.
1901 jyl
Patshalyq Reseıdiń Zaısannan shyqqan kemesi Alqabek shekarasy arqyly Ertis ózenin órleı júzip, Býyrshyn quıǵa¬nyna kelip toqtap, kelerinde temir saımandar, shaı, astyq, kezdeme sıaqty tutyný buıymdaryn ala kelip, qaıtarynda shıkizat, balyq, aǵash materıaldary men ken ónimderi qatarlylardy alyp qaıtyp otyrdy.
1902-1903 jyldar
Tarbaǵataıdaǵy qazaqtar jan-jaqqa qaraı aýdy. Olar soltústikte Úrimji, Fýkań, Shonjy, Manasqa, ońtústikte Qarashary, Shershen, Sharqylyqqa aýdy. Olar Lobnor kólin boılap Shýımań taýyn asyp, Chıńhaıǵa deıin bardy. Ámirshi Pan Shıaý Sý Qobda, Tarbaǵataılarda turatyn ókil ákimde¬rimen birge arnaýly adam jáne ásker shyǵaryp, olardy bu¬ryn¬ǵy mekenderine qaıtyp, mal baǵýǵa qýdy.
1903 jyl
Chıń ókimeti qazaqtardyń İle men Tarbaǵataıdan basqa jaqqa kóship baryp mal baǵýyna tyıym salynsyn degen jarlyq shyǵardy.
1900-1904 jyldar
Altaı aımaǵynda jyl saıyn jut bolyp, mal kóptep qyrylyp halyq qatty kúızeldi. Qazaqtar Sanjy, Fýkań, Qutybı, Báıtik, Barkól qatarly jerlerge kóshti. Shińgilden shyqqan júz tútin qazaq Bókeniń bastaýynda Qutybı, Manas óńirlerine, Úrimjiniń Nan Shan taýyna bardy.
Altaıdaǵy bıler Úrimjidegi ulyqtarǵa aryz jazyp, Bóke¬ni Altaıǵa qaıtarýdy surady. Bóke Úrimji mańynda uzaq tura almaıtyn bolǵandyqtan, qol astyndaǵylardy bastap Gansý, Chıńhaı, Chızańǵa qaraı kóshti. Keıin olardyń bir bólimi Shynjańnyń shyǵysyna, bir bólimi Mongolıaǵa ketti. Bir bólimi Altaıǵa qaıta oraldy.
1905 jyl
Qobdadaǵy is basqarýshy ýázir Shı Hynnyń málimdeýinshe: "Altaı aımaǵy qańyrap ıen qala bastaǵan, ondaǵy qazaqtardyń teń jarymy basqa jaqtarǵa aýyp ketken". Bul qazaqtar ońtústikte Tán-SHannyń soltústigine deıin, shyǵysta Barkólge deıin, batysta Manasqa deıin barǵan, Morıǵa baryp qonystanǵandar 200-300 tútin bolǵan.
1907 jyl
Tıbettegi ýázir: "Qazaqtar Tıbet jerine kelip kirdi, olar ábden tuqyrjylaǵan eken. Qazirshe mal baǵýǵa ornalastyr¬dyq. Shynjań ásker jiberip qaıtaryp áketse" dep málimdegen.
1909 jyl
Lıan Koı "Tıbetke barǵan qazaqtardy qaıtaryp kelý ju¬mysyna arnaýly adam jiberip, qazaq rý basylarymen birge tus-tustan izdep taýyp, Tarbaǵataıǵa qaıtaryp ákeldi" dep málimdedi.
1911 jyl
Chıń handyǵy qulap, Juńhýa mıngo ókimeti ornady.
Monǵol memleketi óz bostandyǵyn aldy.
Shyńjańnyń Barkól aýdanynan qazaq rýbasy Tuńǵyshbaı men Naýryzbaı jıyrma neshe tútin, 150-den artyq adamdy bastap Gansý ólkesiniń Anshı degen jerine baryp mal baǵyp, eki jyldan keıin Barkólge qaıta qaıtyp keldi.
1912 jyl
İle tóńkerisi burq ete tústi. Qazaq halqy hanzý, uıǵyr, hýızý halyqtarymen tize qosyp kúres júrgizip, Chıń patsha¬lyǵynyń İledegi áskerı kúshterin qulatty. İle ókimeti qu¬ryl¬ǵannan keıin, İledegi halyq pen áskerler amalsyzdan shyǵysqa joryq jasady, qazaq rýlary ásker jınap, óz atta¬ryn minip, qarýlaryn asynyp, ókimet ásker¬le¬rine qosylyp attandy. Dońyz jylǵy tóńkeristen keıin qazaq halqy qazaq rýbasylarynyń atadan balaǵa mura qalatyn bılik túzimin joıýdy talap etti. Osy jańadan saılaý ótkizýdi jaqtaýshylar "jańashyldar", násil qýyp, tuqym jalǵaýdy jaqtaýshylar "eskishilder" dep ataldy. Eki top arasyndaǵy kúres shıelenisip, "eskishilder jeńilip", Mamyrbek bastaǵan qyryq úı Altaıǵa qashyp ketti.
Altaıdaǵy barqy rýynyń záńgisi Qalıǵa qarasty 300 úı qazaq sharýalary alman-salyqtan bas tartty jáne alman-salyq jınaýǵa kelgen shabarmandardy baılap alyp Saýan, Qutybı, Manas aýdandaryna kóship ketti.
Zakarıa qazaq ultynyń memlekettik keńes músheleriniń ýákili bolyp, Beıjıńge baryp, ulttyq Quryltaıǵa qatynas¬ty. Baımolda birge baryp, olar Beıjıńde bes aı turdy.
Iýan Shykaı patsha bolǵannan keıin, qazaq sharýalaryn burynǵydan ary tizgindeý úshin, Kógedaı gúńniń urpaǵy Álendi Altaı qazaq¬tarynyń Jún ýańy, Ómirtaıdy gúń, Mámı men Zakarıany beısi etip taǵaıyndady. Bulardyń qol astyndaǵy on eki Abaq kereıge on eki táıji jáne on eki úkirdaılyq laýazym berdi. Al zalyń, záńgini - osy eki laýazymdy qazaqtardyń óz rýlary kórsetip, orda taǵaıyndaıtyn boldy.
Qazaq rýbasylary burynǵy ýań, gúń, úkirdaı, zalyń tórt laýazymnan ýań, gúń, beısi, táıji, úkirdaı, zalyń, záńgi syndy jeti laýazymǵa kóbeıip, qazaqtardyń ústemdik organy turǵyzyldy jáne kemeldendirildi.
Altaı aımaǵyndaǵy úsh beısige qaraıtyndar: Ejen beısige jeti aýdandaǵy jántekeı rýyndaǵylar; Qıbataı beısige Býyrshyn, Jemeneı, Qaba aýdandaryndaǵy jádikter; Tábin beısige jeti aýdandaǵy mońǵol sharýalary qaraıtyn, boldy.
Altaıdaǵy qazaqtardyń ýań, gúń, beısileriniń muragerlik ahýaly mynandaı:
Ýańdar: Kógedaı gúń  Ajy gúń  Qasymhan gúń  Jeńisqan gúń  Álen ýań. Gúńder: Qulybek bı  Nashyn bı  Ómirtaı gúń  Qylysh táıji  Ábilmájin gúń.
Beısiler: (1. Kóken bı  Jurtbaı bı  Mámı bı  Qanapıa beısi  Buqat beısi  Ejen beısi; 2. Zakarıa beısi  Saǵıdolda beısi (Qıbataı beısi;)
Osy jyly patshalyq Reseı Mońǵolıa arqyly Shińgil aýdanyna ásker jiberip, sharýalardyń mal-múlkin bulap, jazyqsyz malshylardy qyrýǵa jeliktirdi. Bul Shińgil elinde "Stambýl shabylǵan zaman" nemese "Halqa zamany" dep atalady. Býrataı, Tary, Torǵaıbaılar 1000 úı qazaqty bastap Barkólge kóshti. Qalǵan bir bólim qazaqtar Morıǵa, Sanjy óńirine kóshti. Eki jyldan keıin bir bólim malshylar art-artynan Shińgilge qaıta oraldy.
Patshalyq Reseı Altaıǵa ásker jiberip, Sarsúmbe, Qaba, Býyrshyn qatarly jerlerge bólip ornalastyrdy. Soǵan qosa katolık dıqandarynan 300 tútin kirgizip, Shuńqyrdan órleı taýly óńirlerge otyryqtandyryp egin saldyrdy.
1913 jyl
HH ǵasyrdyń basynda, ıaǵnı Chıń patshalyǵynyń sońǵy jyldarynda, soltústik Shynjańdaǵy qalyń qazaq óz ulty ishindegi feodal alpaýyttarmen Chıń ókimetiniń aýyr qanaýyna qarsylyq kórsetip, úzdiksiz kúres júrgizedi. Olardyń jalpy bettik kásibi syrtqa aýý bolady. Sol jyly Balta Chıń ýań Altaıǵa kelip qazaqtardan alman jınaý úshin Shińgil men Kóktoǵaıdaǵy tórt táıjini - Baqyraı, Halel, Japar, Býrataılardy shaqyrtady. Olar kelmegen soń, Chıń ýań olardy ustap ákelýge 1000 adam jiberedi. Olar budan habar tapqannan keıin óz elderin bastap búgingi Sanjy dúńgen(hýızý) avtonomıaly obylysynyń árqaısy aýdandaryna jáne Barkól óńirine kóshedi. Balta Chıń ýań ketken¬nen keıin Baqyraı, Halel, Japarlar Altaıǵa qaıta oraldy, Býrataıdyń eli Barkólde kúni búginge deıin turaqtap qaldy.
1914 jyl
Altaıdan 200-300 úı qazaq Manas óńirine baryp qo¬nystanady.
HH ǵasyrdyń basynda Reseı patshalyq ókimeti bosqyndar saıasatyn júrgizip, qazaqtar qonystanǵan kóptegen jerlerdi shabýyl jasap basyp aldy. Qazaqtar Shynjańǵa qaraı kóshýge májbúr boldy. Sonyń ishinde İle aımaǵyna mólshermen 6000 qazaq kóship keldi.
Sol jyly Qytaı men Reseı: 1912 jyly 20 shildeden buryn Qytaıǵa kóship baryp, Reseıge qaıtpaı turyp qalǵan qazaqtardyń bári Qytaı eline táýeldi bolady, Reseı azamaty eseptelmeıdi,- degen kelisimge keldi.
İle aımaǵy Shynjań ólkesine baǵyndy.
1916 jyl
Patshalyq Reseıge qarasty qazaqtar men qyrǵyzdar ásker alýǵa qarsy turyp, keń kólemdi qarýly kúres jasady. Patsha¬lyq Reseıdiń Janysh taýynan qashqan 200 myńnan artyq qazaqtar men qyrǵyzdar top-tobymen Shynjańǵa qashyp ótti. Olardyń deni soltústik Shynjańǵa keldi.
Tarbaǵataı aımaǵy Shyńjań ólkesine baǵyndy.
1917-1920 jyldar
Keńester Odaǵynan Altaıǵa 8800 qazaq (ishinde azyn-aýlaq uıǵyrlar men orystar bar) aýyp keldi.
1917 jyly shildede Altaı, Tarbaǵataıdan 300 úı qazaq Barkólge kóship ketti. Mıngo úkimeti Álen Jeńisqanulyn qazaqtyń ýańdyǵyna, Mámı Jurtbaıulyn beısilikke taǵaıyndady.
1919 jyl
Barkóldik qazaq Saýytbaı túıe kerýenin bastap Gansýdyń Iý I Mın degen jerine zat tasyp, malsharýashylyǵymen shuǵyldandy.
Altaı Shynjań ólkesiniń birtutas basqarýyna ótip, Altaı aımaǵy dep ataldy.
1920-1921 jyldar
1920 jyly Býyrshyn aýdanynyń Halýton jaılaýynda kereıdiń jádik rýy Toqbaı qajyǵa arnap dabyraly as berildi. 250 úı tigilip, 110 atqa báıge berilip, bas báıge atqa úsh úıir jylqy(bir úıiri toǵyz jylqy), bas balýanǵa túıe jáne jamby, jorǵanyń bas báıgesine bir jamby berilip, as bir jumaǵa jalǵasty.
Keńester odaǵyndaǵy bir bólim qazaqtar aq gvardıashy¬lardyń qysymymen Shynjańǵa kirdi. İle aımaǵynyń Kúnes aýdanynan 13 úı qazaq Baıanǵolyn Mońǵol avtonomıaly oblysynyń Kúnes saıyna kóship keldi.
1920 jyldyń bas sheninde Qyzyl armıanyń soqqysyna shydaı almaǵan Reseıdiń Sibir jáne Orta Azıa raıondaryn¬daǵy aqtar armıasy art-artynan jeńilip, Mońǵolıa jáne Shynjańǵa qashyp kirdi. Iań Zyńshın Keńes qyzyl armıasyn sha¬qyryp, eki jaq birlesip, 1921 jyldyń qazan aıyna kelgen¬de Reseıdiń aqtar armıasy Shynjańnan qýalap shyǵaryldy.
1920 jyly Madaryń Qylańnyń basyn alyp, Sarsúmbe qalasynyń Dóńbazaryna ilip, elge ses kórsetti.
1921 jyl
Mongolıa derbestik jarıalaǵannan keıin, ásker shyǵaryp batysqa sherý tartyp, Altaı aımaǵyn basyp alý arqyly ony Qytaıdan bólip áketpekshi boldy. Jergilikti qazaqtar buǵan qarsylyq kórsetip, Tán-SHannyń batys bókterine qaraı kóshe bastady. Olardan 300-400 úı Morıǵa baryp qonystandy.
1922 jyl
Kereı rýynyń baı, molda, bıleri Úrimjige Iań Zyńshınge amandasa baryp, oǵan "Mońǵol-qazaq mektebin" ashý talaptaryn aıtady. Iań Zyńshın olardyń talabyn bekitedi. Sol kezde Altaı saharasynda Jeńisqannyń uly Sháriphan jáne basqa rý basylarynyń balalary bolyp jıyny 20 shaqty adam oqýǵa kirdi. Mektepte jıyny 40-tan astam oqýshy bolady. 1928 jyly Jın Shýrın "Mońǵol-qazaq mektebin" japty. Altaı aımaǵynan 400 úıden artyq qazaq Altaı aımaǵynyń dýtyńy Vı Jıngonyń ezip-qanaýyna tóze almaı Altaıdan Barkólge kóshti.
Úrimjiniń shyǵysy men batysyndaǵy Jemsary, Morı, Shonjy qatarly jerlerdegi qazaqtardan 2000-nan artyq úı Barkólge kóship bardy.
1924-jyl
Shynjań men Keńester Odaǵy ózara bes konsýlhana qurdy.
1927 jyl
Úrimjiniń shyǵysy men ońtústigindegi Jemsary, Morı, Shonjy aýdandarynan eki myń úı Barkólge kóship bardy.
1928 jyl
Altaı aımaǵynyń dýtýyńy Ýı Jıngo Kóktoǵaıdaǵy Zýqa qajyny óltirip, basyn Altaı aýdanyndaǵy qara kópirge ilip qoıyp kópke ses kórsetti. Bul Altaı aımaǵyndaǵy qazaq¬tardy qatty tiksindirdi. Zýqa qajynyń uly Sultanshárip Kóktoǵaıdan kóship ketti.
1931 jyl
Qyrkúıekte Altaı bıleýshisi Ýı Jıngo Zýqa batyrdyń basyn alǵan jendet Madaryń arqyly Shińgildiń Bulǵyn degen jerinde otyrǵan bazarqul rýynyń basshysy Jan¬taılaqtyń basyn aldyrdy.
Shińgil aýdanyndaǵy bazarqul rýynan Zaıyp myń úıden artyq qazaqty bastap Morı, Sanjy qatarly jerlerge kóshti. Zaıypqa qaraıtyn rýdaǵy bir bólim malshylar Barkólge ketti.
1930-1932 jyldar
Shynjańnyń Barkól, Morı aýdandarynda Áıembet basta¬ǵan sharýalar kóterilisi týyldy. Gomındańnyń kertartpa mılı¬tarıstteri kóterilisti aıaýsyz janyshtady jáne qandy qyrǵyn júrgizdi. Barkóldegi qazaq rý basy Álip myń qoı, 100 jylqy jylý atap, Qumyldaǵy Qojanıazdyń Jın Shýrınǵa qarsy kúresine kómek berdi.
Jın Shýrın Qumyldaǵy dıqandar kóterilisin janysh¬taýǵa ásker shyǵardy. Shonjy, Barkól qatarly jerlerde turatyn eki myń tútinnen artyq qazaq soǵys alasapyranynan qor¬qyp, astyrtyn kelisip, Qaptalbaıdyń bastaýynda Mon¬golıaǵa baryp qonystandy. Keıin Sháriphan men Baıan moldanyń aqylymen qaıtadan burynǵy mekenderine oraldy.
Shińgil aýdanynda Tashkent qatarlylar bastaǵan 700 úı qazaq Mongolıaǵa kóshti.
Qazanda ólkelik armıanyń Chın Chııshý polki Barkólde qorǵanysta turdy. Olar Shyń Sysaıdyń qolbasshylyǵynda qazaqtyń myń basy Álipti jáne oǵan qarasty 117-den astam adamdy túgeldeı úıinde qyryp tastady. Álip úkirdaıdyń basyn kesip aldy.
Keńester Odaǵyndaǵy "Ásire solshyldyq" saıasattyń kesirinen, kóp qazaq Shynjańǵa qashyp kirdi. Olardan ash-jalańash azabynan jolda kóp adam óldi.
1933 jyly aqpan, sáýir aılarynda Nurǵazy qatarly rýbasylary bastaǵan myń úıden artyq qazaq Báıtikten Barkólge kóship keldi. Morıda turatyn qazaqtardan eki myńnan artyq adam Barkólge, 800-den artyq adam Mongolıaǵa kóship ketti.
1932-1933 jyldar
Ma Jýńıyń óziniń qol astyndaǵy Ma Hıyńdy Altaıǵa shabýyl jasaýǵa jiberdi. Ma Hıyń aldymen 17 adamdy Býryl¬toǵaıǵa astyrtyn jiberip, qazaq malshylarynan 200-den artyq adamdy kóterilis jasaýǵa jeliktirdi. 1933 jyly 10 naýryzda aýdandyq ókimetti qorshaýǵa alyp, bajy mekeme-siniń bastyǵyn óltirdi. Mamyr aıynda Altaıǵa shabýyl jasady. Altaıda qorǵanys mınıstri Ýı Jıngonyń bir polk áskeri bola tursa da, bir jolǵy soǵysta-aq jeńildi. Altaı talan-tarajyǵa túsip, Býryltoǵaı, Kóktoǵaı, Shińgil, Býyrshyn qatarly jerlerdegi qazaqtar jan-jaqqa úrikti, keı jerler bir mezgil qańyrap ıen qaldy.
Keńester odaǵyndaǵy ujymdastyrý yqpalynan jáne rýbasylarynyń uqyq-múddege talasýy saldarynan, Elisqan Álipuly 500 úı qazaqty bastap Qumyl, Barkól óńirlerine kóship keldi. Qasymhan, Bashan bastaǵan Shińgildegi 500 úıden artyq malshy Mońǵolıaǵa ketti.
Shildeden qazanǵa deıin, Jın Shýrın taqtan túskennen keıin Sháriphan Úrimjiden Jemeneıge kelip qazaq, mońǵol qatarly ár ult halqyn uıymdastyryp Ma Hıyńǵa qarsy attandy. Ma Hıyń Tarbaǵataı, Sanjy jaqqa qaraı qash¬qanda Sháriphan malshylardy bastap jolda jasyrynyp jatyp Ma Hıyńnyń áskerlerin talqandady.
Shyń Sysaı áskeri Barkólde tasbıke rýynyń basshysy Áliptiń aýylyn qyryp, Onyń basyn kesip aldy.
Qazan aıynda Shińgildegi Taı záńgi 100 úıden artyq qazaqty bastap Mongolıaǵa ótti.
Qarashada Shyń Sysaı Sháriphanmen kelissóz ótkizýge Altaıǵa arnaıy adam jiberdi jáne ony Altaı¬dyń dýtýyńdyǵyna (ýálıligine) taǵaıyndady. Sol jyly egin-malsharýashylyǵy qatty kúızelip, malshylarda isherge as, kıerge kıim tapshy boldy. Sháriphan mal jınap, astyq ákelip, malshylardyń qystan aman ótýine kómektesti.
1933 jyly qarashada "Shyǵys Túrkistan derbes Islam Respýblıkasy" quryldy.
1934 jyl
Aqpanda Barkólge jáne Qumyl aımaǵyndaǵy Tasbıke rýynyń rýbasy Adýbaı záńgi ózine qarasty rý malshylarynan 113 úı, 565 adamdy bastap Gansý ólkesiniń Jıý Chýan aıma¬ǵyndaǵy Mazýń taýyna jáne Iýımindegi Oıyrqyn óńirine bardy. Kóktoǵaı aýdanyndaǵy Sarbas rýynan Qabdolla táıji 300 úıden artyq qazaqty bastap Qumyl, Gansý óńirlerine kóship keldi.
Mongolıa Shińgil aýdanyna suǵanaqtyq jasaýǵa ushaq shyǵaryp, birneshe júz qazaqty bombalap óltirdi. Muny el búginge deıin "Qankeldi-Sekel qyrylǵan zaman" nemese "Baıqadam eli shabylǵan zaman", "jalǵyz aeroplan oqıǵasy" degen attarmen ataıdy. Qabdolla, Qaptalbaı, Salahıttan bastaǵan myń úıden artyq qazaq Barkólge kóship keldi.
Naýryzda Altaı qazaqtary soǵys alasapyrany saldarynan toz-toz bolyp apatqa ushyrady. Altaı aýdanynan bes júzge tarta adam ashtan óldi.
1935 jyl
Qazaq rýbasylary Sultanshárip, Táıip, Qabdolla táıji¬ler jeke-jeke 400 úıden artyq qazaqty bastap Altaıdan Bar¬kólge baryp qonystandy. Tamyzda Barkóldegi úkirdaı Elisqan qol astyndaǵy 178 úı, 890 adamdy, Atshybaı qatar¬lylar 42 úı, 210 adamdy bastap Gansýǵa ótti.
Shińgil aýdanyndaǵy Qusaıyn táıji naıman rýynan 500 úıden artyq qazaqty bastap Qumyl men Chıńhaıǵa kóship bardy.
Shildede Shynjań amandyq qorǵaý mekemesiniń bólim bastyǵy Ábeý, halyq isteri meńgermesi bastyǵynyń oryn¬basary Baıan Barkólge kelip el kóńilin ornyqtyrdy.
1936 jyl
Mamyrda Kóktoǵaıdaǵy Sultanshárip táıji ıteli rýynan myń tútinnen artyq malshyny bastap Gansý ólkesiniń Dýnhýań aýdanyna kóship bardy.
Tamyzda Qumyl qalashyǵy qorǵanys shtaby úsh rota ásker shyǵaryp shyǵysqa qaraı aýǵan qazaqtardyń aldyn tosty. 20 myńnan astam maldy qaıtaryp keldi.
4 qyrkúıekte Jıý Chýan aımaǵynyń 7-raıony ýálı mekemesi qazaqtyń Gansýǵa barǵan elbasylaryn ýaqyttyq "bas myń basy", "táıji", "bas shańıa", "shańıa" degen mindetterge taǵaıyndady. Rýbasylary Zaıyp, Tuńǵyshbaı, Qasym, Smaǵuldar 432 tútin, 2160-tan asa malshylardy bastap Barkólden shyǵysqa Gansýǵa aýdy.
Jeltoqsanda Shynjańnyń Barkól aýdanyndaǵy qazaq¬tardan 900 úı Gansýdan ótip, Chıńhaı kóliniń batysyndaǵy Chaka óńirine baryp qonystandy.
Qazaqtardyń shyǵysqa kóshýin toqtatý úshin, ólkelik ókimet Barkólde turatyn Qumyl aımaqtyq ýálı mekeme¬sindegi Abaıǵa symsyz telegraf ornatyp berdi.
1937 jyl
Jyl basynda, elbasy Elisqan qazaqtardan 400 adamdy bastap Hýaqaıyzdan Chıńhaıdyń Kireký qosynyna bardy. Osydan soń Qananbar óńirine mólshermen 900 úı qazaq aýyp bardy.
Maýsymda Qumyldyń Shopyl degen jerinde otyratyn rýbasylary Qamza, Qalıhan 80 úı 500 adamdy bastap, 30 myń bastan artyq malmen Barkólge baryp qonystandy.
Jeltoqsanda Adýbaı ózine qarasty elin bastap, Gansýdyń Taýlaıchýan degen jerinen Chıńhaıǵa baryp qonystandy.
Sol jyly ólkelik ókimet qurylys meńgermesi bastyǵy¬nyń orynbasary, qazaqtan shyqqan qaıratker Baımolla Qarekeuly Shyń Sysaı jaǵynan qolǵa alyndy.
1938 jyl
Aqpanda, gomındańnyń Gansý ólkelik ókimeti Iúıminniń Chańma degen jerinde "Qazaqtardy ornalastyrý mekemesin" quryp, qazaqtardy bólip-bólip basqardy.
10 maýsymda Shynjańnyń shekarany baqylaý basqarmasy İle ýálı mekemesine Alataýda mal baǵyp júrgen qarakereı rýyndaǵylardy Buratala men Arasan aýdandarynyń basqa¬rýyna ótkizip berýge buıryq berdi.
Shildede Zaıyp bastaǵan qazaqtar Taýlaıchýannan Gansý, Chıńhaı shekarasyna kóship bardy.
Ma Pýfań "qyzmet grýppasyn" jiberip, Chıńhaıǵa kelgen qazaqtardyń jan sanyn, myltyǵyn jáne malyn tizimge aldyrdy.
Qyrkúıekte Altaı ýálı mekemesiniń hatshysy Mánkeı Mámıulyn Japonıamen, Kóktoǵaı aýdanyndaǵy Qalel táıjini Mongolıamen astasty degen jalamen qolǵa alyp túrmege japty. Bitimshi, Shabdan, Kerim, Sálim, Qambar qatarlylar da qolǵa alyndy.
Qazan, qarasha aılarynda Sabyrbaı, Aıanbet, Nuráli, Qusaıyn, Sultanshárip, Muqadil, Salaqıttan sıaqty elba¬sylary 2500 tútindi Gansýge kóshirdi. Shyń Sysaı shyǵysqa qaraı qashqan qazaqtardy úsh aeroplanmen bombalady jáne atqylady. Sondaı-aq attyly-jaıaýly 170 áskermen olardy tosqaýyldady.
1939 jyl
Qańtardan aqpanǵa deıin Shyń Sysaıdyń qysymy men qyrǵyndaýynda Barkólge qazaqtardan myńnan artyq tútin, jeti myńnan artyq adam rýbasylarynyń bastaýynda, Mońǵolıa men Shynjań shekarasyndaǵy İńgiz, Mazýń taýlary arqyly art-artynan Gansýǵa aýdy. Shyń Sysaı eki ret ushaq jáne neshe ondaǵan avtomobıl, eki rota atty, jaıaý ásker jiberip olardyń aldyn tosty. Qazaqtar qyrǵynǵa ushyrap, maly aýyr shyǵyndaldy.
Ma Pýfań Gansýdiń Shılıgý degen jerindegi qazaqtardy aldap, eńbek kúsh alý maqsatyn jasyryp, " oqýǵa jiberemiz" degen atpen 40 úıli qazaqqa úı bas saıyn birden segiz jastaǵy (shyndyǵynda 6-10 jas aralyǵy) balalaryn Shınıń qala¬sy¬na jiberýdi, balasy bolmasa bala taýyp tapsyrýdy bu¬ıyrdy. Qazaqtar amalsyz otyz neshe bala berdi. Balalar aýyr eńbekke salynyp, kóbi óldi.
Mamyrdan maýsymǵa deıin Elisqan óz elin bastap Taý¬laıchýan mańaıyna keldi. Zaıyp, Atshybaı, Sultansháripter qazaqtardy bastap Chıńhaıǵa kirdi. Smaǵul, Tuńǵyshbaılar bastaǵan qazaqtar Chıńhaıdyń Chaka, Dýlan, Gas, Mahaı óńirlerine baryp qonystandy.
Tamyzda Elisqan Ma Pýfańnyń qyrǵynyna tózip tura almaı, Chıńhaıdan Tıbetke qaraı kóshti. Chıńhaıdyń Altyn¬shoqy saharasynda Ma Pýfańnyń orynbasar brıgada koman¬dıri Han Jınbaý qorshap alyp, olardy Dýlanǵa alyp keldi. Qojaqyn, İńirbaı qatarlylar bastaǵan 800-den artyq adam tún ishinde Han Jınbaý qatarly 70-ten artyq adamdy óltirip, Elisqandy qutyldyrdy.
Elisqan 200-den artyq úı, myńnan artyq adamdy bastap Tıbetke qaraı kóshti. Olardyń bir bólimi Úndistanǵa deıin bardy.
Qyrkúıekte Shyń Sysaı Úrimjide "Muńǵyl, qazaq, qyr¬ǵyz ýákilderi quryltaıyn" ashyp, ýákilderge qolyndaǵy qarý-jaraqty jınap tapsyrýǵa jarlyq berdi. Bul kóptegen ýákilderdiń qarsylyǵyna ushyrady. Qarsy turǵandardy Shyń Sysaı ustap túrmege japty, óltirdi. Munyń ishinde Sháriphan Kógedaev, Aqyt Úlimjiuly, Baıanbaı, Baıqadam, Dónen, Bókeıhan, Saqsaıbaı, Jaqsybaı sekildi elbasylary bar edi.
1939-1940 jyldar
Ma pýfań ilgerindi-keıindi Gansý-CHıńhaı jerinde úsh júzdeı qazaq otbasyn qynadaı qyrdy.
1940 jyl
Kóktoǵaıdaǵy qazaqtar Shyń Sysaıǵa qarsy kóterilis jasady.
1937 jyly shildeden beri Shyń Sysaı eki ret halyq qo¬lyn¬daǵy qarý-jaraqty jınap tapsyrý jóninde jarlyq shyǵarsa da, qarý-jaraq tapsyrǵandar bolmady. 1939 jyly jeltoqsanda Shyń Sysaı "Altaıda halyq qolyndaǵy qarý-jaraqty adaqtaý komısıasy" degendi quryp, Altaıǵa baryp, qarý-jaraqty jınamaqshy boldy, sonymen Shyń Sysaıǵa qarsy zor kóterilis burq ete tústi. Kóterilis Kóktoǵaıdan bas¬taldy, malshylar qarý-jaraqty adaqtaý komısıasyn¬daǵylardy jáne Kóktoǵaı aýdanynyń ákimin óltirip, aýdan¬dyq ókimet ornalasqan jerge shabýyl jasady. Shyń Sysaı qazaq halqynyń kóterilisin báseńdetý úshin Buqat beıisti túr¬meden bosatyp, ony Altaı aımaǵyna ýálılikke taǵa¬ıyndady. Qalel táıjini de bosatty jáne onyń uly Rahatty Kóktoǵaı aýdanynyń orynbasar ákimdigine taǵaıyndady. Qazaq halqy Shyń Sysaıdyń qaskúnemdigin jete tanı alma¬dy, ony ózderine shynynda da jol berdi dep qarap rýbasy¬larynyń sózine senip, Shyń Sysaıǵa qarsy qarýly kóte-rilisti toqtatty.
1941 jyl
Jyl basynda Elisqan, Zaıyp bastaǵan úsh myńnan artyq qazaq Tıbettiń Shychýanhıy, Baljas degen jerleri arqyly Tıbettiń Kashmır óńirine ótti. Sol jyly olardan myńnyń ústinde adam óldi.
Aqpanda gomındańnyń Gansý ólkelik ókimeti "qazaqtardy basqarý mekemesin" ("qazaqtardy ornalastyrý mekemesin") kúshinen qaldyryp, qazaqtarǵa jalpy bettik áskerı basqarý júrgizdi.
Maýsymnan qazanǵa deıin Qalel táıji bastaǵan malshylar Kóktoǵaıda kóterilis jasady, kóteriliske myńnan astam adam qatysty, olar "jaıylymdy basyp alýǵa jáne bólshekteýge qarsy turaıyq, ókimettiń adam ustaýyna qarsy turaıyq" degen urandardy ortaǵa qoıdy. Bul kóteriliske Ospandar da qatysty. Olar sovet ekspedısıasynyń bir avtomobılin órtep, 5 myltyǵyn tartyp aldy. Muny ólkelik ókimet ásker jiberip janyshtady. Jeńiliske ushyraǵannan keıin, eki jaq kelissóz ótkizdi. Qazanda taýdy qalyń qar basyp qalyp, malshylar tize búgýge májbúr boldy. Qalel táıji qoldy boldy, ony Úrimjige aparyp túrmege japty.
Shildeden tamyzǵa deıin Shińgil aýdanynan Yrymhan Úkirdaı 47 tútindi bastap Mongolıaǵa kóshti.
Osy jyly qarashada Buqat beısi Shyń Sysaı jaǵynan qolǵa alyndy.
Jańıede turatyn 40 neshe úı qazaq gomındań áskerleriniń zıankestigine tózip tura almaı Syban qatarlylardyń bas¬taýynda, Shynjańǵa jáne Gansýdyń Oıyrqyn degen jerine aýdy.
Qysta Chıńhaıdan Pakıstanǵa barǵan qazaqtardyń bir bólimi jańa Qytaı qurylýdyń aldy-artynda Barkólge qaıta kóship keldi, 1947 jyly Álı, Adysha qatarly 3 úı, 1948 jyly Aqyp pen Muqamádıdiń úıi, 1952 jyly tamyzda Ojanaı men Smaǵuldyń úıi, 1953 jyly mamyrda Qurmanbek otbasy Barkólge qaıtyp keldi.
1942 jyl
Shyń Sysaı keńes odaǵynshyl jalǵan bet perdesin jyr¬typ tastap, Qytaı komýnıserine taǵylyqpen zıankestik istep, Shynjańdaǵy komýnıserdi túgeldeı túrmege japty.
192 qazaq Úndistannyń orta bólegindegi Bhopalǵa bardy. Qalǵan bir bólimi qańǵyp Pakıstannyń Ravalpındı, Karachı degen jerlerine bardy.
Ospan qazan aıynda Shyń Shysaıdyń áskerimen soǵysty. Ospan bir bólim qarý-jaraqty qolǵa túsirdi. Onyń ústine eki myńnan artyq qazaqty bastap, Shińgil, Kóktoǵaı, Býryl¬toǵaı aýdandaryndaǵy rýlardyń kóp bólimin ózine qaratty.
1943 jyl
Altaıdaǵy qazaq halqy kóterilis jasap, Shińgil aýdanyn aldy. Sondaı-aq Sanjy, Shonjylarǵa deıin joryq jasady.
Altaı qazaq ultyn kórkeıtý komıteti "Shyń Sysaı ókimetin joıaıyq" degen urandy alǵa qoıdy. Sol jyly Altaıdaǵy qazaqtar Shyń Sysaı armıasynyń Shińgilde turatyn bas shtabyna shabýyl jasap, Shyń Sysaı armıasyn negizinen joıdy. Sáýirde Shińgildi alǵannan keıin, ońtús¬tikte Fýkań, Shonjy, Jemsary, Mıchýan, Sanjy qatarly aýdandardyń soltústigine shabýyl jasady, Sanjy, Fýkań, Barkól qatarly jerlerdegi qazaqtar buǵan ún qosty, bul joly kóteriliske Altaı, Jemeneı, Qaba, Býryltoǵaı qatarly tórt aýdannyń ózinen 20 myńnan artyq qazaq qatysty. Kóte¬riliske Sanjydaǵy 8 rý elden tórt myń 500 adam, Fýkańdaǵy 4 rý elden 900 adam, Saýandaǵy bir rý elden 300 adam qatysty.
Naýryzda gomındańnyń Shynjań ólkelik ókimeti malsha¬rýa¬shylyq raıondaryndaǵy turǵyndarǵa gomındań armıasyna 10 myń at tartý etý jóninde jarlyq túsirdi, bul negizinen İle, Tarbaǵataıdaǵy qazaqtarǵa júkteldi. Jarlyqta at tap¬syrmaǵandar bir at úshin 700 ıýán Shynjań aqshasyn tapsy¬rýy kerek delindi, al sol kezde bazarda attyń baǵasy munyń jarymyna da teń kelmeıtin edi. Bul búkil Shynjańdaǵy malshylardyń narazylyǵyn qozǵady. 1944 jyly 2 qyr¬kúıekte, Nylqy aýdanyndaǵy Eńbekshi aýdan qalashyǵynyń batysyndaǵy Lastaıda gomındań ókimetiniń "at tartý etýge" zorlaýyna jáne sebepsiz adam ustaýyna qarsy qarýly kóte¬rilis jasady. 8 qazanda, kóterilisshiler qosyny aýdan qala¬shy¬ǵyna basyp kirip, saqshy mekemesin alyp, osy aýdannyń ákimi jáne gomındań osy aýdanda turǵyzǵan qarýly kúshterdi túgelimen joıdy, Nylqydaǵy jeńis İledegi uıǵyr, qazaq qatarly ult halyqtarynyń keń kólemde qoldaýyna jáne ún qosýyna ıe boldy.
Kókı men Erenhan 73 úı malshyny bastap Shynjańnyń Qarashary aýdanyna keldi. Sońynan Jemsaryǵa baryp, 1948 jyly Barkólge qaıta oraldy.
1944 jyl
Shyń Sysaı Ospanǵa ilesken 900 úı qazaqty Shonjyǵa qaraı qýdy. Keıin olar Ospannyń qaraýyna qaıta oraldy, olar¬dyń maldary qatty shyǵynǵa ushyrady. 1943 jyly Moń¬ǵolıaǵa ótip ketken 200 úı qazaq Altaıǵa qaıta kóship keldi.
Sáýirden shildege deıin, Ospan gomındań armıasymen Sartoǵaıda shıelenisti soǵys júrgizip, gomındań armıasynyń bir dıvızıaǵa jýyq áskerı kúshin talqandap, Shińgil men Kóktoǵaıdy aldy, sonymen birge, Altaı, Qaba, Jemeneı aýdan¬daryndaǵy malshylar art-artynan qarýly kóterilis jasady. Dálelhan Kóktoǵaıǵa baryp Ospanmen kezigedi.. Qazanda "Altaı tóńkerisiniń ýaqyttyq ókimeti" Shińgil aýdanynyń Bulǵyn degen jerinde qurylady. Ospan Slamuly ókimettiń basshysy, Dálelhan Súgirbaev ókimet basshysynyń orynbasary, qosymsha áskerı ister bas qolbasshysy, Latıf Mustafauly, Ramazan Molymuly, Moldaslam Smaılov qatarly on kisi jora boldy. Sonymen birge Altaı partızan¬dar qosyny retke salynyp, toǵyz úlken otrádqa bólindi. Jaýynger sany on myńǵa jetti.
1944 jyly shildede Qabı bastaǵan partızan qosyny Qobdanyń Qaraǵaıty asýynan asyp, Aral, Dóńqaraǵaı, Úshtas óńirlerindegi el basshylaryna jıyn ashyp: "Biz Altaı halqyn Gomındańnyń temir qursaýynan azat etemiz" dep úgit aıtyp, qosynyna jergilikti halyqtan kóp adam qosyp alyp Qaba aýdanyna baryp soǵys ashty.
1944 jyly kúz, úsh aımaq "Tóńkeristiń ýaqyttyq ókimeti" partızandardan 500 jasaqty Sarsúmbe, Býryltoǵaı, Býyrshyn qatarly aýdandarǵa jiberip, eldiń basym kóp sandysyn Shińgilge kóshirdi.
Tamyzda Keńes Odaǵynan jasyryn ótip kelgen Patıh Ákbar Bekbosynulymen birlesip, Nylqy aýdanynyń Lastaı taýynda úkimetke qarsy qarýly kóterilis uıymdastyrdy.
10 qarashada Nylqy qalashyǵyna shabýyl uıymdastyrýshy Lastaı partızandarynyń aldyńǵy shep bas qolbasshysy Ákbar batyr Bekbosynuly aýyr jaralanyp qurban boldy.
12 qarashada "Qulja azattyq uıymy" Qulja qalasynda uıǵyr,qazaq, qyrǵyz klýbynda jınalys ashyp, "Shyǵys Túrkistan ýaqyttyq úkimetiniń" qurylǵandyǵyn jarıalady.
17 qarashada Ýaqyttyq úkimettiń organy "Azat Shyǵys Túrkistan gazeti" uıǵyr, qazaq, orys, qytaı tilderinde shyǵa bastady.
1945 jyl
8 sáýirde úsh aımaq ulttyq armıasy quryldy. 29 tamyzda İle ulttyq armıasynyń Keńsaı áskerı bólimi men Jemeneı partızandary birtutas qolbasshylyq astynda Býyrshyn qalashyǵyna shabýyl jasady. Qolbasshylyq shtaby aldymen bir bólim partızandardy Ertis ózeninen jasyryn ótkizip, Býyr¬shynnyń shyǵys soltústik baǵytyndaǵy Shegataı qaba¬ǵy¬nyń astyna jasyryn jatyp, gomındańnyń qımylyn ba¬qy¬laý jóninde buıryq túsirdi. Sonymen birge Tesen, Qur¬man¬ǵalı Terbaevter bastaǵan 20 partızandy Býyrshyn - Ertis quıǵanynyń tómengi jaǵyna ótip shyǵyp, Býyrshynnan Shuńqyrǵa qatynaıtyn jol boıyna bekinip ondaǵy orys polki men gomındań armıasynyń barys-kelisin úzip tastaýǵa jáne Býyrshyn ózenindegi buramdy qıyp aǵyzyp jiberýge buıryq túsirdi. Býyrshyn qalashyǵyna shabýyl jasaıtyn ulttyq armıa men Jemeneı partızandary Ertis ózeniniń ońtústik jasaǵynda qorǵanys baza qurdy. Olar Talqy Taǵaıuly bastaǵan 40 jasaqty Ertis ózeninen jasyryn ótkizip, Býyrshyn kirip, Ábdirahman Toqalovtyń qorasyna jasyrynyp jatýǵa jiberdi. 31 tamyzda túnde ulttyq armıa men partızandar tus-tustan shabýyl qozǵady. Gomındań armıa¬sy bir-aq tún qarsylyq kórsetip 1945 jyly 1 qyr¬kúıekte túgeldeı qural tapsyryp tize búkti de Býyrshyn azat boldy.
1945 jyly 4 qyrkúıekte Qaba aýdany azat bolyp, ulttyq armıa men partızandar Qaba aýdanynan qashyp shyqqan gomındań armıasyn izine túsip qýǵyndady. İzge túsken áskerı bólim Shuńqyrǵa kelgende orys polkiniń áskerleri qural tapsyryp tize búkti.
7 qazanda partızandar Nylqy qalashyǵyn tolyq azat etti. Olardyń sany 800-ge jetip, endigi jerde "Nylqy partızandary" dep atala bastady.
Qazan aıynda gomındań ókimeti men úsh aımaq ókimeti kelissóz ótkizýge kelisti.
1944-1946 jyldar
Shildede Ospan batyr Teskenbaıdy Jemeneıge jiberdi. Ospan gomındańnyń malshylardy sheńgeldep alýynan saqta¬nyp Jemeneıdegi 600-den artyq úı, úsh myńnan artyq adam¬dy 250 myń malymen Keńester Odaǵyna (Zaısan jerine) kóshirdi.
Qazanda gomındańnyń Barkólde turatyn armıasy úsh aımaq tóńkerisiniń Barkól qazaqtaryna bolǵan yqpalynan saqtaný úshin, olardy úlken Qulynshárige kóshýge zorlady.
Altaı aımaǵyndaǵy asharshylyq apaty, sary aýrý, soǵys salda¬rynan mólshermen 300 úı qazaq Morıǵa baryp qonys¬tandy.
1945 jyl
10 shildede Barkólde rýbasy Muqan 796 adamdy bastap salt atpen osy aýdandaǵy Iýńfyń aýylyna qaraıtyn Machýan¬gýǵa túndelete tutqıyl shabýyl jasap, ólke ásker¬leriniń ofıserleri men áskerlerinen 30 neshe adamdy óltirdi.
Qyrkúıekte gomındańnyń Gansý ólkelik ókimeti qazaq¬tarǵa beretin jylý astyqty toqtatyp, qazaqtardy "Shyn¬jańǵa qaıtarý buıryǵyn" daıyndady.
6 qyrkúıekte úsh aımaq tóńkerisiniń armıasy Altaıǵa ásker kirgizip úsh aımaqtyń Altaı aımaqtyq ókimetin qurady, Ospan Slamuly aımaqqa ýálı boldy.
11 qazanda Barkóldegi qazaqtar aýdan qalashyǵynan 5 kılometr qashyqtyqtaǵy Chańjıa Jýańdynyń shyǵys ońtústiginen gomındań ústemdigine qarsylyq kórsetti.
Jeltoqsanda úsh aımaq İlede quryltaı ashyp, úsh aımaq tóńkerisiniń ókimetin qurdy.
1946 jyly qańtarda gomındań ókimeti men úsh aımaq ókimeti arasynda 11 tarmaqty beıbitshilik kelisiminiń 1- qosym¬sha qujatyna qol qoıyldy.
Maýsymda beıbitshilik kelisiminiń 2- qosymsha qujatyna qol qoıyldy. Shildede, Shynjań ólkelik ókimeti quryldy.
1945 jyly 30 shildede Sháýeshek qalasy beıbit jolmen azat boldy.
1946 jyl
Ólkelik ókimet Gansý, Chıńhaıǵa ketken qazaqtardy Shynjańǵa qaıtyp kelýge nasıhattaýǵa Kaben, Oqan qatarly adamdardy Gansýǵa jiberdi.
1 shildede, Shynjań ólkelik ókimeti quryldy.
Jań Jyjýń batys soltústik áskerı-ákimshilik meke¬mesiniń bastyǵy, qosymsha Shynjań ólkelik ókimetiniń tóraǵasy boldy.
Ospan Kóktoǵaı jaılaýynda derbes bolý jınalysyna shaqyryp, Keńes odaǵymen jáne Mongolıamen bolǵan baılanysyn úzdi.
8 shildede İle ulttyq armıa genaraly Ysqaqbek Ospanǵa nasıhat aıtýǵa Kóktoǵaıǵa ózi bardy.
Tamyzda Ospan Jań Jyjýńmen astyrtyn kezigýge ókil jiberdi. Shynjań qorǵaýshy áskerler generaly Sýń Shılıan Ospanǵa áskerı jaqtan kómek berdi. Ospandy Altaıdyń ýálı¬ligine jáne qorǵaýshy áskerler generaldyǵyna taǵaıyn¬dady.
Qazanda Shynjań úsh aımaq tóńkeristik ókimetiniń qysy¬mynda, Gomındań Shynjań ólkelik jáne Shynjań qazaǵynyń joǵary jigindegilerden Qadýan (Álen ýańnyń hanymy) Gansý men Chıńhaıdaǵy qazaqtardy Shynjańǵa qaıtaryp ákelý qýattamasyn alǵa qoıyp, ilgerindi-keıindi Gansýdyń Jıý Chýan aımaǵyna baryp nasıhat aıtýǵa adam jiberedi. Gansý, Chıńhaıdaǵy qazaqtar topqa bólinip Shynjańda Qumylǵa, Barkólge, Shonjyǵa kóship keledi.
Qarashada Ospan Býryltoǵaı men Beıtýnge shabýyl jasaı¬dy. Dálelhan Altaı derbes atty áskerler polkine qolbas¬shy¬lyq etip qaıtarma soqqy beredi, Ospan Kóktoǵaıǵa sheginedi.
1947 jyl
Gansýdyń Jıý Chýanyndaǵy qazaqtardan bir myń 799 adam, Jańıedegi qazaqtardan 725 adam, Ánshıdegi qazaqtardan 23 adam, jıyny eki myń bes júz qyryq jeti adam Shynjańǵa qaıta kóship keledi. Gomındań ókimeti kútip alý qarajaty úshin 94 mıllıon 902 myń ıýán Shynjań aqshasyn ajyra¬tady. İs júzinde 77 mıllıon 608 myń ıýán jumsalyp, 17 mıllıon 291 myń ıýán asyp qalady.
Sáýirde Gansýdan Shynjańǵa qaıtqan qazaq úlken otrá¬dynyń bastyǵy Muqadil 400 úı, bir myń 700-den artyq adam¬dy bastap Qumyl aýdanynyń Shopyl mańaıyndaǵy Mantýgýde mal baǵady.
Dálelhan Altaı derbes atty áskerler polkine qolbas¬shylyq etip, Sartoǵaı men Qaratúńke aralyǵyndaǵy shólde Ospan¬dy qorshaýǵa alyp, Ospan 150 úı qazaqty bastap Báı¬tikke qaraı shegindi.
Maýsymda Anglıa "Monbatton jobasyn" jarıalap, Úndistan men Pakıstandy bólip basqaratyn boldy. Úndistan¬daǵy muhajyr qazaqtardyń kóbi Pakıstan ıeligindegi Kashmır óńirine kóship bardy.
Tamyzda Gansý ólkesindegi qazaq malshylary Qusyman, Muqadil, Majan, Elbaı, Túrikmen, Qaraqyz qatarlylardyń bastaýynda 3 topqa bólinip, Jıý Chýan, Iúımin, Ánshıden, Barkól, Aratúrikterge qaıta kóship keldi.
15-16 qyrkúıek Ospan Altaıǵa taǵy da shabýyl jasady. Úsh aımaq ókimetiniń Kóktoǵaıda turatyn tóńkeristik armıa¬sy shabýylǵa tótep bere almaı, Mongolıaǵa qaraı shegindi. Ospan Altaıǵa shabýyl jasaǵan kezde, Dálelhan atty áskerler polkin bastap Ábıtanda Ospandy tosqaýyldady. Ospannyń qol astyndaǵy batyrlarynyń soqqysyna tóze almaǵan Dá¬lel-hannyń qol astyndaǵylar aýyr shyǵynǵa ushyrady. Dá¬lel¬han ózi bastap Býyrshyn arqyly Jemeneıge qaraı shegindi. Jemeneıdiń Maıqapshaǵaıynan Zaısan jerine ótip ketti.
17 qyrkúıekte Ospan qoly Altaıdy ıelep aldy.
16-17 qazanda Dálelhan İle, Tarbaǵataı úsh aımaq tóńke¬ristik armıasynyń kómeginde eki polk jáne bir atty áskerler rotasyn bastap Býryltoǵaıdan Altaıǵa shabýyl jasady. Býryltoǵaıdyń Jylykólinen ótken Dálelhan qoly Dór¬biljin degen jerge jetkende, "bizge oq atty" degen syltaýmen Ertis boıynda otyrǵan qultaıbolat, qojas, tóre, tasbıke aýyldarynyń beıýaz buqarasyna oq jaýdyryp, úsh júzdeı adamdy qyrǵyndady. Bul kezde Ospan jasaqtary Kóktoǵaı jaqqa sheginip ketken bolatyn. 20 qazanda Dálelhan ekinshi ret Altaıdy alyp, ókimet qurylymyn qaıta tiktedi.
Barkól aýdanyndaǵy qazaqtardan Tórehan "Memleket quryltaıyna" ýákildikke saılandy.
Qazannyń sońynda Ospan úsh aımaq ulttyq armıasynan ýaqytsha shegingende Býryltoǵaı, Kóktoǵaı, Shińgilden úsh myń 740 úı, 19 myń 880 adam, 220 myń bastan artyq malymen birge erip, Morı, Shonjy, Jemsary, Fýkań óńirine bardy.
Osy joly qazaqtardy ertip ketkennen keıin, búkil Shińgil aýdanynda 40 adam ǵana qalǵan. Munan úsip ólgeni, ashtan ólgeni bar nebary 9 adam tiri qalǵan.
Manastyń Shısanyndaǵy rýbasy Qalıbek úsh aımaq ulttyq armıasynan jeńilip, eki myń úıden artyq qazaqty bastap Manas ózeninen ótip shyǵysqa qaraı kóship, Týanjýań jáne Jıanmýfańzy óńirine bardy.
Qysta Ospan 200 úı qazaqty bastap Óndirqaradan Fýkań aralyǵyndaǵy Qazanqumda turdy.
1948 jyl
Sultan táıji 700 adamdy, Aıyrbaı baýjań 470 adamdy bastap Chıńhaıdan shyǵyp Gansýdyń Ánshı degen jeri arqyly Barkólge keldi.
Jazǵyturym Shynjańǵa qaıta kelgen Gansý-CHıńhaıdaǵy qazaqtardan eki myńnan artyq adam Barkól, Aratúrik, Qumyl, Morı jáne Shonjy óńirlerine ornalastyryldy.
9 sáýirde Ospan óz nókerleri men úı ishindegilerin bastap Shonjynyń Dachýan degen jerine keledi.
1 maýsymda Morı, Shonjy, Jemsary, Fýkań qatarly jer¬lerdegi záńgiden joǵary rýbasynan 50 neshe adamdy jınap jıyn ashyp, 16-tarmaqty aqyldasady, munyń ózekti mazmuny Ospannyń bedelin qorǵaý boldy.
Tamyzda batys soltústik áskerı-ákimshilik mekemesi, Shynjań ólkelik ókimet, Barkól aýdandyq ókimet birlesip Shynjańǵa qaıtqan qazaqtardy ornalastyrý komıtetin uıym¬dastyryp, Chıńhaıdan Shynjańǵa qaıtqan qazaqtardyń eki myńnan artyq adam Qumyl, Barkólge ornalastyrylady, sondaı-aq Barkólde egin-malsharýashylyq alań-fermalary daıyndyq kórý komıteti uıymdastyrylyp ornalas¬ty¬rylady.
1949 jyl (Qytaı Halyq Respýblıkasy quryldy)
Qańtardan maýsymǵa deıin, Gansý, Chıńhaıda turatyn bir bólim qazaqtar Shynjańnyń Qumyl, Barkól óńirlerine jáne Shonjyǵa qaıtyp keldi.
27 tamyz kúni Ahmetjan, Ysqaqbek, Abbasov, Dálelhan, Lojy qatarly bes adam búkil memlekettik saıası keńestiń birinshi retki jıynyna qatynasý úshin Beıjinge bara jatyp, ushaq Keńes Odaǵy shekarasynda shyrǵalańǵa ushyrap barlyǵy qaza boldy.
Qyrkúıektiń 25-26 kúnderi, Shyńjań beıbit jolmen azat boldy.
Qarashada Dýnhýań aýdandyq halyq ókimeti qazaqtardyń ahýalyna qanyq Latıfty (uıǵyr) Qananbarǵa baryp Kaben, Janábil, Salahıttan bastaǵan 3 rý eldi qolǵa keltirý qyz¬metin sheshýge jiberdi.
1950 jyl
Naýryzdan tamyzǵa deıin, Ospan, Janymhan qatarlylar Sanjyda, Barkólde Qytaı Qyzyl armıasyna qarsy qarýly qaqtyǵys týdyrdy. Halyq azattyq armıasy olardyń izine túsip úzdiksiz qýdalady.
1950 jyly aqpanda Qytaı Halyq azattyq armıasynyń ekinshi korpýsy derbes polki polk komandıri Shıaýfı, saıası komısar Iań Lıe Gýańnyń bastaýymen Úrimjiden Altaıǵa bet alyp, 3 naýryz kúni Býyrshyn arqyly Sarsúmbege kirdi.
1950-1964 jyldar
Barkól men Sanjydan úsh myń 465 úı, 15 myń 528 qazaq Shińgil, Kóktoǵaı men Býryltoǵaıǵa kóship bardy.
1951 jyl
Qańtarda Dýnhýań aýdany "Tozyp júrgen qazaqtardy ornalastyrý qyzmet komıtetin" qurdy. Qazaqtarǵa kıim-keshek, ishpek-jemek, turar jaı berdi jáne olarǵa saýda-sattyq oryndaryn belgilep berdi.
4 aqpan kúni Shynjań ólkelik halyq sot mekemesi Úrim¬jide ýaqyttyq sot uıymdastyryp, Janymhan Tileýbaıulyn ólim jazasyna úkim etti.
19 aqpan kúni QHR batys soltústik baǵyttaǵy áskerı joryq tobynyń belgili bólimi Chıńhaı ólkesine jalǵasatyn Haızy degen jerde Ospan Silamulyn qolǵa túsirdi.
19 naýryz ólkelik halyq sot mekemesi Úrimjide ýaqyttyq halyq sotyn uıymdastyryp, bandy degen atpen Sydyq bastaǵan tórt adamdy ólim jazasyna úkim etti.
20 naýryzda bandylar bastamashysy degen atpen Orazbaı Qutybı aýdanyna aıdap aparylyp, ólimge úkim etildi.
29 sáýirde (keı derekte 28 sáýir) ólkelik halyq sot mekemesi Úrimjide 80 myń adam qatynasqan ashyq sot ashyp, Ospan Silamuly, Lı Iyńshy sekildi birneshe adamdy ólim jazasyna úkim etti.
31 mamyrda Úrimji qalalyq sot mekemesi Shynjań halyq radıosy arqyly 104 qylmystyǵa úkim jarıalap, onyń 30-yna ólim jazasy berildi.
Altaı óńirinde "keri tóńkerisshilerdi janyshtaý" qımyly júrip, Shińgil, Koktoǵaı aýdandarynan 703 adam suraqqa aly¬nyp, onyń 145 adamy sot arqyly jaza lagerlerine jiberildi.
1952 jyl
Tamyzda Qytaı Komýnıstik partıasy Shynjań búrosy jáne Jıýchýan jerlik komıteti Táıjinur, Qananbar qatarly jerlerde qazaqtardyń - rýly elinen bir myń 445 adamdy ózine tartty.
Shynjań ólkelik halyq ókimetiniń Qurmanáli úıirme bastyǵy bolǵan hal suraý úıirmesi Barkólge baryp azattyq armıadan hal surap, qazaqtardy ornalastyrdy.
2 aqpanda Qytaı Halyq azattyq armıasynyń atty 7-dıvızıasy Altaıǵa kelip, 19-polki Balbaǵaıǵa, 21-polki Kóktoǵaı aýdanyna bardy.
Mamyrda Sherdıman Ospanuly qarýly qaqtyǵys týdyryp, 15 qyrkúıekte ókimetpen kelisim arqyly baǵyndy.
1953 jyl
24 naýryzdan 3 sáýirge deıin QKP Ortalyq Komıteti batys soltústik búrosy jáne batys soltústik ákimshilik komıteti Lanjoýda "Gansý-CHıńhaı- Shynjań úsh ólke shekarasyndaǵy qazaq rý basylarynyń dostasý jıynyn jáne ulttar yntymaǵy jıynyn" ashyp, "Gansý, Chıńhaı, Shynjań shekarasyndaǵy ár ult ýákilderiniń ulttar yntymaǵyn kúsheıtip, shekaradaǵy qazaqtardy ornalastyrý kelisimi pikirin" jobalady.
Kashmırde turatyn az qazaqtar otanǵa qaıta oralýdy talap etti, olar QHR memleketiniń bekitýmen Shynjańǵa kóship Barkól saharasyna kelip qonystandy.
Túrkıa ókimetiniń bekitýimen, BUÚ-niń atynan Úndistan, Pakıstan, Aýǵanystan qatarly elderde qonystanyp qalǵan úsh myńnan artyq qazaq Týrkıaǵa kóship baryp, negizinen Stambýl, Izmır, Ankara, Eskıshehr, Kaıser qatarly qalalar men aýdandarǵa qonystandy.
Barkól aýdanyndaǵy qazaqtardan 250 úı, bir myń 299 adam Shińgil aýdanyna kóship baryp mal baqty; Morı aýda¬nyna kóshkender 148 úı, 880 adam, Jemsary aýdanyna kósh¬kender 2 úı, 9 adam boldy.
22 sáýirde Barkól aýdandyq, raıondyq ornalastyrý-qutqarý komıteti batys soltústik búronyń "bosqyn qazaq¬tardy ornalastyrý máselesi týraly nusqaýyndaǵy" "qazaq¬tardyń turmysynda erekshe qıynshylyǵy barlaryna túıindi túrde kómek berý" kerek degen boıynsha, ókimet ár adamǵa 8 qoılyq aqsha taratyp berdi.
1953-1958 jyldar
İlgerindi-keıindi 250 neshe úı qazaq Gansý, Chıńhaı ólkele¬rinen Morı aýdanyna kelip ornalasty.
1953 jyldyń qysynan 1954 jyldyń kóktemine deıin jer-jerde aýylsharýashylyq birlestikteri uıymdastyryla bastady. 1956 jyly jeke kásiporyndarǵa sosıalısik ózge¬rister jasaldy. 1958 jyly jappaı kooperasıalandyrý jú¬ril¬di. Komýnalar quryla bastady. Baılardyń maly músádi¬rá¬lenip (tárkilenip), jurt taıqazannan ǵana tamaq ishetin kúıge tústi.
1954 jyl
3 maýsymda Barkól aýdanynan Qaseıin qatarly 21 úı, 97 adam bir myń 430 tuıaq malmen Gansýdyń Aqsaı aýdanyna kóship baryp ornalasty.
Naýryzdan qarashaǵa deıin Aqsaı qazaq avtonomıaly aýda¬ny, Morı qazaq avtonomıaly aýdany jáne Barkól qazaq avto¬nomıaly aýdany, sondaı-aq İle qazaq avtonomıaly obly¬sy art-artynan quryldy. Azattyqtyń alǵashqy mezgi¬linde, Shińgilde 47 úı qazaq qalǵan edi, sol jyly Gansý ólkesinen, Qumyl aımaǵynan, Shonjy aýdanynan tórt myń adam Sanjydan, Qumyldan 13 myńnan artyq adam qaıta oraldy.
1955 jyl
Shildede Qytaımen Keńester Odaǵynyń kelisimine oraı Qytaı jerindegi Keńes azamattary eline qaıtaryldy.
14 tamyzda keńes Odaǵynyń Altaıdaǵy konsýly jabyldy.
1956 jyl
Qazanda Gansýdyń Aqsaı aýdanynan 90 úı qazaq Shyn¬jańnyń Barkól aýdanyna qaıtyp keldi.
23 qarashada QKP Ortalyq Komıteti "Gansý, Chıńhaıdaǵy qazaqtardy Shynjańǵa kóshirý máselesi týraly" degen bekitýinde: "Búkildeı olardyń óz erikteri boıynsha belgileý pozısıasyn qoldaný kerek, ketkisi keletinder ketemiz dese ketsin, qalǵysy kelgender qalamyz dese qalsyn", "Ketkender qýa¬natyn, qalǵandar razy bolatyn" bolýy kerek dep kór¬setti. Kelesi jyly 13 naýryzda Chıńhaı ólkelik partkom orta¬¬lyqtyń nusqaýyn atqaryp, Shynjańǵa kóshetin qazaq¬tardy laıyqty ornalastyrý týraly 6-tarmaqty pikirdi belgiledi.
Jeltoqsanda Shonjyǵa qaraıtyn 6 aýmaqtyq óńirdegi qazaqtardan 70 úı, 300 den artyq adam 21 myń bas malmen Kóktoǵaıǵa, Barkól aýdanyna qaraıtyn 7 aýmaqtyq óńirdegi 11 úı, 40 adam úsh myń bastan artyq malmen Shińgilge qaıta kóship bardy.
Shonjy qatarly jerlerden Shińgil, Kóktoǵaıǵa 802 úı qazaq kóship bardy, sonyń ishinde Shonjydan 337 úı, Mo¬rıdan 245 úı, Barkól, Úrimji aımaǵy, Sanjy oblysy¬nyń basqa aýdandarynan 220 úı bardy.
Osy jyly jyl basynan bastap jer-jerde kooperasıa¬landyrý naýqany júrdi.
Qyrkúıek-qazan aılarynda Mongolıaǵa qonystanyp qalǵan 52 qazaq otbasy Altaı, Úrimji óńirine oraldy.
1957 jyl
Naýryzdan qazanǵa deıin qazaqtardan Chıńhaı ólkesinen 63 úı, 258 adam 15 myń bas malmen 3 topqa bólinip Shynjańǵa qaıta keldi. Shynjańǵa qaıtqan qazaqtar Barkól qazaq avtonomıaly aýdanyna ornalastyryldy.
Mamyrda rýbasy Altynbek qazaqtardan 120 úı, 600 adamdy bastap Aqsaıdan Barkól aýdanyna kóship keldi, olardan 10 úı sol jyly qazanda Altaıǵa kóship bardy.
22 mamyrda QHR jazýshylar qoǵamy Shynjań bólimshe qoǵamynyń qurylýyna baılanysty (jıynǵa qatysýǵa) usy¬nys boıynsha Keńes Odaǵynyń jazýshylar ókili Úrimjige keldi. 1 maýsymda SHUAR jazýshylar ókilderi jınalysy aıaqtaldy.
QHR jazýshylar qoǵamynyń Shynjań bólimshe qoǵamy (Shynjań jazýshylar qoǵamy) resmı quryldy. 5 maýsym kúni Keńes Odaǵy jazýshylar ókili Shynjańnan Beıjıńge attandy.
1957 jyldyń sońynan bastap, jer-jerde "stıl durystaý qozǵalysy", "ońshyldarǵa" qarsy kúres, "ekige qarsy turý", "úsh stıl, 5 bylyqqa qarsy turý" sekildi kózsiz saıası qımyldar júre bastady.
1957-1958 jyldar
"Bolat qorytý" naýqany óristedi. Taý-tasty qopartyp, tereń qudyqtar qazdyryp, tastardy qolmen jaqqan otta balqytý arqyly bolat-temir alý isi jappaı júrildi.
1958 jyl
Sáýirde Káben, Býrataı qatarlylar bastaǵan 60 úı, 350 qazaq Aqsaıdan Barkólge qaıta kóship keldi.
50-jyldardyń sońy men 60-jyldardyń basynda, İle, Tarbaǵataı, Buratala qatarly jerlerden birneshe júz myń qazaq jáne bir bólim uıǵyrlar art-artynan Keńester Odaǵyna qonys aýdardy.
Mamyrda Ór Altaıdyń Kóktoǵaı aýdanynda komýnala¬sýǵa, Qytaı saıasatyna qarsy shyqqan qazaqtar Qara Ertis boıynda qarýly qaqtyǵys týdyryp, Qytaı Qyzyl armıa¬synyń bir polk áskerin shyǵynǵa ushyratty. 1959 jylǵa kel¬gende Qalman, Júkeı, Jamshıthan, Dálelhan sekildi bas¬taý¬shylardyń kóbi amalsyz qolǵa túsip tas túrmege qamaldy.
1959 jyl
Qańtar-aqpannan bastap, "Jergilikti ultshyldyqqa qarsy turý", "Kóneni syn tezine alý" qımyldary júrildi.
1960 jyl
Altaı óńirinde astyq tapshylyǵynan kóp qazaq qyryldy.
1961 jyl
Aqpanda "Úshke qarsy turý" (qıanatshyldyqqa, ysyrap¬shyldyqqa, búrokrattyqqa) qımyly júrildi.
1962 jyl
Qytaı men Keńes odaǵy eki el úkimeti "Shynjańdaǵy keńes odaǵy muhajyrlarynyń eline qaıtý qujattaryn je¬ńildetý kelisim-shartyn" jasady. Osy kelisim negizindegi 1962 jylǵy "İle-Tarbaǵataı oqıǵasyna" baılanysty İle, Tarbaǵataı, Altaı óńirinen eki júz myńnan astam adam qazirgi qazaq jerine ótti.
1963-1964 jyldar
"Tórtti anyqtaý", "Beske qarsy turý" deıtin qozǵalystar júrdi.
1963-1967 jyldar
"Sosıalısik tálim-tárbıe qozǵalysy" júrildi.
1966 jyl
1966-jyly 16-mamyrda "QKP ortalyq komıtetiniń habarlyndyrýynan" keıin jer-jerde "Mádenıet tóńkerisi" bastaldy. "Qyzyl qorǵaýshylar" ortaǵa shyqty. "Tórt kóneni" qıratty.
1969 jyl
4 naýryzda Qytaı Keńes Odaǵy arasynda "Jynbaýdaý oqıǵasynyń" týýyna baılanysty jer-jerde saqtyq shara¬lary uıymdastyryldy. "Úńgirdi tereń qazý" etek aldy. "Keri tóńkerisshiler" degen atpen jer-jerden qazaqtar tutqyndala bastady. Bir bólimi Mongolıa, Qazaqstanǵa qashyp ótti.
1970 jyl
22 naýryzda Altaıda aımaqtyq tóńkeristik komıtetiniń Halyqtyq qorǵaý grýppasy ortalyq alańda 10 myń adamdyq ashyq sot ashyp, "Otanǵa opasyzdyq jasap, jaýmen til biriktirgen keri tóńkeristik top" degen aıyppen Emenaqyndy ólim jazasyna úkim etip, dereý atqardy.
Shildede joǵarydaǵy aıyppen Qyzyrbek Oralov, Mánnan Dálelhanuly atyldy.
1976 jyl
"Mádenıet tóńkerisi" aıaqtalyp, túrli soqqyǵa ushyra¬ǵandar aqtala bastady.
1978-1984 jyldar
Tarym jaza lageri sıaqty eńbekpen ózgertý alańdary men túrmelerge jazalaýǵa jiberilgen qazaqtartyń tiri qalǵan¬dary erkindikke shyǵaryldy. Buryndary qyzmette bolǵan¬darǵa óz qyzmetteri berilip, ógeılik kórgen jyldaryna ótemaqy tólene bastady.
1983 jyl
Qazanda memlekettik ulttyq ister komıteti, Chıńhaı ólkelik partkomy jáne SHUAR halyq ókimeti birlesip Úrimjide jıyn ashyp, "Chıńhaı máselesi jónindegi jıyn esteligin" shyǵardy.
1984 jyl
1 maýsymda, azattyqtyń aldynda Chıńhaıǵa barǵan qazaqtardan 184 úı, 922 adam arnaýly poezben Úrimjige keldi. Olar Shińgil, Shonjy, Altaı, Morı, Úrimji, Barkól, Saýan, Qumyl, Býyrshyn aýdandaryna ornalastyryldy.
6 maýsymda olardan 26 tútin, 123 adam Altaı aýdanyna kóship kelip, Ábıtan aýylynyń Jaıylma qystaǵyna qonystandy.
1984-1985 jyldar
1985 jyly "Maldy baǵaǵa syndyryp, jekelerge kóterege berý" saıasaty júrile bastady.
1980-1990 jyldar
Qazaqtarǵa josparly týý saıasaty júrile bastady. Ásirese, 1991 jyldan keıin qaladaǵy ókimettik jumys isteıtinder 2 balamen, aýyldy jerdegi eginshi-malshylar 3 balamen shekteletin boldy.
2004-2005 jyldar
Qazaq mektepteri qytaı mektepterimen biriktirilip, "qos tildi oqytý baǵyty" (qazaq tili men ádebıeti páni qazaq tilinde, basqa pánder qytaı tilinde) júrile bastady.
SÓZ SOŃY
Qytaıdaǵy qazaqtar týraly jazý ári ońaı, ári qıyn boldy. Ońaı bolatyny - ózim ósken orta, mán-jaıyn qanyq biletin el bolǵandyqtan taqyrypqa qanyq edim. Qıyn bola¬tyny meıli Qytaı jaǵynda jazylǵan tarıh bolsyn, meıli Qazaqstan jaǵyndaǵy tarıh bolsyn Shynjań qazaqtary týraly jazylǵan dúnıeler kóbinese 1930-1940 jyldarmen (myqtaǵanda 1949-1950 jyldarmen) shekteledi eken. Ondaǵy qazaqtardyń odan bergi tirligi qalaı boldy? Mine, tereńdeı bolmasa da, osy taqyryptarǵa barý asa ońaı soqpady. Ol úshin júzdegen tomdardy aqtarýǵa, ony ózim biletin derek¬termen salystyrýǵa týra keldi. Endi bir qyzyǵy, qyzyǵy emes, qıyny, Qytaı jaǵynda ár kezeńde jaryq kórgen kitap¬tardyń berer deregi ártúrli bolyp kezdesedi eken. Tek qana Shynjańda turyp jatqan halyq sanyn aıtar bolsaq, 2000 jylǵy derekte "21 mıllıon" dep kórsetilse 2003 jyly "18 mıllıon" dep kórsetiledi. Taǵy bir derekte 19 mıllıon degen¬di aıtady. Al tarıhı oqıǵalar jónindegi keıbir derekter bir kitapta, "1864 jyl" dep, endi bireýinde "1865 jyl", taǵy bireýinde "1866 jyl" bolyp kezdesedi. Buǵan qarap 5 myń jydyq tarıhymyz bar deıtin halyqtyń 1949 jyldan bergi az ǵana tarıhtyń ózinde tasyrqaı qalatyn tustaryn kórip qaıran qalasyz. Amalsyzdan san sıfrlardy paı¬dalanýǵa týra keledi.
Endi bir jaǵynan qaraǵanda komýnıstik partıaǵa kóleńke túsiretin eshqandaı san kezdespeıdi. Tarıhı tulǵalardyń ózine erekshe zer salyp, áýeli qytaı tilinde súzgiden ótkizip, sosyn baryp qazaqtardyń paıdalanýyna usynady. Osyndaı sebep¬ter saldarynan keıde tarıhtyń shynaıy mánine úńilýden kóri Qytaı jaǵynyń redaksıasynan ótken derekterden asa almaı qalǵan jaǵdaıymyz kóp bolýy múmkin. Al, paıda-la¬nylǵan ádebıetter tizimdigindegi keıbir ǵalymdardyń derek¬teri kem soqqan jaǵdaıda ony ekinshi bir derekpen tolyq¬tyryp paıdalandyq. Ádebıet ıeleri men oqyrmandar ol jaǵyna keshirimmen qarar degen oıdamyz.
Bul kitaptyń aty "Qytaıdaǵy qazaqtar" bolǵanymen kó¬lem jaǵyndaǵy shektemelik pen izdený barysyndaǵy tar óristiligimiz saldarynan bastaýyshtyq qana maǵlumat bere alǵandyǵymyzdy da jasyra almaımyz. Shynaıy shyndyq pen tarıh tereńine boılaı bilgen talǵampaz janǵa tek Qytaı qazaqtary tarıhynan 10 tomdyq materıal jazylsa da artyq¬tyq etpegen bolar edi. Ol kelesi urpaqtyń, zertteýshi ǵalymdardyń moıynyna qoıylar aýyr júk bolmaq.
Bul kitapty jazýda jalpy jaqtan alǵanda tarıhqa adal bolýǵa, shyndyqqa qurmet etýge barynsha tyrystym. Dese de, Qytaı-Qazaqstan eki el arasyndaǵy qarym-qatynas¬tarmen halyqaralyq aýqymdarǵa baılanysty, ulttar ara tepe-teńdikter jaǵdaıyna oraı keı taqyryptardyń tereńine jete almaǵan tustarymyz da kezdesedi. Qytaı jaǵyndaǵy keıbir derekter, jer-sý, adam attary kóbinshe sol jaqtaǵy jazylýy boıynsha berildi.
Tarıhtyń mindeti - bolǵan oqıǵany oqyrmandarǵa qaz-qal¬pynda jetkizý. Al, ony kim, qalaı kádege jaratady? Qan¬daı aýqym úshin paıdalanady - ol zamana qajettiligi men adamdar talǵamyna saıatyn is. Sol sekildi qoldary¬ńyz¬daǵy bul kitap Qytaı eliniń qazaqtarǵa qaratqan saıasatyna barmasa da ony emeýrinmen bildirip, ondaǵy qandastar jaǵ-daıynan syr shertedi. Qandastar demekshi, búkil Qazaq ulty¬nyń ortaq tarıhy men salt-dástúrine kelgende at basyn irkip, beımálim better men ózgeshe ómir jaǵdaıyna kelgende kósile shapqan jaǵdaıymyz da bar.
Demek, osynyń bárinen oqyrman óz qalaýyn alyp, kitapqa jáne kitapta jazylǵan tarıhı derekterge ádil baǵasyn aıta jatar. Qalaı bolǵan kúnde de qazaq tarıhy jáne onyń quramdas bólegi bolǵan Qytaıdaǵy qazaqtardyń tarıhyna kelgende kitaptan álippelik saýat alatynyńyzda shúbá joq. Ony búgingi rýhanı tirligimizdiń ıgiligine jaratyp, ulttyq rýhymyz úshin eńbek ettirip jatsańyz onda maqsatymyzdyń oryndalǵany dep bilemiz.
Sózimniń sońynda osy kitaptyń jazylýyna, jaryq kórýi¬ne aǵalyq aqyl, qaıratkerlik qamqorlyq, qalamdastyq qýat syılaǵan Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóralqa tóra¬ǵasynyń birinshi orynbasary Talǵat Asyluly Mamashev¬qa erekshe alǵys aıtamyn!
Jádı Shákenuly
2007 jyl, qarasha

---

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER:
1, 6, 10, 12, 49, 60, 94, 96, 99, 104, 107, 108, Sý Bıhaı. "Qa¬zaq mádenıetiniń tarıhy", Shynjań halyq baspasy, 2005 j.
2, 51, 60, 73, Iasyn Qumaruly. "Alystaǵy atamura", Ulttar baspasy, 2003 j. 3. "SHUAR Atlasy", Shynjań ǵylym-tehnıka baspasy, 2006
4, 7, "Altaı aımaǵynyń jalpy jaǵdaıy", Shynjań halyq baspasy, 1989 j.
5, 13, 18, 19, 21, 22, 32, 66, 70, 86, 103, 105, N. Myńjanı. "Qazaqtyń qysqasha tarıhy", Shynjań halyq baspasy, 1987 j.
8,"Qazaq batyrlary" gazeti, tamyz, 2004 j., N8
9, Altaı aımaǵynyń tarıhı materıaldary, Altaı (5-bet)
11, I. Baıǵalı. "Sháýeshek tarıhynan derekter". Maqala ("Shynjań qoǵamdyq ǵylymy" jýrnaly 1993 j, 2-san).
14. "İle tarıhı materıaldary" 1995 j. Qulja.
15. "Qytaı jylnamalaryndaǵy qazaqqa qatysty derekter", Ulttar baspasy 1998 j
13. "Barkól tarıhı materıaldary", 1996 j. Barkól.
17, 25, 30, 39, 40, 50, 55, 62, 79, 83, 85, 88, 98, J. Myrzahanuly. "Qazaq halqy jáne onyń salt-sanasy", Shynjań halyq bas¬pasy, 1992 j.
18, "Mongoldyń qupıa shejiresi" 235-taraý.
16, "Qazaq Sovet ensıklopedıasy", 4-tom.
23, Muhtar Maǵaýın. "Qazaq tarıhynyń álippesi", Almaty "Qazaqstan", 1995 j.
24, Qurbanǵalı Qalıdı. "Taýarıh Hamsa".
26, "Taýqymet pen taǵzym" (quras: B.Tólepbergen. Rııs Azıa, Almaty, 2007)
27, Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy, 15 jyldyq albom, 2007 j.
28. M. Orazbaı, "Qazaq batyrlary" tamyz, 2004 j. N8 "Kereı memleketi" maqalasy.
33. "Shynjańnyń jergilikti tarıhy", Shynjań Ýnıver¬sıtet baspasy, 1992 j.
29. "Syhaı", Taıvan
31. "Abaq kereı", İle halyq baspasy, 1994 j.
35. "Raýly Shynjań" , Shynjań halyq baspasy, 2006 j
36. "Memlekettik keńestiń QHR terıtorıalyq avtonomıa zańyn atqarý týraly birqansha belgilemesine túsinik". (Ulttar baspasy, 2006)
36. J. Júnisuly " İleniń tarıhı shejiresi" İle halyq bas¬pasy, 2007
38, 90. N. Qınaıatuly. "Qazaqtyń dástúrli malsharýashy¬lyǵy men mal shıpagerligi", Shynjań ǵylym tehnıka baspasy, 2003 j.
27. "Altaı qalasynyń tarıhı materıaldary", N3. 2002 j.
37. M. Qalıasqaruly "Qazaqtyń jylqy sharýashylyǵy shejiresi" İle halyq baspasy, 1994j. Kúıtún (18-bet).
45, 46. Býrhan Shahıdı. "Shynjańda ótken elý jyl", Ulttar baspasy, 1985 j.
41. "Jońǵardy tynyshtandyrýdyń jalpy jobasy", orta bólim, 52-tom.
42, 44. N. Muhamedhanuly. "Qazaq tarıhynan zertteýler". Shynjań jastar-órender baspasy, 1989 j.
47, 48 "Qazaq mádenıetiniń aıdyny" Shynjań jastar-órender baspasy, 2006 j.
52, 53. B. Qýanysh, M. Razdan. "Altaı jaǵrafıasy". Oqýlyq. 1993 j. Altaı.
54. "Qazaq shejireleri". 1-tom. İle halyq baspasy. 1993 j.
56, 57. "Alqap". Álmanah. 19-san. Ulttar baspasy. 1998 j.
59, 64, 67, 72. " Qazaq Sovet ensıklopedıasy". 12-tom.
61. Ú. Sýbhanberdına, D. S. Seıfýllına. "Qazaq kitabynyń shejiresi". Almaty. "Raýan". 1996 j.
50. "Qazaq SSR tarıhy". 3-tom. Almaty. 1982 j.
63. "İle aıdyny" jýrnaly. 1996 j, 6- san.
68. Sh. Ýálıhanov. "Tańdamaly shyǵarmalar". "Jazýshy" baspasy. 1985 j.
71. "Shalǵyn" jýrnaly. 1984 j, 2-san.
65. Q. Muqanuly "Ǵylymı zertteý maqa¬lalary" , ulttar baspasy 2003j. Beıjın.
74. İ. Jaqanov. "Shynjańnan esken syrly áýez". Maqala. ("Juldyz" 1993 j, 9-san).
75, 89. " Qazaq Sovet Ensıklopedıasy". 2-tom.
76, 77. "Altaı aıasy" jýrnaly. 2001 j, 3-san.
78. E. Bektaev. "Kúı qazynasyn aqtarǵanda". Maqala. ("Mura" jýrnaly, 1993 j, 3-4 san).
80. K. Maqaıuly. "Qytaı qazaqtarynyń kórkemóneri týraly tarıhı derek". Maqala. ("İle aıdyny" jýrnaly, 2005 j, 6-san).
81. J. Júnisuly, N. Mamyrbekuly "Qazaq oqý-aǵar¬týynyń qysqasha tarıhı" , ulttar baspasy, 2005j.
82, 84. Q. Janábiluly. "Altaı aǵartýynyń arǵy-bergisi jaıly". Maqala. ("Altaı qalasynyń tarıhı materıaldary". N1).
87. Q. Mánjibaev. "Qazaq oqý-aǵartý tarıhynan qysqasha derekter". 1978 j.
91. "Qazaqtyń baıyrǵy kalendary". Almaty. Qazaq Mem¬lekettik baspasy. 1960 j.
92. "Shynjań qoǵamdyq ǵylymy". 1997 j, 1-san. N. Sultan¬shárip maqalasy.
91. "Qazaq SSR tarıhy". 2-tom. 1983 j. Almaty.
95. Ǵ. Esimov. "Qazaq fılosofıasynyń tarıhy" (Almaty, qazaq ýnıversıteti, 2006)
100. B. Jumabaı. "Halqymyzdyń dastarhan mádenıeti". Maqala. ("Altaı aıasy" jýrnaly. 2002 j, 2-san).
101. A. Qanapıauly. "Qazaq halqynyń turmystyq ǵadet-salttary". ("Mura" jýrnaly, 1996 j, 3-san)
102. "Ult qamy - ulaǵatty is". Qurastyrǵandar: Q.Seıit¬hanuly, J.Shárbekuly, Shyńjań halyq baspasy, 2006 j.
106. M. Isauly, Q. Joldybaıuly. "Islam ǵylymhaly". Almaty. 2003 j.
"İle tarıhı materıaldary", 1995 j. 11-san.
109. Qytaı jazbalary, Z. Sánik, S. Janbolatov, Sý Bıhaı eńbekteri paıdalanyldy.
110. Shynjańda jaryq kórgen A. Tatanaı, A. Kirshibaev, A. Ábeýuly, Z. Sánik, B. Bilál eńbekteri men tarıhı, shejirelik kitaptar paıdalanyldy.
111. "Shynjań qazaqtarynyń qonys aýdarý tarıhy", "Shynjań tarıhı materıaldary", "İle tarıhı materıaldary", "Altaı tarıhı materıaldary", "Shynjańnyń jergilikti tarıhy", "Barkól shejiresi", "Altaı aımaǵy shejiresi" sekildi kitaptar paıdalanyldy.

---

6alash usyndy