Bazylhan Buhatuly (1932-2012, Mońǵolıa, Baıan-Ólgeı aımaǵy, Aqkól aýylynda týǵan) – ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń doktory (1993), profesor (1995).
- Mońǵolıa memlekettik ýnıversıtetin bitirgen (1960).
- 1960 jyldan Mońǵolıa ǵylym akademıasynyń ǵylymı qyzmetkeri.
- 1993 jyldan Qazaqstan ǵylym akademıasynyń ǵylymı qyzmetkeri.
Bazylhan Buhatulynyń “Mońǵol qazaqtarynyń tili jáne onyń keıbir altaı tilderine qatysy” doktorlyq dısertasıasy — altaı shoǵyryndaǵy tilderdiń (túrki, mońǵol, tuńǵys-manjur, japon, koreı) genealogıalyq tegin anyqtaýdaǵy jańa qadam ári altaıtaný ǵylymyna qosylǵan eleýli eńbek retinde baǵalandy. Ol túrki-mońǵol, qazaq-mońǵol tilderiniń qatynasyn dıahrondyq, sınhrondyq lıngvısıka negizinde zerttep, shyǵý teginiń birligin dáleldedi. Mońǵolıadaǵy qazaqtardyń tarıhyna, tiline, aýyz ádebıetine, ádet-ǵurpyna qatysty derekter jınap, Baıan-Ólgeı aımaǵynda Mońǵol Ǵylym Akademıasynyń qazaq bólimshesin ashýǵa at salysty.
Bazylhan Buhatuly 40 jyldaı qazaq pen mońǵol tilin salystyryp zerttegen adam. 70-80 myń sózdi qamtyǵan qazaqsha-mońǵolsha, mońǵolsha-qazaqsha sózdikter jazǵan. Bazylhan Buhatulynyń eńbeginiń mańyzdylyǵy sol, ol qazaq pen mońǵol tiliniń tarıhı tamyrlastyǵyn ǵylymı turǵyda dáláldegen. Mysaly, 60-65 myń sóz kóleminde salystyryp qaraıtyn bolsa eki tildegi 3000-daı sózdiń túbiri bir-birine uqsas bolyp shyǵady. Qazaq pen mońǵol tilinde 1500-deı sózdiń túbiri bir...
Bazylhan Buhatulymen bolǵan suhbat
– Balalyq shaǵyńyzdan esińizde qalǵan ne bar, aqsaqal?!.
– Men 1932 jyly týǵan adammyn. Jeti jasymnan bastap, shaldardyń sózine qulaq túrdim, mándi-maǵynaly dúnıelerdi esime saqtaýǵa tyrystym. Bir kúni aýylǵa bitimi bólek bireý keldi. Basynda pushpaq tymaq. Janary ótkir. Bet álpeti maılanǵan. Tý bıeniń qys asyryp saqtaǵan kúreń qazysy sekildi. Qylaý shalmaǵan qara murty istik sıaqty kókke shanshylyp, maqamdap – maqaldap sóıleıdi eken. Sóıtsem, bul álgi ataqty aqyn Aqtan Babıuly eken. Marqumnyń murtty erekshe esimde qalypty. Baıaǵyda, 1968-shi jyly jazýshy Sábıt Muqanov osy Qobda kereılerine kelip qaıtqan. Sonda Aqtan aqyndy syrtynan kórip: « Eı, sen Aqtansyń?» depti. «Aqtanmyn, meni qalaı tanydyń?» degende, Sábeń kúlip: «Murtyńnan tanydym» degende Aqtan: “Eı, sen Sábıtpisiń? Urtyńnan tanydym” dep qushaqtaǵan eken.
– Aqtan aqyndy alǵash ret kórgendegi áserińizden esińizde qalǵan birdeńe bar ma?
– Aqtan marqum aǵytylyp sóılep otyrdy. Ásire dastanshyl jan edi, bir qydyrý jyr aıtyp tastady. Manadan beri eki qulaǵy qalqıyp, qadalyp otyrǵan maǵan da bir nazar salyp «Bul kimniń balasy?» dedi. Bizge jamaǵaıyn ózi taqyr kedeı, yńyrshaǵy aınalyp, jaq súıegi kónniń terisin qyrǵan qara bákiniń qyryndaı juqarǵan, shoınaq shal bolýshy edi sol meniń atymnan jaýap berip: «Bul bala, qarasıraq jetim sorly, sheshesi ekeýi aýqatty úılerdiń otyn jaǵyp, kúlin tasyp kún kórip júr. Óte zerek osydan birdeme shyǵady» dedi. Aqtan marqum: «oqýǵa barasyń ba, qalasań mektep basshysyna aıtyp tizimdeteıin», – dedi.
Aqańnyń qoıny-qonyshy tolǵan dápter eken. Jaı juqa qańyltaq dápterler emes, bulǵarymen tystalǵan kúreń dápterler. Bireýinde «Er Tarǵyn» jyry, ekinshisinde «Qalqaman – Mamyr», «Er Táýke» dep kete beredi. Onshaqty bar-aý deımin. Kóbi Shákárim qajynyń jyrlary. Olaı bolatyn sebebi, Aqtannyń ákesi Babı tobyqty Qunanbaı qajy áýletine jıen bolyp keledi. Babıdyń sheshesi Káripjan degen adam Shákárimniń týǵan apaıy, Qudaıberdiniń úlken qyzy. Osyny kóp adam bilmeıdi. Aqtannyń aqyndyq darynynyń ushyǵy osynda jatyr.
– Sodan mektepke bardyńyz ba?
– Jeti jasymda mekteptiń tabaldyryǵyn attadym. Aqqol degen kishkentaı aýyl, osynda bastaýysh mektep bar-tyn. Sonda baratyn boldym. Bizdiń úı mektepten shalǵaı edi. Sheshem marqum kórshiniń jýas taıyn surap berdi. Toqym tartyp, yzǵan qurbaý jipten úzeńgi jasap, minip aldym. Ymyrt jabyla Aqqolǵa keldiq. Shettegi dińgekke taıymdy baılap, jan-jaǵyma qaraǵyshtap tursam, kıim kıisi bólek, júris-turysy erekshe er adam kele jatyr eken. Artynda taǵy bir áıel bar. Ol da kózime birtúrli oǵashtaý kórindi. Sóıtsem, bul kisler Qazaqstan elinen kelgen Tóleýbaı Qordabaev degen muǵalim men áıeli eken.
Bul ýaqytta orys pen nemis qyran japqandaı soǵysyp, aıdaladaǵy Monǵolıa orysqa jaqtasyp jinigip jatqan kez edi. Eldiń jaǵdaıy máz emes. Jatatyn jerimizdegi kórpe-jastyqtyń ishine shóp-shalam nyǵap qoıǵan eken. Shóp kórpeni jamylyp jattyq. Bizdi Lýdaryń degen kisi oqytty. Latynsha oqydyq. Tamaq tapshy. Maldyń sútinen maı tartyp alady da, ony soǵysqa jiberedi. Bizge qalǵan kók sýyn qaınatyp, qurt jasap beredi. Ondaı qatty qurtty kórmedim. Barmaqtaı maltany tańnan keshke deıin qajalaǵanda taýsylmaıdy ǵoı.
Osylaı ildebaılap kóktemge iliktik. Bir kúni mektepke kelsem bir talaı adam jınalyp qalypty. Dabyrlap sóılesip jatyr. «Ońbaǵan, anaý Kermen degen patshany orystar jeńip ketipti» dep, daýryǵady shal-shaýqandar.
– Ulanbatyrǵa oqýǵa qashan attandyńyz?
– 1945 jyly aımaq ortalyǵyndaǵy 7 jyldyq mektepke joǵarlap keldim. Osynda 3 jyl oqyp, 1948 jyly Ulanbatyr qalasyndaǵy muǵalimder daıarlaıtyn arnaıy oqý ornyna bardym. Oqý orny buryn qytaılar salǵan jaman aǵash úı eken. İrgesi syzdanyp, aǵashtyń shirik ısi qolqańdy qabady. Buryn ondaıǵa úırenbegen taýdyń balasy bizge qıyn boldy. Ústimizge qotyr shyǵyp, búrge talap, mazamyz ketti.
Mektebimiz úkimet úıiniń janyna ornalasqan. Asqanadan úkimet úıi kórinip turady. Tamaqtanǵanda qarap otyramyz. Saıası búra músheleri bir-bir súlik qara mashınalarymen kelip túsip jatady.
Eń qıyny qazaq balalary jemis qosylǵan nemese eti bar tamaqty jemeımiz. Elde júrgende úlkender «mongoldardyń aýylyna baryp tamaq jemeńder, olar kápir, astary haram» dep, aıtatyn. Sonyń kesirinen tamaq ishýden qaldyq. Qalada baıaǵydan kele jatqan uıǵyrlar bar. Kóbi nan, toqash, istep satady. Solardy jaǵalaımyz. Sodan úlken másele qozǵaldy. «Qazaqtar tamaq izdep jaıylyp ketetin boldy, sabaq oqymaıdy, ne isteımiz?». Máseleniń bir sheti ortalyq partıa komıtetine jetedi. Sebebi, bul arada ult máselesi turǵan joq pa.
– Úkimet tarapynan qandaı bir shara qoldandy ma?
– Sol kezdegi Monǵol eliniń parlamenti esebindegi Uly Quryltaıdyń múshesi, ári osynyń ústinen bılik júrgizetin Kishi Quryltaı deıtin bolýshy edi sonyń basqarma múshesi, qazaqtan shyqqan alǵashqy qaıratker áıel Jamıla Ápsalamqyzy degen apaıymyz bar-tyn. Odan basqa Syrtqy ister mınıstrliginde Ábikeı Tólekeuly degen úlken qyzmette taǵy bir qazaq azamaty bar eken. Keıin 20 jyl Qurlys mınıstri bolǵan Tileıhan Orynuly partıanyń joǵary mektebinde oqyp júr eken. Solar kelip bizdiń jaǵdaımen tanysty. Olardy úkimetten jibergen kórinedi.
– Qandaı sheshim qabyldady?
– Myna monǵoldar ózi aınalasyna túsinistikpen qaraıtyn jurt emes pe, Baı-ólkeden kelgen 70 oqýshyǵa bólek arnaıy asqana ashyp, musylmansha tamaq istep beretin boldy.
– Siz jańa attaryn ataǵan Jamıla apamyz týraly el-jurt habardar. Marqumnyń urpaq-juraǵaty atamekenine kóship baryp, Aqmola oblysy, Bulandy aýdanynda jap-jaqsy ómir súrip jatyr. Al, Ábikeı Tólekeuly jaıynda bilmeıdi ekemiz, ol kim bolǵan?
– Bul adam monǵol qazaqtarynan shyqqan alǵashqy dıplomat. 1928 jyldary Qytaı jerinde týǵan adam eken. 1930 jyldary Qobda betine (Monǵolıaǵa) asyp barǵan, sodan oqyǵan-toqyǵan, aqyry Uly Otan soǵysy jyldary Partıa joǵary mektebin úzdik bitirip, úlken qyzmetter atqarǵan adam.
1955 jyly 27 jasynda Máskeýdiń aýyl sharýashylyq akedemıasyna oqýǵa baryp, úsh jyldan keıin aýyr naýqastan kóz jumǵan. Máskeýde jerlengen. Marqum orystyń bir qyzymen kóńil qosqan kórinedi. Bertinde 1990 jyldary týystary izdep baryp, zıratyn tapty. Baıaǵydaǵy orys qyz kempir bolǵan, áli sol zıratty kútip-baptap ustap otyr eken, dep keldi.
– Sodan Ulanbatyrda oqyp jatyrsyzdar…
– Aqyry, úkimeti bar, oqý – aǵartý ýálıi bar aqyldasa jatyp, bizderdi bes tehnıkýmǵa bóldi. Men muǵalimder mektebinde oqıtyn boldym. Sabaq bastaldy. Qalaıda qatardan qalmaı oqý kerek. Til bilmeımin. Muǵalim sabaqty tildeı qaǵazǵa jazyp beredi. Álgini Quran aıaty sıaqty jattap alam. Sabaq suraǵanda syldyratyp aıtyp berem. Eń bolmaǵanda umytyp qalǵan jerimdi «umytyp qaldym» dep aıtatyn da til joq. Muǵalim baıqus kitapty ákelip, meniń múdirip qalǵan jerimdi kórsetedi. Áıteý árip tanımyn arǵy jaǵyn ilip áketem. Sóıtim júrip jylǵa jetpeı til úırenip aldym. Osynda úsh jyl oqyp, 1951 jyly bitirip aýylyma keldim. Bastaýyshtyń muǵalimi degen dıplomym bar.
– Eńbek jolyn qalaı bastadyńyz?
– Meni ortalyqtan shalǵaı ornalasqan Qujyrty degen sumynǵa jiberdi. Sonda baryp, «Men monǵol tilinen sabaq bereıin» dedim. Mektep basshysy kártámis adam eken: «Seniń oǵan qabiletiń jete qoımas» degeni. Meni de ózi sıaqty tilden maqurym dep, oılasa kerek. Túste bári as ishýge ketken kezde qabyrǵada ilýli turǵan «sabaq kestesine» qarasam, ózderinshe monǵolsha jazǵan eken, 150 sózdiń 53-i qate. Qaryndashpen qatelerdi durystap túzedim de, ketip qaldym.
Úıge baryp shaı iship kelsem muǵalimder men jóndegen qateni kórip, tań-tamasha bolyp tur eken. Mektep bastyǵy «Mynany kim shımaılaǵan» deıdi, basqalary bastaryn shaıqaıdy. «Men túzedim» dedim. Sóıtsem, kesteni jasaǵan taza monǵol adam eken. Qazaqtar bolsa monǵol óziniń sózin ózi qate jazady dep oılamaǵan ǵoı.
Osylaı qazaq mektebine monǵol tilinen sabaq úıretip eńbek jolymdy bastadym. Bes jyl ótken soń mende el sıaqty joǵary bilim alaıyn dep, qalaǵa keldim. Ýnıversıtetke baryp monǵol tili mamandyǵyna emtıhan tapsyraıyn desem oryn joq. Aınalyp, tolǵanyp júrdimde matematıka mamandyǵy boıynsha emtıhan tapsyrdym. Úsh sabaqtyń ekeýinen «bes», bireýinen «tórt» alyp qabyldandym.
– Biraq siz matematıkany oqymaı monǵol tiline aýystyńyz emes pe?
– Ol kezde ýnıversıtetke qabyldanǵan oqýshylardy mınıstrdiń ózi basqarǵan komısıa bir-birden qabyldap, arnaıy sóılesetin. Meni de sóıtti. Sol jerde zarlap qoıaa berdim: «Men monǵol tilin oqıyn dep, kelgen edim, oryn tolyp ketipti. Amalsyz matematıkaǵa ketip baramyn, sizderden bir qaıyr bolmas pa eken?» dedim. Komısıa oılanyp qaldy. Sol jerde otyryp mınıstrdiń ózi ýnıversıtettiń rektoryna telefon soqty. «Monǵol tili mamandyǵy boıynsha buryn-sońdy qazaq balasy oqydy ma?» dep surady. Ana jaqtan «joq» degen bolý kerek. Mınıstr maǵan qarady da «Oqysyn!» dep buıyrdy.
– Ǵylym jolyna qalaı tústińiz?
– Ýnıversıtetti 1960 jyly bitirdim. Osynda qalyp ustaz bolaıyn degen armanym bar edi. Men bitirgen jyly oryn bolmaı bir jyl kútýime týra keldi. Endi qaıda baraıyn dep oılanyp júrip, Ulanbatyrdaǵy memlekettik radıodan qazaq tilinde habar taratylatyn bolypty degendi estidim. Aptasyna eki ret 20 mınýttan efırge shyǵady. Oqylatyn mátinderdi árkim bir daıyndap berip júr eken. Sodan meni memradıonyń bastyǵy Zýndýı degen adam shaqyryp shtat ashyp berdi. Meniń mindetim monǵol tilinde daıyndalǵan jańalyqtardy qazaqsha aýdaryp, efırge shyǵarý.
Bir kúni qytaıdyń radıo habaryn tyńdap otyrsam, monǵoldy jamandap jatyr eken. Nege ekenin qaıdam, sol kezde monǵol men qytaı araz boldy. Oıbaı qytaı bizdi jamandap jatyr, qazaqtardyń únin shyǵarmaıdy dep, aıtty. Buǵan shara qoldanbasaq bolmaıdy. Efırdiń saǵatyn qosaıyq, shtat kóbeıteıik dep, jazyp alyp bastyqqa bardym. Sol kúnniń erteńinen bastap, aptasyna bes ret, otyz mınýttan efırge shyǵatyn boldyq. Kadr daıyndaý qajet boldy. Alty aıdyń ishinde bárin daıyndap, berip ózim Ǵylym akedemıasyna syp ete tústim.
– Akedemıaǵa baryp ǵylymmen aınalystyńyz ba?
– Ol kezde akedemıanyń dabyraıǵan aty bolmasa oryn jetispeı jan-jaqta tarap júremiz. Men barǵan «Tiltaný» bóliminde onshaqty adam istedik. Stalın atyndaǵy kitaphananyń ishinde keń zalda topyrlap otyramyz.
Bastyqtarymyz jaǵdaıymyzǵa tanyssyn dep, Bas hatshy Sedenbaldy shaqyrǵan eken. Bir kúni keldi. Bizderdiń qandaı salany zertteıtinimizdi, mamandyǵymyzdy surap shetimizden tanysyp shyqty. Kezek maǵan kelgende bastyqtar qatarlasyp, «Bul qazaq azamaty bir-eki jyldyń ishinde «Monǵolsha – qazaqsha» sózdik jasaımyn dep, eńbektenip jatyr» dedi. Marqum Sekeń: «Bul degeniń jaqsy dúnıe emes pe. Sen jigit osy joldan taıma! Bolashaqta monǵol men qazaqtyń tilin toǵystyratyn qaıratker bol!» dep, batasyn berdi.
Bas hatshy kelip, ketkennen keıin barlyq joǵary oqý oryndaryna arnaıy oqytylatyn birlesken monǵol tiliniń oqý quralyn jasaý jóninde qaýly shyqty. Monǵol tiliniń fonetıkasyn, sıntaksısin, morfologıasyn, sózdik qoryn zerttep úlken oqýlyq jasadyq. Osynyń avtorlarynyń biri boldym. Odan keıin aldymen «Qazaqsha – monǵolsha» sózdik qurastyrýǵa kiristim. Ony bastyraıyn desem Ulanbatyrda qazaq árpi bar baspahana joq. Baı-ólkedegi shaǵyn baspanyń shamasy kelmeıdi. Sondaǵy qınalǵanym áli esimnen ketpeıdi. Amalym taýsylyp, aqyry Bas hatshy Sedenbalǵa hat jazdym.
– Jasaǵan sózdikińizdiń sóz qory qansha edi?
– Onsha kóp emes, leksındik edınısa – 30 myń sóz de, bassóz – 20 myń bolatyn.
– Álgi Sedenbalǵa jazǵan hatyńyzǵa jaýap keldi me?
– Orynbasaryna tapsyrǵan eken. Ol kisi mádenıt mınıstriniń birinshi orynbasary ózimizdiń aýyldyń qazaq jigitine tapsyrypty. Endi kelip álgi aýyldas baýyrym jatyp kep kergimeı me. Oǵan redaktor sen bol dep, atyn qystyryp qoıdym. Ol zamanda ekiniń biri bile bermeıdi qazaq tilindegi mektep oqýlyqtary Almaty da basylatyn. Biraq, ishine Ulanbatyrda basyldy dep qol qoıatyn. Kitabymdy osy tizimge kirgizýge kúshimdi saldym. Shamam jetpeı qoıdy. Qatarynan eki jyl alynyp qaldy. Ortalyq partıa komıttetine qaıta hat jazdym. Aıtpaqshy, Almaty da basylatyn kitaptar tizimin úkimet bekitedi eken. Áıteý soǵan kirgizip bergeni. Kóp tırajymen basylyp shyqty.
– Siz monǵol tiliniń zertteýshisi ǵana emes, túrki jazýlaryn zertteýmen de aınalystyńyz emes pe?
– 1980-1990 jyldar aralyǵyn qamtyǵan Monǵol – Sovet birlesken mádenı-tarıhı ekspedısıasyn quryp, birlesip jumystaý týraly baǵdarlama boldy. Sonyń bir tarmaǵy Monǵolıa jerindegi túrki jazba eskertkishterin keshendi túrde zertteý jumysy edi. Osynyń jumys quramyna kirdim. Bizdi áıgili túrkitanýshy S.Kláshtornyı bastap alyp júrdi. Jalpy Monǵol jerinde burynnan Reseı jáne Eýropa ǵalymdaryna belgili 7-ǵasyrda jazylǵan 8 úlken jazý bar. Osynyń barlyǵyn qaıta saraptap shyqtyq. Ári ǵylymǵa áli belgisiz birneshe usaq jazýlar taptyq. Bir maýsym júrdik. Kelsem meni jumystan bosatyp tastapty. Qaıda baram, baıaǵy qazaǵymnyń qutty ordasy Baı-ólkege kelip, orta mektepte muǵalim bolyp ornalastym.
– Monǵolıa Ǵylym akedemıasy sizdi ne sebepten jumystan bosatty?
– Olar «ket» degen soń ózim aryz jazyp kettim. Ketken sebebim, qyspaq kórsetip bolmady. Aldynda monǵol – qazaq túbir sózderiniń 40 myń sózden turatyn sózdigin jasaǵan edim. Osyndaǵy túbir sózder birdeı kelip tur. Monǵol tiliniń túp tórkini qazaq til quramynan shyqqan degen oı túıdim. Ári onymdy ashyq aıta bastadym. Sodan jaman monǵoldar jaqtyrmady. Qýyp shyqty.
– Aqyry siz aqıqat izdep Almatyǵa ketpedińiz be?
– Almatyǵa keldim. İsmet Keńesbaev degen tilshi ǵalymǵa kelip jaǵdaıdy aıttym. Ol kisi aıtty: «Saǵan shaqyrý qaǵazyn jazyp bereıik, barlyq jumysyńdy alyp úsh aıǵa issaparǵa kel!» – dedi. Sóıtip júrgende, Qazaqstanǵa el kóshe bastady. Mende osy kóshten qalmaıyn keteıin dep, oılandym. Týra sol tusta Monǵolıanyń jolaýshylar tasymaldaıtyn áýe kompanıasy AQSH-tan «Boıng» ushaǵyn satyp aldy. Meniń bir balam osy kompanıada jumys isteıtin. Soǵan aıttym: «Sen bastyqtaryńa aıtsańshy. Satyp alǵan ushaqtaryn Orta Azıaǵa, sonyń ishinde Qazaqstanǵa ushyrsyn!» dedim. Ondaǵy oıym alda-jalda Almatyǵa ushatyn bop jatsa qatyn-balamdy otyrǵyzyp, jetip almaqpyn ǵoı. Qudaı sátin salyp álgi «Boıng» alǵashqy saparyn Almatydan bastaıtyn bolǵany. Bir kólik jaldadymda bala-shaǵany ertip alyp, onymen qoımaı segiz qanat kıiz úıimdi: shańyraq, kerege, ýyq, úzik, týyrlyq, oraýly shıi, eden taqtaıymen qosa bárin tıep alyp, Almatyǵa top etip túse qaldym. Osylaı qaraǵym, men qasıetti qazaqtyń shańyraǵyn «Boıng» ushaǵymen atamekenge ákelgen adammyn.
– Almatyǵa kelip túskennen keıin kıiz úıdi qaıda aparyp tiktińizder?
– Aldymen ushaqtan úıdi túsirip alyp, kólik izdedim. Áýejaıdyń arnaıy mashınasy bar eken. Shopyryna aıttym: «Sen qansha aqy alasyń, bereıin. Myna úıdi baratyn jerimizge deıin jetkizip tasta!» dedim. Jaqsy azamat eken, úıdi aıtqan jerge jetkizip berdi. Aldynda kelgende tanysyp ketken Kákim deıtin jigit bar-tyn. Úıi qalanyń syrtynda turady. Sonyń úıiniń janyna ákelip úıdi tigip tastadyq. Qyzyq boldy. Kákim men áıeli jumystan úılerine kele jatyp qarasa, tap irgesinde úlken shar sıaqty appaq domalaq birdeńe tur. Olar buryn mynadaı kıiz úıdi kórmegen adamdar. Ǵaryshtan birdeme qulap túsken shyǵar dep oılapty. Ózderi qorqyp, baryp bilińdershi dep balalardy jiberipti. Ózim baryp shaqyryp keldim.
– Siz jańa monǵol – qazaq tilderindegi túbir sózderdiń maǵynasy birdeı dedińiz. Endeshe osydan 800 jyl buryn jazylǵan monǵoldyń «Qupıa shejiresi» qaı tilde jazyldy dep oılaısyz?
– Búgingi biz oqyp júrgen «Qupıa shejire» qytaı tilinen monǵol tiline aýdarylǵan nusqasy ǵoı. Áıtpegen de, monǵol tilinde jazyldy degen ondaı kitap joq. Al, qytaı tilindegi túpnusqasy Pekınde saqtaýly, deıdi. Osyndaǵy túp nusqadaǵy sózder qazaq-monǵol tilderinde birdeı. Estýimshe Pekındegi túp nusqanyń kóshirmesi Ulanbatyrda bar deıdi. Óte qupıa jaǵdaıda saqtalǵan. Qupıalaıtyn sebebiniń ózi kúmándi. Sebebi, sondaǵy sózderdiń kóbi kóne túrki-qazaq sózi bolar dep oılaımyn.
– Osy shejire jazba qaı kezden bastap kópshilik nazaryna ilikti?
– Zerteýshiler osynyń alǵashqy nusqasy 1368 jyly Qytaıda Iýán ımperıasy qulǵannan keıin sońǵy han Toǵantemir Daıdýdaǵy (Pekındegi) ordasyn tastap qashqanda sonda qalyp qoıýy múmkin degen boljam bar. Alǵash qandaı tilde jazylǵany ázirge belgisiz kúıinde. 1240 jyly shejireniń sońǵy núktesi qoıylǵan. Kóp zertteýshiler Iýán ımperıasy qıraǵannan keıin paıda bolǵan Mın ımperıasynyń patshasy Húnú zamanynda dálirek aıtsaq 1382 jyly qytaı tiline aýdarylǵan degen pikirde. Sodan 1866 jyly qytaıtanýshy orys ǵalymy P. Kafarov (1817 – 1887) Pekındegi kitaphanadan urlatyp alyp orys tiline aýdaryp kitap etip shyǵarǵanǵa deıin Eýropa bilgen joq.
– «Monǵoldyń qupıa shejiresin» kimniń jazǵany jaıly qandaı boljamdar bar?
– «Monǵoldyń qupıa shejiresi» 1805 jyldan bastap zerttelgen. Ony zerttegen qytaı oqymystylary Gý Gýan – sı, Lı Ven-tán degen adamdar. Kúni búginge deıin osy shejireni «Kim jazdy?» degen pikir-talas toqtaǵan joq. Alǵash japondyq ǵalym Kanaı Iasýzo buny jazǵan naımannyń Taıan hanynyń hatshysy bolǵan, 1204 jyly Shyńǵystyń qolyna túsip, ordanyń is-basqarýshy qyzmetin atqarǵan Tatatunǵa degen pikirdi 1911 jyly aıtqan bolatyn. Odan basqa ártúrli pikir aıtqan ǵalymdarda bar. Mysaly, akedemık S.Damdın-súrenniń pikiri boıynsha: «Qupıa shejirede 12 ǵasyrdyń oqıǵalary ústirt jazylǵan da, 13 ǵasyrdyń alǵashqy jartysy 1200-1240 jyldar aralyǵyn naqty dáleldermen jazady. Al, Monǵol ordasynan tys bolǵan oqıǵalardy qysqa ǵana aıtyp ótken. Osyǵan qarap jazǵan adamnyń orda mańynda bolǵanyn baıqaımyz. Ol Shyqaı-qudyq bolýy ábden múmkin. Bul kisi kóne uıǵyr, túrki jazýyn jaqsy bilgen. Ári ordanyń shejiresin hatqa túsirýge mindetti bolǵan»-deıdi. Osy pikirdi P. Poýha taǵy basqa oqymystylar maquldaıdy.
Sondaı-aq, Ógedeı hannyń oń qoly atanǵan Jyńǵaı jazdy deıtinderdiń pikiri basym. Orys ǵalymy N. Mýnkýev pen akedemık Sh. Bıra bul shejire ortaq týyndy degendi aıtady. Qalaı desek te joǵarydaǵy Tatatýnǵa naıman, Shyqaı-qudyq tatar, Jyńǵaı kereı taıpasynyń adamdary. Bári bir osy dúnıe bizdiń jaqtan túbi alys ketpeıdi.
– Aqyry siz qazaq – monǵol tilderiniń shyǵý tegi bir degen pikirden aınymaı kelesiz, osyny dáleldep bermeısiz be?
– Osyny dáleldeýge 40 jyl ǵumyrymdy arnadym. Aqyry qazaq jáne monǵol tilderiniń fonetıkalyq, morfologıalyq, sıntaksıstik, leksıkalyq jaǵyn salystyra otyryp, «Qazaq jáne monǵol tilderiniń salystyrmaly tarıhı gramatıkasy» deıtin 2 tom eńbek jazyp shyqtym. Osy kitaptardy oqyǵan adam sózsiz moıyndaıtyn bolady.
Beken QAIRATULY
6alash usynady
