Quraq quraý - ónerdiń sarqylamas qaınar kózi

Kirispe

Tańǵajaıyp talantymen talaılardy tamsandyrǵan qazaq qolóneriniń qarapaıym da qaıtalanbas túri – qıystyryp quraq qıý, odan kózdiń jaýyn alatyndaı óte baǵaly buıymdar jasaý. Onyń qymbat qundylyǵynyń bir aıǵaǵy quraqtan jasalǵan zattardyń uzatylatyn qyz jasaýyna enip, bul dúnıe-múliktiń ajaryn araılandyryp jiberetini, úı ishine ulttyq reń berip, adamnyń rýhyn asqaqtatatyny.

Quraq–tórge tóseıtin kórpeshe. Mata qıyndylaryn qıýlastyryp, tumarsha, segiz japyraq, romb tárizdi órnekterden quralǵan kórpeni quraq nemese quraq kórpe dep ataıdy. Ejelden qonaqjaı qazaq halqy tórin qonaqqa arnalǵan "qasıetti oryn” sanaǵan. Erte kezde balasy ólip, toqtamaǵan úı "til-kózden aman bolsyn” degen yrymmen qyryq quraq qurap, balasyn soǵan oraǵan. Quraq kórpeni arasyna maqta nemese qoıdyń, túıeniń júnin salyp, syryp tigedi.

Qazaqtyń ismer, sheber áıelderi quraq kórpeden quraq keýdeshege deıin, quraq bóstekten quraq oıynshyqqa deıin jasap, keremet nárselerdiń de qarapaıym tásilmen-aq ómirge keletinin ejelden-aq qalyń jurtqa pash etip keledi. Zerdesinde zeıini bar adamdardyń qaı-qaısy da quraqtan jasalǵan zattarǵa oıly kózben nazar aýdarsa, san alýan sándi tústerdiń bir-birimen jarasym taýyp, ádemilik álemin syıǵa tartyp turǵanyn aıqyn ańǵara alady. Ol arqyly halqymyzdyń qunarly dúnıetanymyn, estetıkalyq talap-talǵamyn, sulýlyqty ańsaǵan ińkár sezimin aıtqyzbaı-aq tanısyń.

Basty buıymdary kórpe, tuskıiz, endeshe, jastyq, túrli oıynshyqtar bolyp keletin quraq quraý – qazaq dástúrinde qyz balalar kishkentaıynan bilip, úırenýge tıisti qolóner túri. Ol qyzdardy tózimdilikke, únemdilikke, sheberlikke, boıaýlardy ajyratyp, olardyń bir-birimen úılesimdilik tabýyn túsinip, tanýǵa shyńdaıdy, tazalyqqa, ásemdikke úndeıdi, jan-dúnıesin baıytyp, oı-órisin keńeıtedi. Quraq negizinen, túrli-tústi matalardan quralady. Mata qıyǵyn qolyna ustaǵan árbir áıel ony bilmeı turyp qıyq quraı almaıdy, jasaǵan buıymy kóriksiz bolyp shyǵady. Iaǵnı, quraq quraýda qoıylatyn basty shart: onymen aınalysatyn adamnyń boıynda ónerdi túsinetin qasıet, ushqyr qıal, boıaýlardyń syryn biletin tanym bolýǵa tıis.

Qazaq halqynyń qolóneriniń biri –quraq quraý óneri týraly túsinikteme bere otyryp, bizge tárbıe men bilim negizinde óz ultynyń ǵasyrlar boıy jınaqtalǵan tárbıesin, adamgershilik qaǵıdalardy boıyna sińire otyryp, óner men mádenıetin, tilin, ádet-ǵurpyn, ata-saltyn, halyqtyń qalpyn joǵaltpaý maqsatynda quraq quraý ádisin muǵalimniń usynysymen boıyma sińire otyryp,ǵylymı jobamdy usynamyn.

Negizgi bólim.
1. Quraq quraýdyń shyǵý tarıhy.

Ájeler kıim tikkende,

Tastamapty qıyqty.

Ár alýan qıyq túskende,

Dorbaǵa salyp jıypty.

Kóp kıim tigip bitkende,

Qıyqqa dorba tolypty.

Qıyqty sándep tikkende,

Quraq kórpe bolypty

Quraqshylyq qolóneri sándi jumystar jasaý tarıhy óte arydan bastalady. Tańǵajaıyp talantymen talaılardy tamsandyrǵan qazaq qolóneriniń qaıtalanbas túri – qıystyryp quraq qıý, odan kózdiń jaýyn alatyndaı óte baǵaly buıymdar jasaý. Zerdesinde zeıini bar ár adamnyń qaı-qaısysy da quraqtan jasalǵan zattarǵa oıly kózben nazar aýdarsa, san alýan sándi tústerdiń bir-birimen jarasym taýyp, ádemilik álemin syıǵa tartyp turǵanyn aıqyn ańǵara alady.

Qazaqtyń qolóneriniń ómirge kelýi halyqpen, kóshpeli ómirmen tyǵyz baılanysty. VII-VIII ǵasyrda tiginshilik, etikshilik paıda balǵan. Saýda sattyq damyǵan kezde ár halyqtyń óneri aralasyp ulttyq quraq túrleri paıda boldy. Qazirgi ýaqyt talabyna saı jańa úlgidegi "segizjapyraq”, "qyzǵaldaq”, "botakóz”, "qudyq”, "juldyz”, "shahmat” quraǵymen jastyq tys, kórpe, syrmaq, pannolar jasalady. Qazaq halqy-keń baıtaq elimizde qalyptasqan kóne mádenıettiń tikeleı murageri jáne sol dástúrdi damytýshy, jańǵyrtyp baıytýshy, ulttyq qolónerdiń úzdik úlgilerin atadan balaǵa mura etýshi.

Quraq degenimiz erte zamannan kele jatqan jan óner Kaırdiń Býlat murajaıynda qaraquıryq terisinen qurap tigilgen órnekter ári kúnge deıin saqtalǵan, al Tokıo murajaıynyń birinde Maıoma Ádoniń (1569-1867) asyl tastar men túrli matalardyń qıyndylarynan qurap tigilgen kıimi áli kúnge deıin saqtalǵan. Demek quraqtar tek kedeıler emes baıdyń, hannyń úıinde de odan jamylǵy kórpeler, kıimder tigip kıgen.

Ǵasyrlar boıy ýaqyt eleginen ótip urpaqtan-urpaqqa jetken ulttyq qolóner babalardan qalǵan mádenı muramyzdyń eń asyl qundy qazynasynyń biri. Ol keler urpaq tárbıesinde balanyń oı sanasyna jańa zaman talaptarymen úndese tarap aqyl-oıdy asqarǵa, qıaldy-qıaǵa jeteleıtin kıeli mura.

Quraq quraý – bul naǵyz óner, mata qaldyqtaryn únemdep tigýdiń erekshe túri. Bul quraq óneri búkil elge belgili ónerdiń biri bolyp tabylady. Quraq quraý kóptegen halyqtarǵa burynnan belgili óner. Eń kóne buıym bolyp tabylatyn pechvork tehnıkasy, eń alǵash ret shyt otany – Indıa elinen tabylǵan. Erte zamanda qurastyrylǵan kıimderdi kedeı, nashar turatyn adamdar kıgen. Al qazirgi tańda qurastyrylǵan kıimderdi avangard stılinde paıdalanady. Orta Azıa halyqtary qazaqpen qyrǵyzda – "quraq”, Reseıde – mozaıka nemese "lápochka” dep, al aǵylshynsha «kvılt» dep, Japon halqynda «sashıko» dep atalady. AQSH, Germanıa, Shvesıa sıaqty eldi murajaılarynda quraq buıymdarynyń koleksıasy bar.

Al qazaq halqynyń turmys tirshiliginen habar beretin bir qatar buıymdar Á.Qasteev murajaında saqtalǵan.

Qasıetti qazaq halqynyń, sonyń ishinde áıel adamdardyń qoldarynan shyqqan qolóner týyndylarynyń tarıhy tym tereńde jatyr. Ol keń baıtaq jerimizdi mekendegen saq, úısin, qypshaq, ǵun tárizdi kóne túrik taıpalarynyń mádenıetinen arqaý alady. Jáne de oǵan Ońtústik-Sibir, Orta Azıa men Reseı halyqtarynyń da mádenıeti óz áserin tıgizgen. Osyndaı únemi jańǵyrý ústinde bolǵan qazaq halqynyń dástúrli qolóneriniń damý bıigine kóterilgen kezeńi HİH ǵasyrdyń 2-jartysy men HH ǵasyrdyń basy.

Arheologıalyq qazbalar men jazba eskertkishterge arqa súıensek, Qazaqstan aımaǵyn mekendegen taıpalar júzdegen jyldar boıy metal, tas, súıek, saz balshyq, aǵash, jún, taǵy basqa da shıkizattardy sharýashylyq kásipteri men kúndelikti turmys qajetine jarap, qol ónerdiń óz ultyna tán erekshe kórkem túrlerin qalyptastyrǵan. Qazaqstan jerindegi qolónerdiń kóne zamannan kele jatqanyna Pavlodar óńirindegi Dosybaı jartasynan tabylǵan beıneler, Óskemendegi jazbalar men Ulytaý jartasyndaǵy sýretter, ózimizdiń oblys kólemindegi Lebedevka, Qyryqoba obalarynda júrgizilgen arhelogıalyq qazba jumystarynyń nátıjesinde tabylǵan keramıkalyq qazyndylardyń betterine salynǵan geometrıalyq órnekter naqty aıǵaq bola alady. Ózge de ǵylymı derekterde qazaq dalasynda bolǵan saıahatshylar qazaq topyraǵyn mekendegen saqtar men massaǵattardyń barlyq zattardyń áshekeılenip, kıimderdiń ózine tán úlgisi baryn aıtady.

Qazaqstandaǵy quraqshylardyń basyn biriktirý, halyqaralyq baıqaýlarǵa shyǵýǵa múmkindik jasaý,qazaqtyń erteden kele jatqan erekshe qolónerine jastardyń nazaryn aýdartý maqsatyndaQazaqstan quraq quraý sheberleriniń asosıasıasy «Bastaýlarǵa saıahat» dep atalatyn Respýblıkalyq 3-shi baıqaý uıymdastyrǵan bolatyn.

Bul baıqaýda elimizdegi quraq quraýdyń naǵyz sheberleri men ónerdiń osy túrin ózine serik etken quraqshylar týyndylaryn kórermender nazaryna pash etti.

Salonnyń negizin salýshy Kúspanova Marıa Raıypqyzy. Óziniń kúsh-jigeriniń arqasynda kishkene ǵana jerde 1-2 tigin mashınasymen óz isin bastaǵan Marıa apaıdyń eńbegi janyp, el rızashylyǵyna bólendi. İskerligi baǵalanǵan ol «elimizdiń eń úzdik kásipkeri» atanyp, El Prezıdentiniń «Alǵys hatymen» marapattalyp, « İsker álem» jýrnalyna engizildi.

Halyqtyń ult ekenin aıyratyn úsh negizgi arnasy bar:til óneri, qolóneri jáne saz óneri. Halqymyzdyń qolóneri dep halyq turmysynda jıi qoldanatyn órý, tigý, toqý, músindeý, qurastyrý, beıneleý sıaqty shyǵarmashylyq jıyntyǵyn aıtamyz. Solardyń ishinde erteden kele jatqan óner apalarymyz tigetin quraq quraýdyń da ózindik tarıhy bar. Eki túrli matany bir-birimen qıylystyra tigetin bolsaq, qarapaıym ǵana quraq shyǵady.

Abaı atamyz aıtqan bes dushpannyń biri – ysyrap bolsa, ónerdiń bul salasy sol ysyrapshylyqqa jol bermeıdi.

2. Quraqtaǵy boıaýlar syry

Qazaq qolóneriniń, onyń ishinde quraq buıymdarynyń boıaýy san alýan.Tús sheńberinde túster eki topqa bólinedi: jyly jáne sýyq. Tús sheńberinde bir-birine qarsy turǵan tústerdi qarama-qarsy túster deıdi.Olar qyzyl-jasyl, sary-kúlgin, kók-qońyr t.b.

Halqymyzdyń uǵymynda kógildir tús-aspannyń sımvoly, qyzyl tús – ottyń, qannyń, ómirdiń, jasyl tús - ósimdiktiń, kóktemniń, bastaýdyń, aq tús – bıiktiktiń, aspanılyqtyń, sary tús – danalyqtyń, bilimniń belgisi. Sol sebepti, qıyqta bul túster bir-birimen tyǵyz birlikte turǵanynda ǵaryshtyń, álemniń beınesin bederlep, býddıstik mandalanyń fılosofıalyq maǵynasynan da artyq mán-mańyzǵa, qupıa syrǵa toly ekenin baıqatady.

Túster gammasyn toptaý nemese túster úılesimdiligi.

Matany tústerine qaraı tańdaýdyń mańyzy zor. Mata qıyndylarynyń ishinen aldymen túsi aq, usaú sýretteri bary tańdap alynady. Bular basqa tústerge qaraǵanda, sırek jáne az mólsherde qoldanylady.

- S ur tús – kez kelgen gammany jaqsartady.

- Aq tústi fon retinde paıdalansaq kompazısıany názik etip kórsetedi.

- Bir buıymǵa óte kóp materıal qoldanýdyń qajeti joq, 3- 5 túri jetkilikti.

- Quraqpen jumys isteý úshin mataǵa sýrettiń qandaı tásilmen túsirilgenin bilý kerek .

Mata tústerin tańdaǵanda – ashyq tús pen kúńgirt tústerdi , matanyń reńine qaraı qarama –qarsy tústerdi (kontrasnye ), toptyq túster gammasyn jasaýdy basty nazarda ustaý qajet.

3. Qolónerdegi qazaq sımvoly

Qolóner, quraq quraý, oıý-órnek,

Atty baptap, aıyp turman, qamshy órmek.

Salt-dástúri eshkimge uqsamaǵan,

Qazaqta qolónerden keremetti,

Oıýlap shyǵarǵan syrmaq pen tekemetti.

Qańdaı sheber qazaq qyzdary,

Quraqty, oıýlardy dóńgeletti.

Qazaq qolóneriniń qandaı túrinde de oıý-órnekter paıdalanylady. Quraqtan jasalǵan buıymdarda da olar óz ornyn taýyp jatady. Negizinen, qazaq sımvoly kóp qabatty. Ol basqa sımvoldarmen astasyp, maǵynasyn baıyta beredi. Etnograftardyń aıtýynsha, bul jerde ushburyshtyń jáne oǵan qıysatyn barlyq elementterdiń máni aıryqsha. Olardyń túsindirýinshe, úshburysh magıasynyń máni úsh dúnıeni tutastyra bilýinde. Qazaqtyń dástúrli kózqarastary boıynsha, úshburysh – sý, jer, aýa – úsh ǵalamnyń Quraq kórpeshelerdiń árbir bólshegi geometrıalyq fıgýralardan turady. Sharshy, altyburysh, trapesıa, teń búıirli úshburysh, pıramıda, romb, tiktórtburysh, paralelogram, belgisi bolyp sanalatyn balyqty, oqty, qusty meńzeıdi. Egerde osy úshburyshtyń ishine qoshqar múıiz oıýy qıyssa, ol otty beıneleıdi. Jalpy, qazaqtardyń uǵymynda oıý-órnek magıalyq sıpatta, ol barlyq «kiris» pen «shyǵysty», «jaǵal» men «qıysýdy» belgileıdi...

Quraqtyń túrleri tórt topqa bólinedi:
1.Tabıǵat.
2.Janýarlarǵa.
3.Geometrıalyq.
4.Aspan álemi.

4. Quraq matalary.

Qamqa– altyndatqan nemese kúmistetken zerdeli jipten toqylǵan jibek mata.

Qatıpa – jol-joly bar, juqa jibek mata. Barqyt, shyt.

Torqa – eń qymbat jibek mata.

Batsaıy – qalyń jibek kezdeme.

Torǵyn – qymbat baǵaly jibek matanyń bir túri.

Maqpal – tyǵyz toqylǵan, jumsaq, túkti barqyttyń bir túri.

Qyjym – sapaly júnen toqylǵan túkti mata, plúsh.

Paı – jibek mata.

Parsha – altyn men kúmisti aralastyra otyryp tyǵyz toqylǵan jyltyraq jibek mata jáne sol matadan tigilgen qymbat baǵaly kıim.

Qazıne – jibekten qalyńdy – juqaly etip toqıtyn mata.

Shaǵı – juqa kelgen jumsaq jáne taza mata.

Láńke – syrtkıimdik matanyń bir túri.

Nasar – jibek kezdeme.

Ushtap – aq tústi tyǵyz mata.

Shyt – arzanqol juqa mata.

Sárpóńke – astarlyq jibek mata.

Boıaq – kezdemeniń boıalǵan túri.

Borlat – qyzyl tústi juqa mata.

Tiben – túrli-tústi qalyń mata.

5. Quraq tigý tehnologıasy.

Týǵan halqym, óneriń urpaqqa úlgi,

Kóńili kóktem, árqashan jany izgi,

Salt-dástúri mıras bolyp bizge jetken.

Asqan óner jasampaz qalǵan máńgi ,

Halqymnyń múrasy ǵoı quraq quraý

Ǵasyrlardan qalyspaı bizge jetken.

Quraq quraý eki maqsatty kózdeıdi.
1.Matanyń qıyndylarynan iske uqsatý (Kádege jaratý).
2.Úlken sándilikke baýlý,matadan ár túrli fıgýralar jasaı otyryp,qıylystyryp bir buıym jasap shyǵarý.

Quraq tehnıkasy nemese pechvork (patchwork – aǵylshyn tilinen aýdarǵanda quraq quraý, qurastyrý) qyzyqty jumys, úlken qıal berýshi óner.Pechvork tehnıkasy geometrıalyq qıyndylardy biriktirip tigý arqyly qaıta bútin mata jasaý.

Quraq quraý estetıkalyq talǵamdy qajet etedi. Jumys barysynda tús úılesimdiligi, qıyndylardyń sımmetrıalylyǵy, dál qıystyrý .

Quraqty quraý kezinde qoıylatyn talap – ol mata bólshekteriniń sımetrıaly bolýy jáne matanyń negizgi jáne arqaý jipterin eskerýimiz kerek. Quraqqa paıdalynatyn mata juqa, qalyńdyǵyna qaraı iriktelip alynady. Matany úlgi boıynsha qıý úshin tigiske ketetin qosymshany 0,5-1sm artyq alyp, matanyń shyǵymdylyǵyn eskerý kerek. Matanyń úlgi boıynsha qıý úshin aldyn ala daıynaǵan matanyń ústine úlgini qoıyp, bormen nemese sabynmen shetin syzyp, qosymshany eskere otyryp belgileımiz de, budan keıin úlgini alyp tastap, bormen belgilengen jerin qıyp alamyz. Quraq qıyndylaryn áýeli kókteý tigisteri arqyly biriktiremiz, odan soń turaqty tigis mashınaǵa salamyz. Quraqtyń sándi bolýy syzbasymen úlgisine tikeleı baılanysty. Mashına tigisterin qolmen tigý arqyly oryndaýǵa bolady. Qol tigisteri: tepshiý, kókteý, jórmeý, qaıyp tigý, t.b. solardyń ishinde qaıyp tigý ádisimen tigemiz. Quraqtan jasalǵan buıymnyń shetin túrli mata qıyndylarynan tumarshalaýǵa shashaqtaýǵa nemese ózge tústi matamen jıektep sándeýge bolady. Kórpeniń astyna laıyqtap astar qıyp alyp bettestirý kezinde eki jaǵynyń da oń beti ishine qaraıdy. Arasyna korpesheniń nemese buıymnyń barlyq jaqtaýlaryna olshenip alynǵan tumarsha qosyla kókteledi. Myqty bolý úshin mashına tisterin paıdalanamyz. Quraq buıymnyń oń betin aýdarý úshin 8-10 sm kóleminde astardyń dál ortasynan ashyq tigilmegen jer qaldyramyz. Arasyna tumarsha salynyp astarlanǵan quraqtyń ishine maqta salamyz da kórpesheni kókteımiz. Kókteý jumysy maqtanyń túıdektelip, kórpesheniń bir shetine jınaqtalyp qalmaýy úshin qajet. Kóktep bolǵan soń korpesheni sýly dákemen útikteıtin bolsaq tigistiń keıbir kemshiligi bilinbeı ketedi.

Elbasymyzdyń salıqaly saıasatynyń arqasynda ulttyq qundylyqtarymyzdyń bir bóligi – qoldanbaly qolónerimizdi zertteý, ony ary qaraı damytý qolǵa alynyp jatqan osy sátti paıdalanyp, ózimiz tálim-tárbıe úıretip júrgen jas urpaqqa on saýsaǵynan óner tamǵan sheber ata-babalarymyzdyń óz saýsaqtary arqyly ólshem alý joldaryn eske túsirsem deımin..

Úlgisi kóptiń óneri kóp,

Óneri kóptiń ermegi kóp.

Qorytyndy.

Quraq quraý ónerin dymytýdy nasıhattaýymyzdyń maqsaty qolónerdi saqtap qalyp, dástúrimizdi jalǵastyrý keshegi qajettilikten týyndaǵan ónerdi búgingi jastardy tárbıeleýge paıdalaný, ónerge baýlyp tárbıeleý.

Jumysty jasaý barysynda kóptegen zertteme jumystaryn júrgizdim. Óz jumysymnyń ereksheligi qazaqtyń salt-dástúrin, ulttyq qolóner týyndylaryn zertteı otyryp, quraq ónerin meńgerdim. Jalpy, quraq ónerin zertteý barysynda, onyń túrlerin, jasalý joldary, tarıhy aıtylǵan. Adam, qoǵam úshin quraq óneriniń jasalýyn zerdeleı kele qolóner baılyǵymyz ekenin bildim. Quraq – qyzyq, ári qundy óner. Ol uzaq izdenisti, yjdaǵatty qol eńbegin qajet etetin is. Shyn sheberlikke qosa tabandylyqty talap etedi.

Qazaq halqynyń qolóneriniń asa qymbat, qaıtalanbas sulýlyǵyn, ǵajaıyp kórkin quraq ónerinen kóremiz. Ǵylymı jumysymdy qoryta qele, túıgen oı-pikirim:

–quraq óneri arqyly halyqtyń qolónerin, salt-dástúrin bilý.

–quraq óneri – este saqtaý, jobalaý, shamalaý, túster jarasymdylyǵyn jaqsy aıyra bilýge

–quraq óneri - óte náziktikti, ádemilikti, shydamdylyqty, sheberlikti talap etedi.

Adamdar molshylyqty - darıaǵa, teńizge, báıterekke teńese, batyrdy.

Men quraq quraý ónerin zertteı kele, bul ónerdiń arnasy men múmkindigi óte keń ekenine kózimdi jetkizdim. Sol sebepti búgingi urpaq óziniń ulttyq sezimin, minez-qulqyn, óziniń tilin, dástúrin joǵaltpaý kerek dep túsinemin.

Quraq matalary.