Shekaralyq óńirlerge nege kóńil bólinbeıdi?
Shekaralyq óńirlerde halyq sany jyl ótken saıyn azaıyp bara jatqany aıtylyp ta, jazylyp ta júr. Tipti bul jóninde depýtattar da dabyl qaǵyp jatyr. Máselen, jaqynda Májilis depýtaty, «Aq jol» fraksıasynyń múshesi Berik Dúısembınov Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri men Sıfrlyq damý, ınovasıalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrine «30 jyldan beri aqparattyq, baılanys júıemizdiń táýelsizdigin qamtamasyz ete almaǵanymyz ba?» degen taqyrypta depýtattyq saýal joldap, Almaty, Shyǵys Qazaqstan oblystarynyń Qytaı shekarasyna jaqyn ornalasqan aýmaqtarynda áli kúnge deıin qazaqstandyq teledıdar, radıo, ınternet ustamaıtyn jerler baryn; otandyq sıgnaldan úmit bolmaǵan soń, shekara mańyndaǵy jergilikti halyq Qytaı radıosyn tyńdaýǵa májbúr ekenin aıtyp qynjylsa, Senat depýtaty Olga Býlavkına Úkimetti shekaralyq aýdandarda jumyspen qamtý men bıznestiń jol kartasy durys júzege asyrylmaı jatqanyna nazar aýdarýǵa shaqyryp, «shekaralas aýdandarda qajetti materıaldyq jáne áleýmettik ortany qalyptastyrý úshin ne istelip jatyr?» dep Úkimet basshysynyń atyna depýtattyq saýal joldady. Bul, bylaı qaraǵanda, shekara mańyndaǵy habar-baılanystyń jáne sol mańda qonystanǵan turǵyndardyń máselesi sıaqtanǵanmen, shyn máninde, el irgesiniń tynyshtyǵyna, shekaranyń bekem, irgeniń qaýipsiz bolýyna saıatyn óte ózekti taqyryp.
Aýyldan halyq nege ketedi?
Tamyljyǵan tabıǵaty men Bereldeı dúnıege áıgili tarıhı eskertkishi bar Shyǵys Qazaqstan oblysy – elimizdiń eń úlken shekaralyq aımaǵy (2100 shaqyrymdy quraıdy). Bir jaǵy Qytaımen, endi bir sheti Mońǵolıa, Reseı elderimen shekaralasatyn bul óńir – áýelden týrızmdi damytýǵa suranyp turǵan jer. Bul kúnde bal óndirýden elimizde kósh bastap turǵan oblystyń kezinde buǵy-maral ósirýmen de aty shyqqany kópke málim. Bıylǵy eńbek demalysymda atalǵan oblystyń osy bir keremetterin óz kózimmen kórý úshin Oralhan Bókeı «Arshaty aýylymen qazaqtyń jeri tuıyqtalady. Odan ári bóten el, bóten jurt» dep jazatyn Arshatyǵa deıin baryp qaıttym. Alaıda tabıǵatyn kórip tamsanyp, jupar aýasyn jutyp rahattanǵanmen, ondaǵy eldiń jaǵdaıyn, turalaǵan týrızmin kórip qynjyldym. Ásirese, maldan basqa bura tartar kásibi qalmaǵan aýyldan turǵyndar jyl saıyn kóship, shekara jaqtyń jalańashtanyp bara jatqanyn estigende, kóńil shirkin kóshken eldiń sary jurtyndaı qulazyp sala berdi. Óıtkeni shekaralyq óńirlerge kóńil bólip, memleket tarapynan halyqqa qoldaý jasalmaǵannan soń, jurttyń aýdan, oblys ortalyqtaryna kóshýi sońǵy jyldary jıileı túsken. Ásirese, 1997 jyly shekaralyq aýdandardy irilendirý saıasaty júrgizilgennen keıin aýdan turǵyndary Almaty, Semeı, Óskemen qalalaryna, basqa oblystarǵa tirlik úshin údere kóshýdi bastaǵan, sol kósh áli toqtamapty. Máselen, 1997-2011 jyldar aralyǵynda atalǵan oblystyń shekaralyq aýdandaryna qarasty 45 eldi meken kartadan joıylsa, 2018 jylǵa deıin Zaısan, Qatonqaraǵaı, Kúrshim, Úrjar aýdandarynan kóship ketken turǵyndar sany 100 myńǵa jýyqtaǵan. 1997 jyly júz myń halqy bar Qatonqaraǵaıdyń halqy 55 paıyzǵa kemigen. Turǵyndardyń orta jasy buryn 30-50 jas bolsa, qazir 55-63 jas. Týý kórsetkishteri de máz emes. Naqtap aıtqanda, týý deńgeıi oblystyq orta kórsetkishten 2 ese tómen. Árıne, kóshken eldiń orny shetelden kóship kelgen qandastarmen tolyqty degen kúnniń ózinde atalǵan aýdandarda mektepteri jabylyp, tútini óshkeli turǵan aýyldar áli de bar. Sonyń biri – Arshaty.
Búıiri Berelge tıip turǵan Arshatyda asfált jol da joq. Sońǵy jyldary salynǵan jol Berelge jetkende burylyp ketedi de, ári qaraı shaǵyl tóselgen tasjol bastalady. Bylaısha aıtqanda, damyǵan 30 eldiń qataryna kirýge talpynǵan Qazaqstan men Arshatyny tutastyryp turǵan jalǵyz jeli – elektr symy ǵana. Aýyl turǵyndarynyń aıtýynsha, buryn bul aýylda 120-ǵa jýyq tútin bolsa, qazir 74 otbasy ǵana bar. Mektepte bala da azaıǵan. Aǵylshyn tili sıaqty sabaqtardy beretin jas muǵalimder joq. «It arqasy qıandaǵy ınternet joq, telefonnyń sıgnaly da ustamaıtyn aýylǵa jastar qaıdan kelsin?!» deıdi turǵyndar. Aıtyp-aıtpaı ne kerek, eldiń arǵy shetindegi Arshaty emes, Qatonqaraǵaı alqabyna kirgen jerden uıaly telefonnyń da jaǵy qarysady. «Arshatyǵa jol salynsa, ınternet jetkizilse, uıaly telefon baılanysyn kúsheıtetin qurylǵylar ornatylsa… dep aıta-aıta qajydyq. Bul «Úsh joq» aýyldyń týrızmine de tusaý bop tur» dep aýyl ákimi de sharasyzdyq tanytty.
Shynymen de, ásem Altaıdyń sulý tabıǵaty týrızmdi damytyp, ondaǵy halyqtyń turmysyn túletýge úlken múmkindik bolǵanmen, sol týrızmmen tirligin ońap otyrǵan eshkim kórinbeıdi. Maqtanǵany jazdyń birer aıynda saıahatshylardy úılerine qondyryp jambasaqy alǵany bolmasa, basqa mandyǵan tirlik joq. Úkimet týrızmdi damytýǵa qajetti ınfraqurylymdardy damytyp, týrıserdi tartatyn jaıly jaǵdaı jasamaǵan soń, jyl boıy aǵylyp kelip jatqan saıahatshylar sany da mardymsyz kórinedi. Jol alys. Ushaq nemese poıyzben barǵan saıahatshyny Óskemennen ári kólik máselesi taǵy qınaıdy. Biraq qalaı aıtsaq ta, Shyǵys Qazaqstan oblysyna qarasty shekaralyq aýdandardy damytýdyń birden-bir joly – týrızmdi órkendetý. Kirisi munaıdan kem emes týrızm salasyn órkendetýde Shyǵys Qazaqstan oblysyn sheteldikter tamsanatyn demalys aımaǵyna aınaldyrýǵa esh kedergi joq. Alaıda oǵan memleket basa nazar aýdarmasa, oblystyń óz kúshimen másele sheshilmeıtin sekildi.
Shekaralyq óńirlerdi damytatyn baǵdarlama kerek
Zamannyń qıyndap turǵan tustarynda shekaralyq aımaqtardaǵy aýdandardy bir-birine qosyp, biriktirý sol kezde durys sheshim sıaqtanǵanmen, qazir onyń arty úlken aǵattyqqa aparyp soqqanyn, mine, ýaqyt kórsetti. Aýdandardy irilep, qarjyny únemdep qaryq qyldyq degenimizben, shekaramyz jalańashtanyp, eldi mekender ıen qaldy. Al onyń arǵy jaǵynda entelegen Qytaı men óńmeńdegen Reseı otyr… Shekaranyń myqty bolýy el shetindegi sarbazdardyń sanyna ǵana emes, shep buzbaı otyratyn halyqtyń shoǵyryna da baılanysty. Osy máseleni erte ańǵarǵan Almaty oblysy keıbir aýdandardy qaıta qalpyna keltirip, ónimin kóre bastaǵanmen, Shyǵys Qazaqstan oblysy asyǵar emes. Demek, shekaraǵa taıaý ornalasqan aýyldar men eldi mekenderge halyqtyń kóptep qonystanýyna mán berýimiz kerek. Óıtkeni álemde geosaıası jaǵdaılar kúrdelenip barady. Bul rette elimizdegi Shyǵys Qazaqstan, Soltústik Qazaqstan, Qostanaı, Pavlodar, Aqmola, Batys Qazaqstan oblystaryndaǵy shekaralyq aýyldardyń jaǵdaıy jiti kóńil bólýdi talap etedi. Bylaısha aıtqanda, shekaralyq óńirlerge halyqty shoǵyrlandyrý máselesin basty nazarǵa ala otyryp, memlekettik deńgeıde qolǵa alatyn kez keldi. Óıtkeni bul aty bar, zaty joq ishki kóshi-qon saıasatymen sheshiletin nárse emes.
Birinshiden, shekaradaǵy eldiń etegi túrilip, irgesi sógilmesin desek, burynǵy aýdandardy qaıta qalpyna keltirý kerek. Elimizdiń qazirgi tańdaǵy saıası-ekonomıkalyq jaǵdaıy buǵan tolyqtaı múmkindik beredi. Ásirese, Qatonqaraǵaı aýdanyn qalpyna keltirip, aýdan irgesinen áýejaı salyp, týrızmdi órkendetýge den qoısa, týrıs te, turǵyndar da molaıar edi.
Ekinshiden, shekaralyq aýdandardy gúldendirip, kórkeıtetin arnaıy memlekettik baǵdarlama qabyldanýy kerek. Mysaly, kórshiles Reseı Federasıasynyń Qosaǵash aýdanynda gektarlap jer telimderin tegin berý syndy memlekettik arnaıy qabyldanǵan baǵdarlamanyń arqasynda aqyrǵy 25 jyldyń ishinde aýdan halqynyń sany 1,5 esege ósti. Al Qytaı shekarany gúldendirip, shekaradaǵy halyqtyń turmysyn jaqsartý saıasatyn júrgizip, turǵyndardyń bárine tegin úı salyp berip, bir otbasynan bir adamǵa 2000 ıýán (shamamen 100 myń teńge) aılyq berip, shekara kúzettirip otyrǵanyna 10 jylǵa jýyqtady. Shekarada otyrǵan turǵyndardyń ıtiniń ózine aı saıyn 25 myń teńge tólenedi. Bylaısha aıtqanda, Qytaı shekaradaǵy eldi mekenderge qalalar salyp tastady dep aıtýǵa bolady. Osydan baryp Qytaı men Qazaqstannyń shekaralyq aýdandarynyń arasynda demografıalyq dısbalans jyldan-jylǵa ulǵaıyp barady. Bul qazir bilinbegenmen, keleshek urpaq úshin qolaısyz geosaıasattyq jaǵdaı týǵyzýy ábden múmkin.
Úshinshiden, shekaralyq aýyldarǵa baǵyttap, jumys oryndaryn ashý da kezek kúttirmeıtin másele. «Shekaralyq óńirlerdegi eldi mekenderden kásip ashamyn, jurtty jumyspen qamtımyn» degen kásipkerlerge salyq jaǵynan jeńildik jasaýmen qatar, jas mamandar shekaralyq óńirlerge barsa, baspana berý, joǵary jalaqy taǵaıyndaý sıaqty yntalandyratyn ádisterdi de qoldaný kerek. Shetelden kelgen qandastar sol aýdandarǵa qonystansa, aýyl sharýashylyǵyna paıdalanylatyn jer berýmen qatar, kóshi-qon kvotasyn eselep berýdi de nazardan qaǵys qaldyrmaǵan oń.
Tórtinshiden, aýyl ónimderin naryqqa shyǵarý kerek. Qazirgi tańda bir óńirdi damytýda, ınfraqurylymnan tys, jańa kásiporyndar ashýdyń, naryqqa shyǵýdyń joldaryn qarastyrýdyń mańyzdylyǵy arta tústi. Máselen, Qatonqaraǵaı aýmaǵynda sharýa qojalyqtary kóp bolǵanmen, olar óz betimen naryqqa shyǵa almaǵandyqtan, kóbinde deldaldarǵa jem bolady eken. Demek, shekaralyq aýyldardaǵy ónimderdi qalaǵa jetkizýdiń joldary qarastyrylýy qajet. Sonymen qatar, sharýalarǵa shekaralyq aımaqta otyrǵany eskerilip, naryqtan alys aımaq retinde jeńildikpen sýbsıdıalar berilse utarymyz kóp.
Jaqynda qoǵam qaıratkeri Túsiphan Túsipbekov te shekaralyq aýdandardan eldiń kóshýi toqtamaı turǵan máselesin kóteripti. «Kóshi-qondy toqtatýdyń, kóship ketkenderdi qaıtadan shekara aýdandaryna burýdyń eń basty joly – shekara boıynda ornalasqan aýdandardy qaıta qurý» ekenin aıtqan qoǵam qaıratkeri sóziniń sońyn Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevqa qaratyp, «aımaq turǵyndary halyqty tyńdaıtyn, halyq únine qulaq asatyn memlekettiń basshysy retinde sizden ǵana úmit kútedi» dep túıindepti. Biz kezdesken Qatonqaraǵaı halqy da endigi úmit el Prezıdentinde dep otyr. Aıtyp-aıtpaı ne kerek, Memleket basshysy ózi basa nazar aýdaryp, shuǵyl pármen bermese, bul másele jaza-jaza jaýyr bolǵan taqyryp retinde taǵy da jabylyp qala bermek…
Qalıakbar ÚSEMHANULY
«Astana aqshamynan» alyndy
6alash usynady
