Fılologıa ǵylymdarynyń doktory, QR ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi, QR áleýmettiń ǵylymdar akademıasynyń akademıgi, halyqaralyq «Qazaq tili» qoǵamynyń prezıdenti, termınolog Ómirzaq Aıtbaıuly osydan 7-8 jyl buryn qytaı memlekettik til komıtetiniń arnaıy shaqyrýymen qytaıǵa baryp, til zertteý, ataý-termınderdi aýdarý sıaqty túıinder tóńireginde qytaı mamandarymen oı ortaqtasyp qaıtqan edi.
Kóp ómirin, mańdaı terin qazaq tilin zertteýge arnaǵan ardaqty tulǵa 83 jasynda dúnıeden ozdy. «Týmaq súndet, ólmek paryz» bolsa da, artyna óshpes iz, mol mura qaldyrǵan Ómirzaq Aıtbaıulynyń qazasy kúlli qazaqqa ortaq. Gazetimizdiń bul nomerinde Qalıakbar Úsemhanulynyń Ómirzaq Aıtbaıulynyń qytaıǵa jasaǵan sapary kezindegi suhbatyn usynyp otyrmyz. Suhbat Erterek jazyp alynǵanymen, kótergen máseleler búgingi kúnde de óte ózekti.
Talant týǵan topyraqtan darıdy
– Siz alǵashqy eńbek jolyńyzdy jýrnalısıkadan bastapsyz. Al til zertteý jolyna qalaı tústińiz?
– Men Otyrar qalasynda týyppyn. Otyrar qazaqtyń eń ataqty órkenıet oshaǵy, otyrardy kóne arap tilinde farab dep ataıdy. Aleksandrıadaǵy Kitaphanadan keıingi ekinshi úlken Kitaphana Otyrar qalasynda bolǵan. Otyrardan Ál-Farabıdeı otyz shaqty ǵalymnyń shyǵýy sol Kitaphanaǵa baılanysty bolsa kerek. Taǵdyr maǵan sol otyrardaı qasıetti óńirde týylýdy jazǵan eken, otyrardyń qasıeti topyraǵyna kindik qanym tógilgen soń ba, uly Ál-Farabıdeı bolmasam da, sol qasıetti babalardyń taǵylymyn tirligime tirek qylyp óstim. Ómirimdi týǵan halqymnyń tilin, mádenıetin zertteýge arnadym. Týǵan ólkemde saýatymdy ashyp, keıin burynǵy Kırov atyndaǵy memlekettiń ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetinde qazaq tili mamandyǵy boıynsha 5 jyl oqydym. Onda Muhtar Áýezov, Beısenbaı Kenjebaev, Simet Keńesbaev, Máýlen Balaqaev, Ybyraıym Mamanov, Zeınolla Qabylov sıaqty uly ǵulamalardyń aldyn kórdim, solardan tárbıe aldym. Muhtar Áýezov pen Beısenbaı Kenjebaev meni ádebıet jaǵyna beıimdese, Simet Keńesbaev, Máýlen Balaqaev, Ybyraıym Mamanovtar til jaǵyna qaraı beıimdeı júrdi. Ýnıversıtetti bitiretin kezde «Qazaq tilindegi maqal-mátelderiniń jaǵdaıy» jóninde dısertasıa qorǵadym Balaqaev pen Mamanovtyń jetekshiliginde. Mektep bitirýge taıaǵanda, «Sosıalısik Qazaqstan» gazetiniń basshylary jumysqa shaqyrdy. Gazette 3 jarym jyl istedim. Biraq gazette istep júrgen kezde meniń kókeıimnen ǵylym ketpeı qoıdy da, aǵalardyń keńesimen Ahmet Baıtursynov atyndaǵy til bilimi ınstıtýtyna aýystym.
Al mamandyq jaǵyndaǵy zertteý jumysymdy frazeologızmderdi zertteýden bastadym. Maqal-mátelderdiń bir tilden endi bir tilge aýdarǵandaǵy qaýqaryn anyqtaý jóninde izdenis jasap, Maksım Gorkııdiń shyǵarmalaryndaǵy maqal-mátelderdiń qazaq tilindegi berilý tásilderin zerttedim. Bul óte aýyr jumys boldy, Gorkııdiń bir shyǵarmasynyń 2-3 aýdarmashy aýdarǵan aýdarma nusqalary kezigedi, bárin oqyp, orysshasy men qazaqshasyn salystyrý kerek. Bul jumysymdy onan ary aýyrlatty. Dese de, kózdegen kómbeme jetip, dısertasıamdy oıdaǵydaı qorǵadym. Keıin «Aýdarmadaǵy frazeologıalyq qubylys» degen zertteý eńbegimdi jarıaladym.
– Halyqaralyq qazaq tili qoǵamy qalaı quryldy? Qoǵamdy qurýǵa túrtki bolǵan kimder?
– Birde akademık Ábdiýálı Qaıdarov akademıadaǵy jastardyń basyn qosyp, «Elimizde qazaq tiliniń qoldanys aıasy barǵan saıyn taraıyp barady, nege qazaq tili halqymyz úshin isteıtin qaýqarynan aıyrylyp qaldy? ? bul máseleni biz kótermegende kim kóterdi? ? al bul máseleni kóterý úshin halyq atynan sóıleıtin respýblıkalyq qazaq tili qoǵamyn qursaq qaıtedi» dep bastama kóterdi. Sóıtip, 1989 jyly 22 qazanda májilis ashyp, respýblıkanyń jer-jerinen ýákil shaqyryp, osy máseleni talqyladyq. Qaıdarov qazaq tiliniń haly jóninde baıandama jasady. Bolashaq qoǵamnyń jarǵysy men baǵdarlamasy jóninde men baıandama jasadym. Bizdiń ursynymyzdy ýákilder qýana qoldady. Dese de, áldekimderdiń nusqaýymen Qazaqstanda kóp ulttyń ókilderi turatynyn eskerip, solardyń kóńiline qaraı otyryp, qoǵamdy qazaq tili qoǵamy emes, ana tili qoǵamy dep ashaıyq degen pikir kóterildi. Zal tym-tyrs. Bir ýaqytta bir káris kelinshek ornynan turyp: «Men bir nárseni túsinbeı turmyn, bizdiń búgin talqyǵa salǵanymyz qazaq tiliniń taǵdyry. Qazaqstandaǵy basty til de qazaq tili. Endeshe, biz nege qazaq tilinen qashamyz? qoǵamnyń atyn nege «qazaq tili qoǵamy» dep qoımaımyz? nege «ana tili» deımiz?» óz kózqarasyn bildirgen edi, zal toly jurt shý etip qoldaı jóneldi. Sonymen qoǵamnyń aty «Qazaq tili qoǵamy» bolyp turaqtanyp, resmı quryldy. Bul qoǵamnyń qurylýyna úkimet basshysy, Iaǵnı mınıstrler kabınettiniń sol kezdegi bastyǵy N. Nazarbaev pen ıdeologıa salasyna jaýapty sekretar hatshy Ózbekáli Jánibekov úlken qoldaý kórsetti. Kelesi jyly, Iaǵnı 1990 jyly 22 naýryz kúni qoǵam atynan «Ana tili» gazetin shyǵardyq. Sodan bastap shetelderde qazaq tili uıymyn qura bastadyq. Al biz 1992 jylǵa deıin respýblıkalyq qazaq tili qoǵamy bolyp keldik te, 1992 jyldan beri prezıdenttiń Maquldaýymen «Halyqaralyq qazaq tili qoǵamy» dep atalyp kettik.
– Termın jasaýda nelerge kóńil bólý kerek? shetel tilindegi ataýlardy óz qalpynda qabyldaý kerek pe?
– Termın degenimiz qarapaıym sózben aıtqanda, ataý sózder. Ár bir tildiń qaýqary ǵylymǵa qyzmet etý murshasymen anyqtalyp otyrady. Bizdiń qazaq tili ǵylymǵa qanshalyqty qyzmet ete alyp jatyr? aldaǵy ýaqytta qanshalyq qyzmet ete alady? qazaq tilinde qanshalyqty termınder jasaldy? qalaı jasaldy? munyń prınsıpteri qalaı? degen máselerdi bir-birlep zerttegende qazaqtyń bir týary Ahmet Baıtursynovqa baryp tirelesiń. Qazaq tiliniń ǵylymı mártebesin kóterýge Baıtursynovtaı at salysqan adam joq. «Óziniń tórt-aq klastyq bilim bar edi, artyna tórt ýnıversıtetti bitirgendeı mura tastap ketti» dep Muhtar Áýezov aıtqandaı, orystar Lomonosovpen maqtansa, bizdiń Baıtursynovty «Qazaqtyń Lomonosovy» dep aıtýǵa bolady. Óıtkeni ol joqtan bardy jasaǵan adam. Ol kezde qazaqtyń deni saýatsyz bolatyn, sol saýatsyz elden saýatty eldiń deńgeıindegi ataý, termınderdi alyp shyǵý degenińiz ǵajap qubylys emes pe?! qarańǵy jatqan qazaǵyn aǵartý úshin neshe túrli oqýlyqtar jasady. Osy oqýlyqtardy qarap otyrsańyz kisiniń oıyna kelmeıtin sózderdi taýyp alǵan. Zat esim, syn esim, bastaýysh, baıandaýysh degen ataýlar qandaı keremet? bular buryn qazaqtyń qoldanysynda bolmaǵan sózder bolǵanymen, biraq túbiriniń bári qazaqtyń tildik qorynda bar sózder, soǵan jalǵaý, jurnaqtardy qosyp oınatyp jibergende keremet termınder týyndatqan. Mine bul Ahmet Baıtursynovtyń danalyǵynyń, biliktiliginiń belgisi. Kózi tirisinde Ahań qazaqqa bárin berýge tyrysqan, biraq ol ózindegi bar múmkinshiligin paıdalana alǵan joq. Kóp ómiri qýdalaýmen ótti. Dese de, ol qazaq tilindegi termınderiń jasalý joldaryn, prınsıpterin kórsetip berip ketti. Eń ókinishtisi, Ahmet Baıtursynov kórsetip bergen sol dástúrdi biz jalǵastyra almadyq. Ahmet Baıtursynovty 30-40 jyl boıy qaıyryp qoıyp, máskeýdiń nusqaýymen emle Erejemizdi ózgertip aldyq. Onda «Orys tilindegi halyqaralyq termınderi sol qalpynda buzbaı qabyldaıyq» dep bektik. Mine bul eń úlken qateligimizdiń biri. Sóıtip, qazaq tiliniń arasynda bógde tilder qaptap ketti, onyń qalaı enip ketkenin ózimiz de baıqamaı qaldyq. Oǵan etimiz ábden úırenip, yńǵaılanyp alǵanymyz sonsha, áli kúnge deıin sodan aryla almaı, irgemizdi aýlaqqa sala almaı kelemiz.
Sonaý ótken ǵasyrdyń 60-, 70 jyldarynyń ózinde Keńesbaev, Balaqaev, Musabaevtar 2 tomdyq túsindirme sózdik shyǵarsa, 70-, 80 jyldardyń aralyǵynda 10 tomdyq túsindirme sózdikpen aınalysty bizdiń ǵalymdar. Sol sózdikterdi alyp qarasańyz mólsherin 60 paıyzy qazaqtyń óz sózi emes, basqa jaqtan orystar arqyly kelgen termınder. Bul neni kórsetedi? biz sheteldermen baılanys jasaı otyryp, sóz almasyp jatamyz, sóz almasý arqyly tildiń damý kózderi ashylady. Biraq, onymen birge, tildegi shetel ataýlarynyń kóbeıýi tildiń damýyn teris baǵytqa aınaldyrady. Bul degenińiz tildi damytý emes, tildiń tynysyn taryltý, qadamyńdy qysqartý. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, sol kúıinde qabyldaıtyn, tıisýge bolmaıtyn ınternasıonaldyq termınderde qandaı keremet bar? eshqandaı keremet joq, assa sol termınderdiń shyqqan mekeni bar, belgili bir ulttyń til qoldanysynda, belgili bir jaǵdaıǵa baılanysty týyndaǵan qarapaıym sózder ǵana. Endeshe, bul qarapaıym sózderdi qazaq tiline aýdarsa bolmaı ma?! árıne, bolady, olardy aýdarýǵa qazaq tiliniń qaýqary jetip-aq tur. Mine osy túıindi tanyp jetken aýdarmashylarymyz sońǵy kezderi buryn tıesýge bolmaıdy dep qarap kelgen ınternasıonaldyq termınderdiń jiligin shaǵyp otyryp aýdaryp, qazaq tiline sińirip jiberdi. Máselen, jarǵy, qujat, baǵdarlama sózderin qazir qoldanyp júrmiz, buryn bulardyń bári «Aýdarýǵa kelmeıtin» sózder bolatyn. Mine bul bizge termın qabyldaýda óte abaılaý kerek ekenin, termın jasaýda kóp izdenýdiń qajettiligin, aýdarýǵa bolatyn sózderdi múmkin bar aýdaryp, óz tilimizge sińirip áketý shart ekenin uǵyndyrdy. Árıne, aýdarýǵa bolmaıtyn sózder de bar, óıtkeni bizdiń turmys-tirshiligimizde ondaı uǵym, ondaı maǵyna bolmaǵan sózder bolýy múmkin. Olardy aýdaryp berýdiń qajeti shamaly. Biraq ony da qazaq tiliniń zańdylaǵyna ıkemdep alsaq quba-qup.
Qazir termınolog kóbeıip ketti. Olar tildiń qamyn, ana tiliniń jaǵdaıyn oılap, sol negizde pikir týyndatýdyń ornyna jeke termın jasaǵysy keledi. Bul jerde árbir ult eń aldymen tiliniń zańdylyǵy neni talap etedi? soǵan sáıkesýi kerek. Áste ózge tilden keletin termınniń taǵdyryn oılamaý kerek termın qabyldaýda. Ony aýdaryp alýǵa óz tilimizdiń múmkindigi jeteme dep aldymen tildik qorymyzǵa úńilýimiz shart. Termın qabyldaýdaǵy ǵylymı negiz degenimiz osy. Jıyp aıtqanda, termın jasaýda, birinshiden, óz tilimizdiń múmkindigin sarqa paıdalanýymyz kerek. Qaıdarovtyń zertteýinshe, qazaq tilindegi óli túbirler kóp saqtalǵan eken, osynyń áserinde qazaq tili kóp shubarlanbaǵan. Mine bul qazaq tiliniń asa baı til ári termın jasaýǵa múmkindigi mol til ekenin kórsetedi. Ekenshiden, qazaq tiliniń qýaty termın jasaýǵa jetpeı qalǵan jaǵdaıda túrki tildes halyqtardan alýymyz kerek. Túrki tildes halyqtardyń tili bizdiń úlken baılyǵymyz. Bul tilder qazir basqa-basqa bolǵanymen, túp tegi bir. Endeshe, nege osy baılyqtan paıdalanbasqa?! máselen, uıǵyrlar aeroplan dese, biz ushaq dep aldyq. Bul túriktiń sózi. Biraq qazaq tiliniń tabıǵatymen bite qaınasyp turǵan ataý. Demek, termın jasaýda týys tilderden sóz qabyldasaq, termınderimiz túrlene, qýattana, áldene túsedi. Úshinshiden, keıbir aýdarýǵa kelmeıtin halyqaralyq termınderin úrkýdiń, ony aýdaramyz dep zorlanýdyń qajeti joq. Qazaq tiliniń bir keremeti kezinde orys tilinen engen termınderdi qazaq tiline sińirip áketti. Araptyń, parystyń da talaı tilin óz tilimizdiń zańdylyǵyna úılestirip aldyq. Mine osy prınsıpterdi nege qoldanbaımyz?! mysaly, ǵylym, bilim, muǵalim degen sózdiń bári arap tilinen engen sózder. Bul ataýlardy bizdiń tilimiz óz tabıǵatyna beıimdep áketken. Mine bul da qazaq tiliniń qýattylyǵy.
– «Qazaq tiliniń órisi tar, ózge ulttardyń sózin dáp basyp beıneleýge qazaq tiliniń qýaty jetpeıdi» dep soǵatyndar da bar ǵoı.
– Osy sózdi aıtqyzyp otyrǵan otbasy tárbıesindegi tekti tárbıeni jiberip alǵanymyzdyń qasireti. «Balapan uıadan neni kórse, ushqanda sony alady» deıdi atamyz qazaq. Uıada qazaq tiliniń ýyzyna jarymaǵan urpaq eseıgende qazaq tilinde sóılep jyrǵartpaıdy. Bala kúnde tilden máıek almaǵan adam eseıgende de mandymaıdy. Mine solar qazaq tili kedeı, órisi tar, beıneleý qýaty nashar degen sózdi aıtyp júrgender. Bile bilsek, túrki tilderiniń negizgi baılyǵy qazaq tilinde jatyr. Qazaq tiliniń baılyǵy ushan teńiz. Biraq biz sony tolyq paıdalana almaı júrip, qazaq tiline min taǵamyz. Sońǵy kezderi ár ult óziniń sózdik qoryn zerttep, qansha sózi baryn esepteı bastady. Sonyń biri orystar. Olar qazir 500 myń sózimiz bar degendi aıtady. Al qazaq tilinde qansha sóz bar? Ábdýálı Qaıdarov qazaq tiliniń qorjynynda mıllıonǵa jýyq sóz bar degendi aıtady. Al osynsha baılyqty biz tolyq ıgere aldyq pa? áýeli, qazaqsha sóıleı alady degenderdiń ózi qanshalyq sóz biledi?! mysaly, sózdik qordy zerttegen mamandar abyz Abaıdyń qoldanǵan sózi jeti myń sóz aınalasynda dep kórsetedi. Biraq buǵan qarap Abaı tilge kedeı eken dep qalmańyz, Abaıdyń ulylyǵy qazaq tilindegi eń shuraıly tilderdi qoldana bilgendiginde. Al Muhtar Áýezov 17 myńnan astam sóz paıdalanǵan eken. Qara sózdiń teńizi Muhtardyń ózi 17 myń sózdi paıdalana alǵanda, uzasa 4- 5 myń sóz biletin adamdar óziniń shamasyna qaramaı «Qazaq tili kedeı» dese shyndyqqa úılese me?! bul beri aıtsaq uıat, ary aıtsaq ábestik emes pe?!
– Týysqan ulttardan sóz qabyldaǵanymyzda til tazalyǵyn da eskermesek bolmas?
– Tildiń tazalaǵy úlken másele. Bul tildiń mádenıetine saıady. Ár bir til óz sapasyn qorǵaı bilýi, tazalyǵyn saqtaı bilýi kerek. Biraq «Til tazalyǵyn saqtaımyn, syrttan sóz jolatpaımyn» deý de syńar jaqty kózqaras. Qabyldaǵan sózder bizdiń tilimizge dóp kelip, qıýlasyp jatsa, ol Erteń-aq tilimizge sińip ketedi, odan qorqýdyń qajeti shamaly. Al qısyny kelmeı, bultıyp turǵan sózdi tilge tyqpalaý ol ábestik. Qazaq tiliniń tabıǵatyna jat, sóıleý mánerimizge sáıkes kelmeıtin sózder qazir bizdiń tilimizdi, sózimizdi buzyp barady. Buǵan nemquraıdy qaraýǵa bolmaıdy. Qashanda qazaq tiliniń ishki zańdylaǵyn negizge alý kerek dep otyrǵanymnyń sebebi osy.
– Jerlik govorlardy tilimizdi baıytý turǵysynan sózdikterimizge engizý qajet dep oılaısyz ba?
– Jergilikti Erekshelikke ıe sózder til baılyǵymyzdyń bir bólshegi. Muny kásibı leksıa dep ataıdy, Iaǵnı ár qaısy óńirlerdegi túrli sharýashylyqqa baılanysty týyndaǵan ataýlar. Muny tildiń tabıǵatyn túsinbeıtin keıbir mamansymaqtar dıalekt degisi keledi. Ol dıalekt emes, kerisinshe, ol bizdiń tilimizdiń baılyǵy. Ony biz tilimizdiń qoldanys aıasyna kirgizýmiz kerek.
– Siz tildiń dybystaý máneri, ıaǵnı tildiń mýzykalyǵy degenge qalaı qaraısyz?
– Jaqsy suraý. Óte názik nárse. Árıne, ár bir tildiń ózindik maqamy, áýeni bar. Bizdiń qazaq tilinde de mýzykalyǵy kúshti. Ásirese, daýysty dybystar aralasqan sózderdiń áýezdilik, áýendik Ereksheligi kúshti. Mine osyndaı sózderdi áýendik Ereksheligine qaraı, Qıraǵatymen, maqamymen, ózine tán áýenimen aıta bilýdiń ózi tildiń mádenıetine jatady. Qazir tilimizdiń sóıleý zańdylyǵyna, dybystaý júıemizdiń Ereksheligine úılespeıtin qıqyldaǵan, shıqyldaǵan sózder, dybystar kóbeıip, sóıleý mádenıetimizge, til mádenıetimizge yqpal jasaı bastady. Qulaqqa túrpideı tıedi, tyńdaǵyń kelmeıdi. Kezinde biz Muhtar Áýezov, Máýlen Balaqaevtardyń sabaǵyn tyńdadyq. Ol kiselerdiń sóıleý máneriniń ádemiligi sonsha, tyńdaǵan saıyn tushynyp, súıinip estısiń. Óıtkeni olardyń aýyzynan shyqqan sózder adamǵa ózgeshe áser jasaýshy edi. Bylaısha aıtqanda, ol kiselerdiń sózinen qazaq tiliniń taza mýzykalyq áýeni tógilip turatyn. Demek, sóıleý degen bar da, qazaq tiliniń dybystaý zańdylyǵyn eskerip, ádemi sóıleý degen bar. Qansha sheshen sóılegenińmen, sózdiń mýzykalyǵyna, áýenine mán bermeseń, ol tyńdaýshyǵa tatymsyz bop shyǵady. Sóz qadyryn, til qadyryn, til mádenıetin biletin adam tilge, tildiń áýezdilegi máselesine de mán bermeı tura almaıdy. Óıtkeni til degenimiz ulttyń ózi. Tilsiz ult joq. Ahmet Baıtursynovsha aıtsaq, «Sózi joǵalǵan ulttyń ózi de joǵalady».
Suhbattasqan Qalıakbar ÚSEMHANULY
