Qazaqty qaralaǵan qandaı qatyn?
Jeńis Yrsqanuly
(Qadirmendi oqyrman eń aldymen «Qara jorǵany» teristep, qazaqty qaralaǵan myna beınebaıandy kórip tyńdańyz, maqala osy jazbanyń avtory Ámına Qurmanǵalıqyzynyń kózqarasyna jaýap úshin jazyldy)
Eń aldymen ádepsiz taqyryp qoıǵanyma ǵapý ótinemin. Óıtkeni, «Sasyǵan etke borsyǵan maı» dep qazaqty qaralaǵan Ámına Qurmanǵalıqyzyna osyndaı taqyryp qoıǵan oń sekildendi.
Bes myń jyldyq jazba mádenıeti bar Qytaıdyń mádenıet qory tereń, qaımaǵy qalyń, qatpary mol. Sosynda Japonıa, korıa, vetnam, tipti, uly brıtanıa, fransuz, orstarǵa deıin óz tarıhnyń, túrli qundylyǵynyń deregin qytaıdan alp tolytaǵanyn tarıh ǵylymnyń bir arnasy ekenin álem biledi. Qytaı tarıhı jazbalarynda «Qara jorǵaǵa» qatysty mynadaı derekter jazylǵan. «Qytaıdyń tań dáýirindegi «Shınjáń bıleri» degen kitaptyń 2-tom, 310-betinde «Tań handyǵy dáýirinde «Jylqy bıi, tosyt kúıi» atty mozıka bolǵan. Tań, han patshalyǵy kezinde orta qytaıǵa batys óńirlerden Kóptegen jylqy kirgiziledi. Osyǵan baılanysty tań dáýrinde shınjaıańda kóp taraldy»,-dep jazylǵan. Sol kitapta jánede «Tań patshalyǵynyń jańa tarıhy» degen kitaptyń shyǵys tarmaǵynda uzyndy keltire kelip: «Ol kezdegi mozıka aspaptarynan sybyzǵy, baraban, kóp tútikti sbyzǵy, bılı, tabaqty qońyraý bolsa, bılerden «Jylan», «Arystan», «Jylqy», «Arqan» bıleri de bar. Jartas eskertkishi-tarıh, etnografıa, arhılogıa, fılosopıa, din, bı óneri, musyn salasynda óte baǵaly zertteý materıaldarymen qamdaıtynyn esti pendeniń barlyǵy biledi. Qazaqstandyq tarıh ǵylymdarynyń dektóri, eýrazıa ýnıversıtetiniń prafesory, jazýshy tursynqan zákúnniń 2012-jyly Almaty «Alash joly» baspasynan jaryq kórgen kók túrikterdiń tarıhynan syr shertetin «Máńgi tas» atty romannyń 330-betindegi «Qara jorǵa» degen taraýshasynda tań patshalǵynan túrik eliniń qaǵany qapaǵannyń qyzyna quda tusyp kelgen qudalardy kútip alý saltyn bylaı jazdady: «Tabaǵashtar – Ólkeniń salqyn sabat aýasymen tynstap, et jep, qmyz iship, ózderi ala Kelgen qymbat sharaptaryn túrikterge berip, arqa-jarqa bolyp qaldy. Túrkter olardyń qurmetyne úsh jerden ot jazǵyp, dabyl qaǵyp, shyń tartyp, qara dombyradan kúı tókti. Ne bir apaı tos jigittermen býra sandy bıkeshter ortaǵa shyǵyp, bulshyq etteri bultyldap «Qara jorǵa» bıledi. Qytaıda «Qara jorǵa» memlekettiń beızattyq muraǵattyń eń aldynǵy qatarynda qazaqtyń atynda jazýly tur. Memleket qarajat bosatyp muragerlerin belgilep aqy berip qorǵap otyr. «Qara jorǵa» taıhtan beri qazaqtyń qýanyshy men, suınyshyn, shattyǵy men shalqýyn beınelep Rýhanı álemimizdegi aıyrlmas qundylyq bolǵany qashan? ámıná Qurmanǵalı qyzynyń aıaq astynan osy bir maqtan eter qundylǵymyzǵa shabýyl jasaǵany «Bar sengen baıtalǵa qasqyr shapqannyń» dál ózi boldy.
Anaý kóp mı qatyryp jazyp, onan keskin qosyp dybyspen árlep kórsetken bytpyraqta: «Qazaqtyń bılemegeni namys emes, bılegeni namys» depti. Qazaqtyń ádep-ıbasyn durstap aıtyp kelip «Qara jorǵa bıleýdi» «Ádepsizdik» dep soǵypty. «Qazaqty arǵy qazaq, bergi qazaq» dep Bólipti. Bergi qazaq arǵy qazaqtyń tamyrynan kóktemegende orystyń ekpe terginen kóktedi me? ámıná qaralap joqqa shyǵarǵannyń jóni osy dep «Qazaqtyń tarıhynda úsh ǵasyr qoınaýynda qazaq bıledi degendi keziktirmeımiz» deıdi. Neshe myń jyldyq jartas sýretterindegi «Qara jorǵaǵa» bılegen sýretterdi, arhıloktardyń osy jónindegi eńbegin biraq syzyp tastamaqshy ma? onyń tabynary zataıvch atty orys eken. Ámınániń oıynsha Zataıovıch zerttemese qazaqtyń áni qaran qalatyn kórinedi. Quldyq sanadan qutyla almaǵan ol orysqa áli jaltaqtaıdy eken.
Kesheden beri ámıná Qurmanǵalı qyzynyń «Qara jorǵa» jónindegi joqqa shyǵarýy men qaralaýyn tyńdap mazam maı ishkendeı boldy. Men ǵana emes esti qazaqtyń barlyǵy. Aýdandyq án-bı úıirmesine jaýapty bolyp «Qara jorǵany» memlekettik beızattyq muraǵa kirgizýge kúsh salyp, onyń buqaralyq mádenıettegi úlken jetstigimiz dep dúnıe aldynda, basqa ulyttar aldynda tańdaýly mádenıettiń qory etip muratyna jetkizdik dep júrsek myna ulttyq qany suıyq, júregi orys dep Soǵatyn, qandasyn jaý kóretin ámınániń áleýmettik jelide taratqany Qytaıdaǵy qazaqtyń shamyna tıdi. Qazaqtyń tańdaýly murasyn jeńiltektikpen joqqa shyǵarǵany erkisiz til taqta tyqyldatýǵa ákeldi. Ámıná Qurmanqalı qaryndasymyz ot basyndaǵy bilimi bý, saýaty sý bireý bolsa, bir top adamnyń aldynda kókip otyrsa onda túsnýge bolar edi. Biraq, bilmeıtini bıt ishindegi zıaly, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi ; kıno, ádebı synshynyń qalamynan týyndap, ony álde bir qazaqty qaralaǵysy kelgen dubara keskindep dbys berip áleýmettik jelide tartqany jan-júıemizge tıip mımymdy mıaýlatyp jiberdi.
Sózdi sóz túrtedi, oıdy oı túrtedi. Meniń jeke basyma soqtysqsa onda mundaı qınalmas edim. «It úre beredi, kerýen kete beredi» dep elemes edim. Mynaý tutas qazaq ultyn joqqa shyǵaryp otyrǵanyna qanym qaınady. Ámınáni shyn kórip qandastaryn jaý kóretin kózqarasty qabyldap óz mádenıetine kúmánmen úrke qaraıtyn qaterli ıdeıániń basy qyltıyp turǵanyna ashýlanamyz. Uly abaı: «Birińdy qazaq biriń dos,Kórmeseń istiń bári bos» deıdi. Segiz mınottyq shaǵyn vıdıo keskin de «Qara jorǵa» qazaqta bolmaǵan, Qytaıdan kelgen qazaqtardan kórdik, ony qaıdan taýyp jur? qazaqtyń júz bir ánin jınaǵan Zataevıch nege bı jóninde aıtpaǵan? tarıhı materıaldarda nege «Qara jorǵa» jóq!? degen sekildi kókmelerin taratypty. Biz basqany aıtpaı eń aldymen onyń ıdeıásiná úńileıik. Onyń oıynsha «Mońǵol, qalmaq, ıǵýannyń nársesi, qazaqtar bılemegen» deıdi aýzy-murny qısaımaı. Onyń «Qara jorǵanyń» óleńine aıtqan sógisin qup alaıyq. «Qara jorǵa» ásili kúı. Onyń án sózin mereı turdaqyn uly 2005-jyly jazyp Qajmurat Sheshenqul aıtyp shyqqan. El mozıkasy úshin, qanymyzda bar bolǵany úshin, án sóziniń toılarǵa beıimdelgeni úshin lap etip keń taraldy. Toı bitken «Qara jorǵasyz» bolmaıtyn boldy. Bala kúnimizden bastap dombyramen de ákárdıónmen de, basqamen de «Qara jorǵaǵa» bılegemiz.
Bı-ishki kóńil kúımen, dene áreketiniń toǵysýynan týyndaǵan, ásem áýenge qosylǵan kórkem qımyl. Sonaý yqylym zmanynan Bastap adamzattyń kúıinishi men suıynshy, alǵysy men qarǵysy, qýanshy men qaıǵysy, shattanýy men shalqýy, kektenýi men kóńildenýi birde án bolyp, birde kúı bolyp, birde sýret bolyp, birde bı bolyp dúnıege kelgen. San ǵasyrlyq damý barsynda adam balasyna barlyq kórkómóner salasy ortaq qalyptasqan. Óıtkeni, adamnyń tili, násili, ǵuryp-ádeti, senim-nanymy oqsamaǵanymen biraq adamnyń sezimi júrek lupyly oqsas. «Bıi bolmaǵan» bıleýdi bileıtin adam pendesi bolmaǵan shyǵar? qalypty esi bar pendeniń barlyǵy, ýahabıstyk ıdeıaǵa ýlanǵannan basqa qalypty pendeniń barlyǵy bıleıdi. Araftar áýeli kindigin ashyp bókse bıin de bıleıdi. Enshede bıi bolmaǵan ulytta ulysta joq. Ámıná Qurmanǵalıdyń sózi boıynsha bolǵanda qazaqta «Bı bolmaǵan, bı bizdiń dástúrimizge jat, ony» tapqan eken. Onyń bul sózinde qazaq eline barǵan qandastardy qorsný, kemstý, barlyq jaqsy nárseni Orstan ǵana kútýdeı toǵyshar ıdeıániń jetegi aıpara bolyp tur. Ol úshin zataıých bolmasa qazaqtyń áni de bolmaq emes. Mine quldyq Sana. Shettegi qandastarda mádenıet joq, orysta ǵana bar deıdi. Mundaı qazaqı qany suıyq, jetpis jyl rýhynan, jan dúnıesinen aıyrlyp orysqa jaltaqtaǵan beıshoralyǵyna janyń ashıdy. Músirkeı qaraısyń.
Jeti jyldyń aldynda syrtqy ister mınstyry bolyp júrgen málmdemeshi áıeldiń: «Shetten kelgen qazaqtardyń sáýıási tómen, til bilmeıdi, sapa joq» dep soqqany bar edi. Onyń oıynsha barlyq nárse orystyń sózinde ǵana tur eken. «Arqa jaqsy bolsa arqar aýyp nesi bar» dep zaman tinish bolsa qazaq baıyrǵy mekeninen aýarma edi? el bolǵan soń onda alada-qulada bolady, qazaq elide sol sekildi. Keıbir eldegi «Baıtal tur ǵoı bas qaıǵy» bolyp júrgen tardaı shashyraǵan qandasyn qutqarýdyń orynyna oǵan min taǵýy ne josyq?!
Dúnıe juzy qazaqtarynyń 4-quryltaıyna 33 elden ýakil qatynasty. Quryltaıda talqy boldy. Evropadan kelgen bir áıel talqyda aldymen sóz alyp: «El deıdi, meni júregi zypyl-zypyl qaqty, men kazakti jaqsy kóredi» tilimizdiń bit-shyt, rýhymyzdyń da bit-shyt ekenin sonda kórdim. Ár taýdyń buǵsy,Til tabysýy qıyn. Jazý árbimizde ár alýan. Bizdi «Qazaq» degen «Zypyldaǵan» júregimiz ǵana toǵystyryp tur. Ár elden kelgenderdiń Qytaı men Mońǵolıadan basqalarynyń tili shubar, jany jasyńqy. Al ırannan, Aýǵanstan jaqtan kelgendermen tildesý múmkin emes, olar paryssha sóıleıdi. Estýmyzshe olardyń basym kóbi sol eldiń azamaty da emes, bosqyn eken, saı-saladaǵy baılardyń malshy-jalshysy bolyp áıteý tiri júr deıdi. Sol jat el, jat bosaǵada tentirep adamdyq uqyǵynyń ózi áreń kepil bolyp júrgende onan ne bilim saýıa suraıdy? tentirep barǵan baýyrynyń hal-jaıyna qarmaı, synap-minep, orssha bilmegeni úshin mensinbeı murynyn shúıire qaraý adamdyqqa jatama? ! Qytaıdan barǵan qazaqtar sol quryltaıda eńseli turdyq. Óz til jazýmyz, baspamyz, ahparatymyz, gazet-jýrnalymyz, mektebimiz bar eken. Ózbekstandaǵy qazaqtarda azamattyǵyn «Ózbek» dep jazǵanyn, onda «Mádebıet jurtynan» basqa eshtemeniń joq ekenin kórdik.
Ámıná Qurmanǵalı qyzynyń qazaqtyń tunyq saqtaǵan mádenıetin orystyń kózimen qarap Joqqa shyǵarǵanyna ne kúlermizdi, ne jylarmyzdy bilmegen edik. Máńgúrttesken álgindeı yshnaralardyń qazaqtyń salty boıynsha qyz berip, kelin túsirip toı jasaýdy da bertinde bastaǵanyn qaıdan jasyraıyq. Olardyń keıbiri áýeli qazaqtyń oıý-órnegin jatsynady. Osynyń barlyǵyna olar kináli emes zamanyń solaı boldy. Biraq, keıbir qazaqtar sonda tarjol-taıǵaq keshýmen ózin qutqarý úshin bardy, bosqa barmady, ózinde bar mádenıetin ala barsa oǵan jat kózben qaraý baryp turǵan beıshoralyq. Ony qoldaýy, qorǵaýy, jalǵastyrýy, úgtteýi kerek-qoı. Qazaq elindegi 99 pránsent jerlik qazaq qandastardyń bir elde bolýyn, kóbeıýin, mádenıettiń tolyqtanýyn qýana-qýana qarsy alady. Elbasynyń da oıy osy. Al ana ámıná Qurmanǵalı qyzy sekildi aıaǵynyń astyn ǵana kóretin, asqan ózimshilder ǵana qyzǵana qaraıdy. Joqqa shyǵarǵysy keledi. Shınjáńnan barǵan qazaqtardan dúnıelik óperádán qara úzgen Maıra muhamet qazaq elin álemge tanstyrýda qanshama rol atqardy? álemdik bókis shempıóni qanat ısylam bulǵary qolǵaptan Qazaq elin álemge tanytýda qanshama Eńbek etti? áıgili kúıshi seken Túrsbekte, halyq jazýshylary qapdesh jumadil, alashtyń ardaqty aqyny járken bódeshte, júrek otasynyń mamany jasynda, ákedemıik dýken masumqanda, jazýshy Tursunhan zákún de, aqyn almas Aqymetbekte, Ermurat Zeıiphan, aıtys aqny qaırat qulmuqamette T B lardyń barlyǵy qurdan-qur bardy ma?!
El bolady eken onda bıde bar. Bogenaıy bólek «Qara jorǵa» qanymyzǵa sińgen. Abılaı han ordasy, Altyn ordadaǵy handar men ýázirler bılemedi me? boıynda jany bar adam bıleıdi ǵoı. Ámıná aıtqandaı zataıvých aıtpasa, markopolo jazbasa onda ol joq nárse me? kún kósem jol siltemese qazaqqa kún joqpa edi? aıytty-aıytpady syrmaqtyń oıýy, qazaqtyń bıi, tipti, qazaqsha «Quran kárm» kitabyna deıin eń alǵash sýet topyraǵyna halıpa altaı aýdaryp aparyp Qonaıovke tabystaǵan joqpa? ! naýryz merekesiniń ózin muhtar Shahan kólbınge ótinish etip júrip áreń qalpyna keltirmedi me?! ol shamdanatyn nárse emes, túsinstikpen qaraıtyn nárse.
Ámıná Qurmanqalıdyń Aıtýynsha: «Buryn qazaqta joq nárseni qabyldamaýmyz kerek» eken. Onda ushaqqa shqpasyn, ǵımaratqa otyrmasyn, qolfon almasyn, telvzór kórmesin, kástóm kımesin.
Qazaqtyń as-sý mádenıeti, teri ıleý mádenıeti, bı mádeıti, án mádenıeti, kıgiz úı mádebıetiniń qaımaǵy qalyń, qory mol qordaly da ordaly mádenıet. Dúnıede damǵan ulttar óz mádenıetin tolyqtap, qurap, jamap, arhloktar arqyly qazyp bútindep dúnıe mádenıetiniń qoryna óz tańbasymen aparyp qosyp otyr. Uıǵurlar «12 muqamdy» alaýyz bolmaı bir nıette bola otyryp dúnıelik beızattyq muranyń qataryna qospady ma? tpti, Qumal aımaǵynda «Qumyl muqamyn» zerttep arnaýly ǵımarat salyp, mekeme quryp, 30 qansha muragerin muqammen aılanysatyn etip ornalastyryp otyrǵan joqpa!? «Qazaq hısalaryn» damytyp uıǵyrlarsha bir nıette bolsaq dúnıelik bezáttyq mádnıetiń qatarynan oryn alar edi. Aqyndar aıtysmyzda jaq-jaq bolyp dúnıelik beızattyq murǵattar qataryna qosyla almaı jetimsirep júr.
«Qara jorǵanyń» eń alǵashqy sózin «Kúldirginiń kókesi» atty Magnıtfon taspasyn shyǵarǵanda «Aq tilek» dbys-keskin ortalyǵyndaǵy manat sertáıdiń qarjylandyrýmen, Joldybek suralǵan uly mozıkasyn jasap, Morılyq ánshi uısyp nekeı uly án etip aıtyp ázil retinde men qosqan edim. Onda «Qara jorǵa bolmasa bıdyń sáni kelmeıdi, qara jorǵa bolmasa toıdyń sáni kelmeıdi» degen sóz ózek edi. Eki jyldan soń mereı turdaqyn uly ony ózinshe ozgertip «Jańa áýen» dybys-keskin serikitgi mıdıyn jasap «Toı-dýman» atty toıǵa arnalǵan mózıkalardán aýdıo, vıdıo taspalaryn shyǵarǵan. Sol Qajymurat Sheshenqul ulynyń oryndaýyndaǵy nusqa óte keń taralyp, saharadan sahynaǵa kóterildi, memlekettik bı pestýaly sahynalarynda da júldeli boldy.
Bárkól Qazaq Avtonomıaly Aýdanyy qurlǵanynyń 50 jyldyq mereı toıynda 500 adam tuńǵysh ret «Qara jorǵaǵa» bıledi. Árıne, qara jorǵa kúıne. Ol kezde sózi qosylmaǵan. Sonda kóptegen qarttar kózine jas alǵan. Basqany bilmeımiz tek Barkóldiń bókterindegi alyp malta tastardan, oıtaýdaǵy jartastardaǵy sýretterden «Qara jorǵa» bılegenderdi Taýyp alýǵa bolady. Áıgili zertteýshi, shınjáń qoǵamdyq ǵylymdar jýrnalynyń bas redaktory ıasıin qumar uly bul jóninde arnaýly zertteý Eńbekginde jazǵan. Az bolmaǵan jartas jazýlary men sýretterden naqtyly derek tapqan. Osynyń barlyǵyn qaıyryp qoıyp ǵylymǵa jat sózdi aýzy ózimdiki dep soǵa bergen qazaqtan sadaǵa ketkirge ne deımiz?!
Mereı turadaqynnyń «Qara joǵa» daǵy sózinde kemistik bar bolǵanymen biraq, zamanǵa, toı shattyǵyna kári-jastyń qýanyshty kóńil-kúıin beınelep turǵanyn da aıta ketken jón. Ámıná Qurmanqalı qyzy sol sózdi «Tarıhtan qalǵan» dep túsinip otyr. Túsinbeı turyp, búge-shigesin bilmeı turyp bilgishsigeni masqaralyq. Ámınáni «Synshy» deıdi? osyndaı úlken nársege at usty qaraǵanynan aq onyń qandaı «Synshy» ekenin bildik. Orystyń anaý-mynaýynyń sózin aıbar etip qurama maqalasymaq jazatyn, júrdim-bardym birdemeler aıtatyn, ǵylymǵa ustyrt qaraıtyn, ǵalym emes naǵyz yqtaı jaldap, eldi aldap júrgen zalym ekeni aıdan anyq bolyp turǵany joqpa? ! ámıná zıaly bolsa, Qazaqqa kúıiner adam bolsa dástúrin taza saqtaǵan aǵaıynnyń ala barǵan mádenıtine alaqaılaı qýanýy kerek edi, maqtanysh etýi kerek edi. «Zataıvýchty» qudaıdaı kórmes edi. Onyń aıtýy boıynsha bolǵanda bizdiń neni aıtýmyzdy, neni bıleýmizdi, neniń bar joǵyn taǵy bir orys belgelep berýi kerekpe?
Jazýshylar odaǵynyń múshesi qandaı bolý kerek, eń aldymen adam bolýy, onan soń óz elin suıýy, ultynyń mádenıetine qurmetpen qaraýy, ony damytýǵa úles qosýy, qalamyn ádilet, shyndyq, shynaılyq, ǵylymılyqqa qaraı siltegen adam bolýy kerek. Ámınániń jazýshylar odaǵyna qaıtyp múshe bolyp júrgeninen de kúmándanip qaldyq. Ol qazaq tarıyhynan biraz adamdardy biledi eken. Sol bilimin qazaqtyń mádenıetin bútindeýge, jınaqtaýǵa istetpeıme? kóp atys kórgen arqardaı eleń etip jaltaqtap úreılenip úrkip ata jurtqa barǵan qandasyna jaý bolmaı jol kórsetýge jumsamaıma? basqaǵa jaǵympazdanǵan qalaqshny óz ultyda, baǵynshty etip turǵan zor ultta jaqtyrmaıdy. Jamuqany ustap aparǵanda Shyńǵysqan olardy nege belin Opyrady? óıtkeni ondaı adamdar ózine de ózgede jaqpaı dalada qalady. Muny adamgershilik turǵysynan bar adam biledi.
Kóship barǵan qandastar ámınániń nanyna ortaq bolmady, óz eńbegimen ómir surdy. Boıyndaǵy ımany, qolyndaǵy ónerimen, mańdaı terimen urpaǵyn jalǵap keledi. Qandas emes sheshendi, kársti, orsty, huızýdy, Ázerbaıjandi, sıgandardy da. Qushaǵyna sıǵyzǵan qazaq edi ǵoı. «Qara jorǵany» joqqa shyǵarǵany qazaqty joqqa shyǵarǵany, ámınániń basqa ulttarǵa «Qazaqta túkte joq, taýda malmen birge mal bolyp júrgende jýyp-shaıyp orys adam etken...» degen otarlaý ıdeıásin bastaýshtan boıyna sińirgen adam ekeni, onan áli aryla almaı júrgeni aıpara bolyp qaldy. Ámıná Qurmanqalı qyzy tutas qazaqtan keshirim surtý kerek. Bul bóıte berse, Ábýnasyr alfarabı babamyzdyń qazaqqa qatysy joq, dombyra basqa últtiki, oıý-órnek qyrǵyzdyń dúnıesi, kıgiz úı móńǵoldyki, qymyz-shubat tátárdiki, teri ıleý tehnıkasy órstiki dep soǵatyn sekildi. Al ámınániń aıtqany durys bolsyn deıik, sońynda ol ne utady? Bálkim Qytaıdan barǵan keı qazaqtyń batyryp aıtqan shyndyǵyna shamdanǵan shyǵar. Ony maqala etip jazyp taratyp ózgeshe kózqaras aıttym dep qazaqty qaralaǵannan basqa emes. Ol búıte berse «Qazaqtyń baıyrǵy jeti tapqyrlyǵyn» da joqqa shyǵarmaqshy. Ol ózi qazaq emes qazaqqa jaý kózben qaraıtyn basqa bireý sekildi. Qazaqtyń mádenıeti máıli kimde bolsada qabylda. Ony saqtap bergeni úshin rahmet aıt! «Jeti qaǵan» Dastanyn qyrǵyzdyń dúnıege áıgili manasshysy júsip mamaı aıtyp berip qazaqqa qaıtarǵany bar ǵoı.
Sáltıkov shedrınniń dúnıege áıgili «Bir sharýanyń eki generáldi asyraýy» atty ajýa áńgimesi bar. Dúnıeden bos qalǵan daıarǵa-maıar eki genárál en aralǵa baryp qalady, olar: «Aǵashtyń basynda bir-bir shyny kóje ósip tursa» dep armandaıdy. Olardyń oıynsha ekeýin sózsiz bir malaı kútýi kerek. Kójenińde qaıdan isteletinin bilmeıdi. Sol ekeýine al bir sharýa kezigedi. Sharýanyń oıynsha «Ony bir qojaıyn basqarýy kerek, solarǵa jalǵa turyp jan baǵýy kerek, qojaınynyń aıtqany boıynsha istep jan Baqpasa basqa jol joq» «Sasyǵan etke borsyǵan maıdaı» bolyp olar kezgedi, ana ekeýi malaı taýyp alǵanyna, al sharýa qojaıyn taýyp alǵanyna qýanady. Ámıná Qurmanǵalı qyzy anaý sharýanyń syńary eken. Ony orystar basqarýy kerek eken. Neni oılaýy, aıtýy, bıleýin orstar aıtyp bermese esep emes eken.
«Rýhanı jańǵyrý» degendi ámıná Qurmanǵalı bilmeıtin bolsa kerek.
Qanquıly gıtler asa zerek, mıly, sheshen, bilimdi, biraq sol bilimin jaýzdyqqa istetken, ámıná da aznaýlaq oqyǵanyn qazaqty damtýǵa jumsasa ǵoı, etekten tartýǵa emes.
Qazaq rýhı jan dúnıesine jaý bolyp ýahabıstyk kózqarastyńda sheti qyltıdy. Qap-qara bulmen tumshalanatyndar shyqty. Olar jaıynda júrmeı ulttyq salt-dástúrdi joqqa shyǵaryp araftastyrmaqshy boldy. «Betashar» da sálem salýdy da qate dep «Adamnyń basy qudaıǵa ǵana ıylýy kerek, mynaý allaǵa sherik qosqandyq» dep soqty. Eki jarymdaǵy balalaryna deıin búrkeıtinder kezikti. Mozıka tyńdamaıtyn, án aıtbaıtyn, sýretke, keskinge túspeıtinder shyqty.
Jumyr jerdegi bir ýys qazaqty jerlik qazaq, syrttan kelgen qazaq, Orta júz, Uly júz, Kishi júz, qoja, tóre, baıyrǵy qazaq, jańa qazaq dep bólse, byrymyzdy-birmyz shetke qaqsaq «İsimizdiń barlyǵy bos» bolmaıma?
Seıt kenjeaqmettiń «Qazaq bolǵym kelmeıdi» atty Satıralyq shyǵarmasyn óte jyly qabyldadyq. Ol qazaqtyń keıbir máńgúrtterin aıamaı shenegen. Evropa mádenıetiniń máıegi bolǵan shveserıalyq jýrnalıs «Qazaq bolǵym keledi» degen áıgili maqalasyn jazdy. Onda qazaqtardyń ádámgershiligin aıtty, búkil álemge úlgi dedi. «Biz izgi qoǵamdy armandap sol úshin jantalasyp júrsek, qazaqtar sol baýrmal, izgi, jarasymdy, etene qoǵamǵa baıaǵyda baryp alypty, qazaqtar sender bizdiń tehnıkamyzdy úırenińder, biraq, qara júrek, ózimshildigimizdi úırenbeńder» dep jazypty. Óndiriste ozyq eldiń ózi qazaqtyń qundylyǵyna tamsanyp otyrsa, al myna qazaqtan jergenniń bas buzarlyǵyna ne Deımiz?
Tilden buryn bı shyqqan, bıshlerge bıdiń tarıhyn zetteýshilerge «Buryn qazaqta bı bolmaǵan» deshi? aýzyńdy kún shyǵstaq qaratyp kózńdi kókshıte qoıar edi. Ámıná Qurmanqalı qyzy úndemeı júre berse bolar edi, óziniń jany Orystanyp, júregi orys dep soǵatynyn, qandasyna jaý kózben qaraıtyn dushpandyǵyn sezdirip aldy. Osyndaı azǵan urpaq kóbeıe berse ne bolady? qyrymdaǵy sekildi «Daýysqa salyp» resseıge qoslýǵa upaı jınaıtynnyń dál ózi ǵoı.
Qyrǵyzda, mońǵolda «Qara jorǵaǵa» talasty. Nege? negesi qundy nárse bolǵany úshin. Aqyndar aıtsyn dúnıelik beızattyq muraǵa qazirge deıin jaq-qaq bolyp kirgize almadyq. «62 qońyrda» alaýyzdyqtan jaıynda qaldy, pendeshilik qosyldy, tiri aýtorlar uıalmaı «62 qońyrǵa» shyǵarmasyn kirgizdi, Sońynda úkimettiń qarajatyn «Qalam aqy» etip alýda talas týyldy da «Bıtke ókpelep tondaryn ıtke tastady» aıtarlyqtaı bastalǵan sharýa aıaqsyz qaldy. İshinen irip zertteýshiler bir-birimen jaýlasyp shyǵa keldi. Elimiz «Qara jorǵany» memkettik beızattyq muraǵa» Kirgizip qorǵady. Ámıná sol qytaı aǵaıyndardaı da bolmady ǵoı?!
Arystan aqsaqal boıynda bar qazaq dástúrin, mádenıetin jetkizip taratyp otyr. Árıne marapattaýǵa tatıdy. Reseıden ákelip orystyń kálbásásin satyp otyrǵan otyrǵan joq. Qazaqtyń kórkómónerin kórmóóner bolǵanda buqaralyq mádenıetin sarmaıdaı saqtap ata jurtqa alyp bardy. «Arqar atqannyń alty kúdik taltańy bar» dep qorjyndap kóp qundylyq ala barsa maqtanýǵa tıis.
Sóz járymyzdy aıtsaq:
– Birńdy qazaq biriń dos,
Kórmeseń ystyń bary bos,
– Ózińde bardy basqa uryp, artylam deme basqadan... - degen Abaı atanyń danlyǵymen sózmdi aqyrlastyrmaqshymyn.
Avtorǵa túsinik:
Qytaı jazýshylar odaǵynyń, Qytaı az ulyt jazýshylar odaǵynyń, shınjań jazýshylar odaǵynyń múshesi, Qumyl aımaqtyq jazýshylar odaǵynyń orynbasar toraǵasy, shınjań ádebı syn qoǵamnyń, shınjań dramma qoǵamnyń, shınjáń folkolor qoǵamnyń múshesi jeńis Yrysqan uly 1968-jyly júógó shınjań nyń Barkól aýdanynda dúnıege kelgen. Shınjáń fedegogıkalyq únýerstıtetin tamamdaǵan. 1990-jyldan bastap qolyna qalam alǵan jeńis Yrysqan uly qazirge deıin «Qyzyl tiken» (ázil-syqaq áńgimeler men póýestter), «Aq semser» (ázil-syqaq áńgimeler men felátondar), «Alstan meńgerý» (sahynalyq saıtralar), «Qyzl jebe» (felátondar), «Qazirgi qarǵa men túlki» (balalarǵa arnalǵan Satıralyq shyǵarmalar), úsh tomdyq «Tompaqtyń keshirmeleri» (balalarǵa arnalǵan Satıralyq roman, «Tyıanshan ádebıet kórkómóner syılyǵyn» enshilegen. 1-kitaby qytaı tilinde jaryq kórgen) atty kitaptardyń avtory.
6alash usynady
