I
Shyn shedevr óner myńjyldyqtar aǵysynyń aldynda bolady ǵoı. Onyń «túsindirme sózdiginiń» tym kesh jasalatyny da sondyqtan bolsa kerek. Mosart pen Bahtyń, Shopen men Táttimbet mýzykasynyń ishki atmosferasynyń qyry men syry jaıynda ana tilimizde kúni búginge deıin birde-bir tanymdyq eńbektiń jazylmaýy osy oıymyzdyń aıǵaǵy ispetti.
Tulǵanyń ómirbaıan dereginen oqyrman qaýym azdaǵan aqpar alǵany bolmasa, muny endi tanymdyq kategorıaǵa jatqyzýǵa múlde kelmeıdi ǵoı. Meniń oıymsha, bul marǵasqalardyń mezeti endi ǵana týdy ma dep oılaımyn. Shyndap kelgende mýzykany túsiný úshin oǵan eń áýeli kedergi jasaıtyn negizgi faktorlardan tolyqqandy arylyp alǵanymyz jón sekildi. Bizdiń shaǵyn jazbamyzdyń negizgi maqsuty da minekeı, osy jaıynda bolmaq.
Eger biz shyn ónerdi IİS pen ÁÝEN dep qabyldaıtyn bolsaq, onda poezıa men mýzykanyń bálendeı bir aıyrmashylyǵy da joq (Keı mýzykanttar arasynda dybys estilmeıdi kerisinshe «kórinedi» degen de pikirler bar). Bul pikirge ádebıetti tek áripter tizbeginen ǵana turatyn proses dep qabyldaıtyn grafomandar jámıǵaty óre túregelmese, qalǵandary qos qoldap turyp quptaıdy degen nıettemin. Kitaptyń kúıreý tragedıasy da osy áripter tizbeginen bastalady ǵoı. Eger dúnıeni úlken bir mátin desek, júrek onyń beınebir túsindirmesi sekildi. Shyǵarmashylyqta jazýǵa deıin «jazý» prosesi bar. Jazý áriptiń tańbasy ǵana emes. Eń áýeli – áýen. Qaǵazdaǵy tańba (durysy nota) dombyra ishegine kóshkende ádemi áýezge aınalyp ketetini sekildi, júrektegi áýen qaǵazǵa túskende birtúrli «kúmbirlep» ketedi. Áýeni men ısi joq jazý bar bolǵany bopyr sózdi ishine jerlegen tórt buryshty tabyt ǵana. Mundaı kitap ólgen sózdiń basyna orynatylǵan beıne bir qulpytas sekildi.
Óleńde sóz barynsha azaıyp, sezim ( áýen) men dramatýrgıa (ıis) alǵa shyqqanda ǵana shyn poezıanyń kúni týady. Bul endi eshbir talas týdyrmaıtyn basy ashyq jaıt qoı.
Sóz degennen shyǵady, ónerdiń túbine qashanda osy saban sóz ben borpyldaq moral ataýly jetip keldi emes pe?
Judyryqtaı júregimdi mańdaıyńyzǵa jaınamaz etip tósep aıtaıyn. Eger biz osy eki kedergini (ıaǵnı sóz ben moraldi) tolyqqandy toqtatqanda ǵana bekzat ónerdiń negizgi atmosferasyna ótemiz. Sol qos qyspaq sheńgelinen qutqarǵan pragmatıkalyq oılaý men ben azat sanamyz ǵana bizdi basqalaı ólshemge ótkizedi. Sonda ǵana sımfonıa men kúıdi sary qymyzdaı simirip, poezıa ataýlynyń múlde saban sóz emes ekendigin anyq ańǵaramyz.
Osy turǵydan kelgende men Táttimbet pen Shopenniń, Mosart pen Bahtyń bálendeı bir birinen aıyrmashylyǵy joq adamdar dep esepteımin. Bulardy shyn júregimmen naǵyz shaıyrlar dep moıyndaımyn.
Áńgimemdi sál áriden tarataıyn. Búginde álemdi álekke salǵan myna pandemıa adamzat basyna ózindik «qıamet qaıym» týǵyzdy. Ne desek te adamzat balasynyń úmiti men kúdigi ómir báıteregine ilingen kúzgi japyraqtaı qaltyrap-aq tur.
«Soǵys júrip jatqanda soǵys týraly, onyń qateligi men zardaby jaıynda fılm túsirý esh múmkin emes» demekshi dál qazirgi sáttegi bizdiń basymyzǵa ornaǵan bul jaǵdaıǵa qatysty birdeńe deý shynymen-aq qıyn. Tek ishki túısigimiz ben et júregimiz adamzat balasynyń tarıhı tańdaý kezeńiniń aldynda turǵandyǵyn eptep sezdirgendeı bolady.
Meniń oıymsha, endigi adamzat násiliniń ómir jylnamasy koronovırýsqa deıingi ám keıingi dep ekige bólinetin sekildi. Osy keıingi jol alǵashqy joldyń qıas ketken kemshilikteri men ótirikterin shyjǵyryp turyp betine basqandyǵymen tarıh paraǵynda qalatyn shyǵar. Bul keler shaq mezgiliniń ózi ornatar shyndyǵy men quzireti desek te bolatyndaı. OSY JAǴYNAN KELGENDE BUL İNDETTİŃ SHYN TABIǴATYMEN NEGİZGİ MAZMUNY NAǴYZ REVOLÚSIAǴA JAQYN.
Atalǵan indet memleketterdiń saıası turpatyn da tutastaı ózgertýge tıis. Sol úshin de ony tóńkeris (revolúsıa) tabıǵatyna shyn balap otyrmyn. Ózderińizge málim, basqasyn aıtpaǵanda qazirgi qos qaptalymyzdaǵy Reseı men Qytaı memleketiniń saıası platformasyn komýnıser men kári adamdar leginiń koefısıenti qurap otyr ǵoı. Aýrýdyń negizgi sımptomy gerontokratıany (qarttar bıligin) qulatatynyn eskersek, áýeli bul indet ımperıalyq shovınızm pálsapasynyń da túbine jetedi degen sóz. Demek, osyǵan qarap otyryp adamzattyń oılaý prızmasy da basqalaı qabattarǵa ótedi dep úlken boljam jasaýymyzǵa da negiz bar. Bul «revolúsıa» endi jumyr jer ústinde qansha jyl óz ámirin júrgizetinin biz tap basyp aıta almaımyz. Biraq, bir nárseni ǵana anyq aıta alamyz. Bul indetten ashshy sabaq alǵan adamzat balasy aınalyp kelgende mynadaı murat jolynda shyn bátýaǵa bekise deımiz.
Ol úshin eń áýeli adamzat balasy JYNYSTYQ, JAMAǴATTYQ, NÁSİLDİK kedergilerden tolyqqandy arylsa ǵana rasızm men femınızm, aı men kres (meshit pen shirkeý) keseliniń arty ashylyp, adamzat balasy birine-birine tipten jaqyndaı túsetin edi.
Minekeı, osylaı ǵana biz endi óz-ózimizdi jumyr jer ústinde tolyqtaı saqtap qala alamyz. Endi munymen ǵana máseleniń bári túbegeıli sheshile salsa tipten jaqsy ǵoı.
Qalaı desek te ózgeris ataýly barlyq dúnıeniń óz zańy men qozǵalysyna jańasha túr berip, basqalaı sypatta túzedi emes pe.
Osyǵan saı túgel túsinik pen ónerdiń de óz sharttary jańa nızam aǵysyna qaraı tápsirlenýi tıis. Bulaı bolsa endigi ádebıet pen mýzyka, tipti teologıa sapyndaǵy saýap pen kúná týraly túsinigimiz de júz paıyz túleýi tıis degen oıdamyn. Bir ǵana mysal.
Buǵan deıin ádebıet pen mýzykany sóz ben saz dep ǵana túsinip kelgen qorash sanamyz endi ony BOLMYS PEN PRINSIP, al shyn QUDAISHYLYQTY Táttimbet pen Shopen mýzykasynyń aýrasynan izdegenimiz áldeqaıda durys sekildi. Osyǵan saı jańa nızam erejesine laıyq óner qaǵıdadalary da ózgerýi kerek dedik qoı. Endigi adamzatttyń rýhanı tazalyǵyn qulshylyq rıtýalymen emes, klasıkalyq týyndylar tanymynyń tezinde tarazylap úırensek quba-qup bolatyn edi (Sebebi, adamzattyń tarıhy degenimizdiń ózi tulǵanyń, dálirek aıtsaq Shekspır men Gandıdiń, Mosart pen Bah sekildi marǵasqalardyń tarıhy emes pe). Biz qashanda tulǵanyń tanymy men prınspterine muqtajymyz ǵoı. «Kúnádan» arylmaq bolǵan rýhanı nıetimizdiń sara joly da osy krıterııler negizinde baǵamdalsa nur úsitine nur bolatyn edi...
II
Búktelip turǵan bul oıymyzdyń belin jazatyn dúnıeniń biri Frederık Shopenniń «Jumaq áýeni» týyndysy. Ne qustyń ıa japyraqtyń sybdyry joq, qysqasy bul fánıdiń biz elesteter birde-bir nyshany bilinbeıtin mundaı dúnıeni Shopen qalaı jazdy eken? Eń qyzyǵy qazaq mýzykasynyń qos alyby sanalatyn Qazanqap pen Táttimbet áýenderinde de dál osy tárizdi tylsymnyń ýili bar. Bul bálkim baqıdyń bizge talyqsyp jetken óz úni shyǵar. Bálkim qos ishek ataýly eki ómirdi bir-birine eldestirip turǵan elshiniń aýmaǵan ózi bolar. Qalaı desek te osy dybystar da tylsym bir dúnıeniń fánıge sezdirgen aqjoltaı habary bar. Endi sol baqıdyń fánıge joldaǵan emeýirin sazynyń ýili men rámizin eptep tápsirlep kórsek.
Ol úshin biz Shopenniń «Jumaq áýenine» oralaıyq.
Bul jerdegi jumaq - rýhtyq ólshem. Shopen bul dybystardy shyntýaıtyna kelgende jumaqtan emes, óz júreginen estigen.
Shopen mýzykasynyń ón boıynan úzdiksiz tamshylap turatyn sol áýen jumaq pen tozaq uǵymdarynyń jer astynda emes, adamnyń óz ishinde ekendigin, ári adamnyń tazarýy men shattanýy, bireýdi marqaıtýy ispetti izgi sezimderiniń bári-bári jumaqtyq ólshem ekendigin aıtady. Eger adam ahýaly joǵarydaǵy izgi sezimderden tutas maqurum bolsa, onda tek «jumaqtan» qýylǵan Adam ata men Haýa ana ǵana emes, myna bizder de solardyń sapynan bolatynymyzdy ısharalaıdy.
Áıgili psıholog Jak Lakannyń «Basqanyń ıgiligi úshin birdeńe isteý bizdi tek kúnádan ǵana emes, ishki kúızelis ataýlynyń bárinen qulantaza qutqarady» degeni de osy bolsa kerek-ti. Kıeli kitaptarda aıtylatyn «adam balasy kúnásinan tolyq arylyp ǵana jumaq baqshasyna kiredi» ısharasynda da pendeniń óz ishki táýbási men shyn katarsısi jatyr ǵoı.
Shopen «jumaǵynda» júrgen Adam ata men Haýa ana maqamy sımvoldyq ólshem. Sondaı-aq ol adam balasy sál talpynsa bolǵany óz júrek kózesinde shópildegen áýendi ózi estı alatynyn da qaperimizge salady.
Minekeı, barynsha syǵymdap aıtqanda «Jumaq áýeni» týyndysynyń qysqasha ǵana mazmuny osyǵan saıady.
Ras, Shopenniń jany óz júregindegi únge shomǵan. Asqaq rýhy óz júrek beldeýindegi peıishke enbegen adamnyń atalǵan orasan sezimdi dál bulaısha tamshylatyp jetkizýi esh múmkin emes. Senbeıin deseń, ashyq dáleli bar mundaı ekstazǵa endi qalaısha kóz jumyp qaraýǵa bolady.
Adam ahýalyndaǵy osyndaı ekzıstensıalyq haldi esh túsinbeıtin bizdiń bilgishter ne nárseni bolsyn tek oqıǵalarmen ǵana baılanystyryp, ol bolmasa jalǵan ańyzdar oılap taýyp negizgi shyndyqty laılap jatady ǵoı. Sonyń biri áıgili kúıshi Qurmanǵazy tıesili.
Aıtalyq, Qurmanǵazy babamyz da dál osy qoldan qurastyrǵan ańyzdarda aıtylǵandaı arqa topyraǵyna tabany tıip, Táttimbet kúıshimen eshqashan júzdesken emes. Jasyratyny joq, kóbimiz «Saryarqa» kúıiniń ishki mazmuny men negizgi dınamıkasyn osy oqıǵamen nemese jylqynyń shabysymen baılanystyryp jatamyz ǵoı. Árıne, múlde qate paıym.
Shyndap kelgende bul shyǵarma Qurmanǵazy ahýalynyń óz ishki «Saryarqasy» men kóńil kúzi.
«Saryarqa» – basynan bir-aq kúnde ǵana aýa salǵan bulaǵaı shaǵynyń jastyq kóńili men ystyq jigeriniń saryǵy. Sarǵysh tartqan kóńiliniń ǵumyr soraby. Bazbireýlerdiń tazy qýǵan túlkideı jiniktirgen dyzdaq shertisin emes, kúı qaǵany Qalı Jantileýovtyń kóne úntaspasyna muhıat nazar salyp tyńdar bolsańyz, munyń bárin túgeldeı tup-tunyq túsiner edińiz. Sonda ǵana asyqqan, aptyqqan kóńilmen emes, «Aqyldynyń sózindeı oıly kúımen» betbe-bet júzdeser edińiz.
Barshyn tartqan dene men bastyqqan kóńildi jasytpaý ónerdiń óz sharty emes pe!? Uly týyndynyń shyn tabıǵaty sol, tyńdaýshynyń súıegin bir jasytpaı, kerisinshe kúsh jiger men úlken úmit syılaıdy emes pe!?
Minekeı, ǵajaıyp shyǵarmanyń negizgi qupıasy osy.
Áıtpese ol dombyrasynyń qos ishegin kúp-kúreń órtke sýarǵan Qurmanǵazy bolar ma edi.
Biz joǵaryda esim soıy atalǵan alyptar shoǵyryna tanymdyq barlaýymyzdy kezekti bir jazbamyzda sıkldik turǵyda qaıyra jalǵastyrsaq degen nıettemiz.
Ázirshe áńgimemizdi osy jerinen irke tursaq dep oılap otyrmyz...
Yqylas OJAIULY
"Qazaqstan tarihy" portalynan
6alash usynady
