Kólikten túser-túspes Ernarǵa:
– Toqta – dedim. Artyna burylyp qarady.
– O kisi temeki tartqandy unatpaıdy eken. Osy jerde shegip alaıyn. Eki saǵat ótkenshe "qýrap" qalamyn – dedim.
– Keshigemiz. Asqar aǵa keshikseń ketip qalady eken. Telefon ustamaıtynyn bilesiń.
– Keshikpeımiz – dedim qoıý tútinniń arasynan syǵalap.
– Sýretke túsirgende "bylaı turyńyz, ońǵa qarańyz" degenimizge ótkendegi qyrsyq shaldardaı kónbeı qalmaı ma? – dep kúdigin aıtty.
– Bastysy kezdesýge kóndirdik qoı, ary qaraı birdeńe bolar – dedim aýzyma bir tal "orbıt" saǵyzyn salyp jatyp.
Asqar aǵany ońaı taptyq. QBTÝ-dyń ýádeleskendeı dál aldynda kezdestik. Amandyq-saýlyqtan keıin:
– Aldymen men senderge bir tarıhı oryndy kórseteıin. Negizgi jumysymyzǵa sosyn kiriseıik – dedi.
Orta ǵasyrdaǵy aǵylshyn saraıyndaı ýnıversıtettiń úlken esigin zor kúshpen ıterip ashyp, ekinshi qabatqa kóterildik. Han saraıyndaı jaryq, kıiz úıdeı dóńgelengen dárisqanaǵa kirdik.
"Mine, myna jer – tarıhı oryn. Alǵashqy deklarasıa, táýelsizdik, ata zań, prezıdentti taǵaıyndaýdyń barlyǵy osy jerde ótken. Men – baqytty adammyn. Alǵashqy jyldary sonyń daýysyn qolmen eseptedim. Sebebi, ol kezde kompúter joq edi. Keıin Elbasynyń jalaqysyn da eseptep shyqtym. Áne, anaý shetki oryndyqta Imanǵalı ekeýmiz otyratynbyz", – dep esikten kire beristegi shetki oryndyqtardy nusqady.
Keń záýlim saraı, oryndyqtarǵa otyryp kórdim. Qalyń aǵashtan jasalǵan óte berik oryndyqtar. Áli myń jylǵa deıin shydaıdy. Otyryp alyp, 90-jyldardaǵy osy jerdegi oqıǵalardy elestettim. Eń alǵash mektepke barǵanda synyptan sezgen bir ıisti sezdim. Eskiniń ıisi...
"Mine, myna minberde Elbasy turyp alǵash ret Táýelsiz Qazaqstannyń atynan sóıledi", – dep eski, biraq óte aýyr minberdi kórsetti. Oǵan da shyǵyp kórdim...
Mysaly, AQSH-taǵy alǵashqy táýelsizdik jarıalaǵan shaǵyn eki qabatty úıdi murajaıǵa aınaldyryp, syrtyna eskertkish taqta qoıǵan. Al bizdiń ǵımaratty eshkim bilmeıdi", – dedi Asekeń.
İshin aralap bolǵan soń, aǵanyń kabınetine keldik. Jolda Elbasynyń túski as ishetin bólmesine, Qonaevtyń kabınetine soǵyp óttik...
Ernar aınaldyryp sýretke túsirip júr, al men osy oqıǵalardy mıyma jazýǵa tyrysyp, Asqar aǵaǵa suraqty tótesinen qoıdym:
— Suhbatty birden tarıhtan bastaǵym kelip otyr. Ejelgi matematık tulǵalar óleń de jazǵan. Mysaly, Omar Haıam, ál-Farabı, Ulyqbek, tipti HİH ǵasyrdaǵy Sofá Kovalevskaıa... Ataqty matematık Veıershtrass: "Matematık aqyn bolmasa belgili bir jetistikke jete almaıdy" deıdi. Matematıkterdiń óleńdi túsinetinin qaıdam, qazirgi aqyndar esepke júırik emes. Búginge kelip osy ekeýiniń ekige bólinýine ne sebep boldy?
— Ómir! Óıtkeni ómir bir orynda turmaıdy. Siz tarıhtan ótseńiz, ál-Farabı degen kisi aqyn da bolǵan, mýzykant ta bolǵan, matematık te bolǵan, astronom da bolǵan hám fılosof ta bolǵan. Ál-Farabı ǵylymdy beske bóledi. Sonyń birin "matematıka" dep alǵan. Al mýzykany matematıkanyń ishine kirgizedi. Minekı, osydan-aq bilýge bolady. Jańa óziń aıtqan Omar Haıam. Irannyń myqty ǵalymy. Ol kisi de esepke júırik bolǵan. Óleń de jazǵan.
Qazir ǵylym damydy, poezıa da damydy. Biraq óz basym qanshalyqty damyǵanyn bilmeımin.
— Poezıa damydy...
— Qatty damysa damyǵan shyǵar. Biraq, báribir Omar Haıamnyń bir shýmaǵyna jete almaıdy. Qazir bul ekeýi (poezıa men matematıka) bir-birinen alshaq bolyp ketti. Túptep kelgende týysqan.
— Ekeýin baılanystyratyn ne nárse?
— Ekeýin ıntýısıa baılanystyrady. Qazaqshalap aıtsaq qıal, sezim. Sezim bolmasa, durys óleń shyqpaıdy. Sezim bolmasa, durys esep te shyqpaıdy.
— Sonda matematıkaǵa da shabyt kerek pe?
— Mindetti túrde kerek! Shabyt bolmasa isiń júrmeıdi. Matematıkada problema kóp. Sen onyń bárin sheshe almaısyń. Sebebi ne deseńiz? Qıal jetpeıdi. Oı, shabyt kelý úshin jaǵdaı bolý kerek. Men kúı tyńdasam ne klasıkalyq mýzyka tyńdasam...mysaly, "Táttimbet", "Jumyr qylysh", "Kóruǵly", "Jolaýshynyń jol qońyry"... Ózinen ózi oı kele bastaıdy. Ary qaraı ózi júre beredi.
— Bir suqbatyńyzda: "Óleń jazý ońaı, matematıka qıyn" depsiz. Osyǵan qarsy pikir aıtqym kelip otyr. Esep sıaqty óleń jazý da qıyn. Abaıdyń sózi bar: "Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń, óleńmen jer qoınyna kiredi deneń" degen. Menińshe, barlyq ǵylym, órkenıet poezıamen bastalyp, poezıamen bitedi. Sizdiń ómirińizde osy óleńniń alar orny qandaı?
— Men Abaımen talasa almaımyn. Biraq meniń logıkamdy tyńdap kór. Pýshkın: "Poezıa doljna byt glýpovata" deıdi. Kishkene aqymaqtaý bolý kerek degeni ǵoı. Soǵan qarap "Óleń — aqymaqtaý óner" dep aıta alamyz ba? Joq! Tek uly adamdar solaı erkindeý oılaıdy. Men uly adamnyń mańyna jolaı almaımyn, biraq keıde meniń de erkindeý aıtatyn kezim bolady(kúldi). Árıne aqyndyqtyń, óleńniń adamzatqa kerek ekendigi, óleńmen týyp, óleńmen óletindigi – aıqyn nárse. Biraq siz faktige kelińiz. Mysaly, aqyndardyń jazatyn 3-4 taqyryby bar: "Mahabbat, Týǵan jer, Otan". Basqa taqyryp joq. Mahabbat degen eń ońaı taqyryp. "Súıdim-kúıdim" dep bári jazady emes pe? Shyndyǵynda ony jazý da ońaı emes. Jalpy, kásiptiń bári jaqsy. Ǵylym da, aqyndyq ta, qurylysshylyq da. Áńgime sony professıonaldy turǵyda ıgerýde. Eger, óleń jazý qıyndap ketse, demek, professıonaldy deńgeıdiń joǵarylaǵany. "Mahabbat, kúıdim-súıdim" degen mıllıon óleń bar.
— Matematıka týraly bir óleń bilesiz be?
— Matematıka emes, fızıka týraly Ákim Ysqaqtyń "Fızıktiń mahabbatyn" bilemin. — Bos sóz. Matematıka, fızıka týraly bir óleń joq. Olar uıqasqa kelmeıdi. Uıqasqa keltirýge bolady. Tek, bilim kerek. Aǵylshyndarda Djeıms Sılvestr degen matematık esepti óleńmen jazǵan. Nemese Nıkkolo Tartalá... Qazaqta aıtys degen óner bar. Sózben salǵylasý. "Sen Qyz Jibek emessiń" deıdi. Oǵan jaýap retinde: "Men Qyz Jibek bolmasam, sen Tólegen emessiń" deıdi. Aınalyp kelgende sózben salǵylasý. Mine, osyndaı aıtys Italıada da bolǵan. Biraq ol aıtystyń bul aıtystan ereksheligi Italıada sózben emes eseppen aıtysqan. Biri ekenshisine 10 esep bergen. Ony kádimgideı notarıýs arqyly bekitip, pálen kúnde shyǵaram dep qol qoıady eken. Jaýabyn keıin halyqqa jarıalaıdy. Ol esepterdi halyq túsinbese de ishinen bir-eki túsinetin adam bolǵan. Mine, sol kezde Tartalá degen kisi úshinshi dárejeli teńdeýdiń shyǵarý jolyn tapqan. Tartalá degen kekesh degen sóz. Ómirde de ol kisi kekesh eken. Onyń qarsylasy Kardano degen matematık bolǵan. Kardano qýlaý, sózge sheber kisi eken. Sol aıtysta Tartalány eshkim jeńe almaǵan. Sebebi ol qarsylasyna ylǵı úshinshi dárejeli esep beredi eken. Qarsylas shaq keltirmegen. Kardano sony bilý úshin aldap, arbap: "Bul ne, bizge de úıretshi?" dep ishi-baýyryna kirip suraǵan ǵoı baıaǵy. Sol kezde Tartalá óleńmen jaýap bergen eken. Kardano da qý ǵoı bilip alǵasyn, Tartalá dalada qalǵan. Sol formýlany "Kardano formýlasy" deıdi. Kardano – onsyz da belgili myqty adam. Mysaly, kóliktegi "kardan valdy" osy kisi oılap tapqan. Ol kezdegi jurt on qyrly edi. Kardanonyń aqyldylyǵy matematıkadan bólek kúndelik jazǵan. Onyń ishinde bári bar. Basty taqyryby kúnde neshede turdy, jóteldi me, jótelmedi me, qandaı tús kórdi, qannyń qysymy qalaı boldy bárin jazyp otyrǵan. Munyń bári ne úshin? Sebebi, ol kisi matematık ári "medık" bolǵan. Medısınada da jetken jetistikteri bar. Ol: "Men bosqa ómir súrmeýim kerek" dep, ómirine medısınalyq eksperıment dep qaraǵan. Adamnyń kúnine neshe ret túshkirgeni, aýyrǵany, tamaq ishkeni jalpy qyzyq emes shyǵar, biraq medısına úshin qundy. Italıadaǵy aıtyp otyrǵan aıtysymyz – HVİ ǵasyrdaǵy esep aıtysy. Al, bizdiki sózben salǵylasý. Munyń qaısysy jaqsy ekenin men dóp basyp aıta almaımyn. Biraq meniń biletinim kez kelgen matematık mahabbat týraly óleń jazyp bere alady. Onyń sapasy nashar, deńgeıi tómen bolýy múmkin. Ol – basqa másele. Al kez kelgen aqyn esep shyǵaryp bere almaıdy. Jalpy aqyn emes, kez kelgen adam esep shyǵara almaıdy. Ókinishke oraı bizde ne kóp aqyn kóp. Qazaqta ekiniń biri eki aýyz sózdiń basyn quraı alady. Ekiniń biri esep shyǵara almaıdy.
Biz nemen maqtanamyz. Qazir surasań: "Oıbaı, Shyńǵysqan qazaq eken, oıbaı, Adam ata qazaq eken, oıbaı, Isa paıǵambar qazaq eken" deıdi. Bul neni bildiredi?! Bul bizdiń ulttyń áli damyp jetispegendigin bildiredi.
— Qazaqqa kim kerek?
– Qazirgi damyǵan zamanda qazaqqa tehnokrat kerek. Óıtkeni biz erteń sóz uıqastyǵy, ádemiligimen alǵa shyǵyp kete almaımyz. Ony siz moıyndaısyz, men moıyndaımyn. Balańyz moıyndamaıdy. "Oı, atamyz boltýn eken", - deıdi. "Aıta beredi",- deıdi. Boldy. Biz nemen maqtanamyz?! Qazir surasań: "Oıbaı, Shyńǵysqan qazaq eken, oıbaı, Adam ata qazaq eken, oıbaı, Isa paıǵambar qazaq eken" deıdi. Bul neni bildiredi?! Bul bizdiń ulttyń áli damyp jetispegendigin bildiredi. Bala deńgeıinde ekenin bildiredi. Bul – provınsıalızm. Óıtkeni, búgin maqtanatyn eshteńesi joq, sondyqtan ótkenimen maqtanady. Siz ótkenmen maqtanbańyz. Siz búginmen maqtanyńyz. Isa paıǵambar – evreı, Assırıa taıpasynyń bir tilinde sóılegenin jurttyń bári biledi. Boldy! Qazaqqa "Boratsyń" dese namysy keledi. Shyndyǵynda osyndaı sanamen qaıda baramyz. Sebebi, biz Borattyń tirligin qaıtalap otyrmyz. Mine, osyǵan jurt nazar aýdarsyn. Qazaq tek aqyndyq ónermen ozamyn deýi – bos sóz. Aqyndyq qazaqtan basqa eshkimge kerek emes. Bul "óleńdi tasta" degen sóz emes. Ol "búgingi kúnniń kásibin úıren, jatpa, alǵa jyljy, pozıtıv izde" degen sóz.
— Tehnokrat dep qaldyńyz. 2009 jyly da qazaqqa tehnokrat kerek degen ekensiz. Sodan beri 10 jyl ótti. 10 jyl ǵaryshpen eseptegende kózdi ashyp-jumǵandaı ýaqyt bolǵanymen, ǵylym men tehnıka, aqparat salasy jaryq jyldamdyǵyndaı damyǵan búgingi zamanda, 10 túgil 1 jyldyń ózi kóp. Sebebi, bir jylda jańa tehnologıa shyǵyp, jańa ǵylymnyń negizi qalanyp jatady. Jalpy, budan 1 ǵasyrdaı ýaqyt buryn Abaı synaǵan, Abaı jazǵan qazaq nege ózgermedi, nege biz áli qysyr sózge qumarmyz, sózden iske kóshpeımiz?
— Taǵy da Abaımen talasa almaımyn. QBTÝ-da jumys istep jatyrmyn. Bıyl 200-deı stýdentim bar. Buryn 10-15, 20 bolatyn. Qazir 200. Aýdıtorıaǵa syımaı ketedi. Sonyń ishindegi onynyń kózinde oty bar, ǵylymǵa yntasy bar jigitter. Buryn ondaı da joq bolatyn. Sondyqtan men tragedıa kórmeımin. Bastysy umtylys bar. Jaqsy aıttyń "10 jyl az ba, kóp pe" dep. Eger Isa paıǵambar jasymen esepteseńiz 10 jyl túk te emes. Al kompúter jasymen esepteseńiz 10 jyl orasan qashyqtyq. Kompúter mıy ár jarty jylda 2 ese ósip otyrady. Qazir jyldam damyp jatyrmyz.
– Pıfagorshylar 10 sanyn ıdeal san dep eseptegen eken. Jalpy, sandardyń qajeti men qasıeti týraly aıtyp berseńiz.
–10 sany ıdeal san emes. 1 saǵatta qansha mınýt bar?
– 60 mınýt.
– Durys.
– 1 mınýtta qansha sekýnd bar?
– 60.
60. Nege 60, nege 10 emes?! Negizi qajetti san 10 emes, 60. 60 sany qaıdan shyqty? Kóne Vavılonnan. Egıpet pıramıdalary kóne 60-tyq júıemen eseptelgen. Ondyq júıe bertin kele shyqty. Ol buryn Úndistanda jazylǵanymen, eldiń bárine qosýdy, kóbeıtýdi úıretken Vİİİ ǵasyrdaǵy ál-Horezmı degen babamyz. Oǵan deıin jurttyń bári alpyspen júrgen. Nege bárin alpyspen esepteıdi? 3-4-5 – úsh qatar turǵan sannyń kóbeıtindisi. Buryn bári alpyspen eseptelgen. Aı, kún, jylyńyz. Sheńberdiń ózi 360 gradýs. Sondyqtan qajetti san 10 emes, 60 bolǵan. Ál-Horezmı ondyq júıeni oılap tapqasyn jurttyń bári soǵan kóship ketti. Ońaı ǵoı. Jalpy, Pıfagor ózine bólinetin basqaǵa bólinbeıtin sandardy myqty dep eseptegen. Mysaly, 7 ózine bólinedi, basqa sanǵa bólinbeıdi. Al 6 ekige jáne úshke bólinedi. Qazaq ta esepke júırik bolǵan. Biraq onyń esebi bólek esep. Biz ondyq júıemen eseptesek, qazaq on ekilik júıemen eseptegen. Ondaı esep basqa halyqtarda da kóp. Mysaly, Chýkchalar. Orystar bárin jaýlap alǵanymen osy chýkchalardy baǵyndyra almapty. Sebebi, olardyń oılaý, sanaý júıesi basqasha bolǵan. Árıne, keıin soǵyspen emes, araq berip, aýrý taratyp jeńdi. Sandardyń qajettiligi, qasıeti onyń turmys saltyna baılanysty. Salystyrmaly túrde ǵana.
— Qazaq halqynyń arasynan matematıkterdiń kóp shyqpaýynyń sebebi nede?
— Onyń bári salystyrmaly nárse. Matematıka qıyn ǵylym, oǵan jurttyń bári barmaıdy. Birinshiden, júregi daýlamaıdy. Ekinshiden, qyzyq emes dep oılaıdy. Shyndyǵynda matematıkada shabyt bar, ádemilik bar, oı bar. Biraq ony túsiný ońaı emes. "Mýzykanyń tóresi – opera",- deıdi. Nege opera? Adamdardy jınap operaǵa aparsań jartysy qashyp ketedi. Tyńdaı almaıdy. Operany túsiný úshin úlken bilim kerek. Sol sıaqty matematıkaǵa bilim kerek. Siz, mysaly, 20 tom kitap jazýyńyz múmkin. Biraq halyqtyń esinde bir ǵana jol óleńińiz qalady. Ony ózińiz de bilesiz. Al matematıkada ondaı bolmaıdy. Dýlat Isabekov: "20 jasynda aqyn klasık bola alady, 20 jasynda jazýshy klasık bola almaıdy" deıdi. Matematıka da sondaı ǵylym. Eger qazaqqa myń aqyn kerek deseńiz, on matematık kerek shyǵar. Sondyqtan az ba, kóp pe bar. Jurttyń bári matematık bolmaıdy ǵoı. Onda ómir qyzyq bolmaı qalatyn edi. Óıtkeni matematıka formaldy, abstraktili ǵylym. Onyń túbine ilý de, bireý ǵana jete alady. Sondyqtan kóp adam óziniń, basqanyń ómirin qurtpaı qurylyspen, qoı baǵýmen aınalyssa, múmkin, paıdalyraq bolatyn shyǵar.
P.S. – Álgi boqtap sóıleıtin qyzdyń aty kim edi? dedi Asqar aǵa.
– Aıjan Baızaqovany aıtasyz ba? – dedim.
– Iá, sol qyz bizdiń deńgeıimizdi kórsetedi. Áıtpese, esi durys adam sonyń sózin, isin baǵa ma? Onyki marketıń, kásip. Olar "atyń shyqpasa jer órteni" týra maǵynasynda túsinedi.
– Shyryn Narchaevaǵa qalaı qaraısyz? – dedim.
– "Normalni" qaraımyn – dedi de kostúminiń oń jaǵyn ashyp kórsetip:
– Adam osyny kórsetkenge daýryǵa ma? Elemeı qoıý kerek, bitti. Ondaılar barlyq ultta bolǵan. Adamdar áıel denesin kórgisi kelse, Mıkelandjelony qarasyn dedi.
– Oǵan Genrıh Aldegrever, Dorotı Iannone, Egon Shıle, Gústav Kýrbe, Vınsent Van Gog, Renýar syndylardy qosyńyz,- dedim.
Osylaı qoshtasyp shyqtyq. Asqar aǵanyń: "Qazaqqa aqyn emes, tehnokrat kerek! Erteń seniń balań sózińdi moıyndamaıdy" degeni sanamda jańǵyryp jatty.
– Shyndyǵynda solaı ma? – dep Ernarǵa qaradym. Ol meniń sózimdi estigen de joq. Kóshedegi beıtanystardy sýretke túsirýmen áýre edi.
Áńgimelesken Tursynbek Bashar
massaget.kz
