Qazaqstanda turmysqa shyqqan qyzdardyń kúıeýiniń tegine kóshýi qalypty úrdiske aınalǵan. Keńes Odaǵy tusynan bastaý alǵan bul jaıt Qazaqstan táýelsizdik alǵaly 30 jylǵa taıasa da áli joǵalǵan joq. Orys otarshyldarynyń qazaq ultynyń ádet-ǵurpyn, babadan jalǵasqan baǵaly dástúrin burmalaýdyń bir kórinisi esepteletin bul qaǵıdanyń qazaqtyń dástúrine jat ekenin eskeretinder de el ishinde sırep barady.
At tergeý – asyl dástúr
Qazaq kelinderiniń sheshendigin, suńǵylalyǵyn, ádeptiligin kórsetetin dástúrimizdiń biri – at tergeý. Ol jańa túsken kelinniń ata-enesiniń, qaıyn aǵa, abysyndarynyń, qaıyn sińlileri men qaıyndarynyń, aýyldaǵy jasy úlken, syıly adamdardyń atyn tike atamaı, basqasha at qoıyp, balamalap aıtýyn meńzeıdi. Naqtylap aıtqanda, bosaǵa attaǵan kelin kúıeýiniń áke-sheshesin «ata», «apa», «ene» dep atasa, qaınaǵasyn «úlken aǵa», áıelin «úlken abysyn», «jeńeshem», qaıyndaryn «myrza», «seri», kelinshegin «teteles», «aqyldas», qaıyn sińlilerin «erkem», «kerbez» degen attarmen ataǵan. Jasyna, bedel-dárejesine, minez-qulqyna, syn-sıpatyna, kásibine qaraı da at qoıyp tergegen qazaq kelinderi óz kúıeýiniń atyn da tike atamaı, «otaǵasy», «balalardyń ákesi» dep izettilik kórsetken.
«At tergemese, artqan júk aýady» dep yrymdaıtyn halqymyzda kelinderiniń at tergeý sheberligin beıneleıtin mynadaı bir mysal bar. «Bir-birine jaqyn týysqan Qamysbaı, Qashqynbaı, Qýanbaı, Tezekbaı, Bulaqbaı, Qasqyrbaı, Qoılybaı, Qaıraqbaı, Pyshaqbaı, Qylyshbaı esimdi aǵaıyndylarǵa bir qyz kelin bolyp túsipti. Bir kúni aýyl mańyndaǵy bulaqtyń arǵy jaǵynda qamystyń qasynda jaıylyp jatqan qoıǵa qasqyr shaýyp, bir toqtyny jaralaıdy. Ony tezirek baýyzdap almasa aram óletin bolǵan soń, oqıǵany kózimen kórgen jas kelin aýylǵa bylaı dep aıǵaı salypty: Aý, halaıyq, sarqyramanyń (bulaqty aıtady) arǵy jaǵynda, syldyramanyń (qamysty aıtady) bergi jaǵynda, mańyramany (qoıdy aıtady) ulyma (qasqyrdy aıtady) jaralap ketti. Jyldam bileýit (Qaıraq) pen janyma (pyshaq) ákelip, adal oraqtap almasa, óletin túri bar» depti». (q. Halıd «Taýarıh hamsa», Almaty, «Qazaqstan», 1992 j). Mine, kórdińiz be, qysyltaıań sátte de ádepten ozbaıtyn qazaq áıelderiniń tapqyrlyǵyn! Alaıda babadan balaǵa jalǵasqan osy asyl dástúrimiz bul kúnde búkildeı joıylyp ketpegenimen, arqaýy bosap barady. Buryn «arýaqtan, shańyraqtan uıat bolady» dep úlkenderdiń atyn jany shyǵyp bara jatsa da atamaıtyn qazaqtyń kelinderi qazir atasynyń atyn aıta berýden tym qymsynyp ketpeıtin boldy. Kerek deseńiz, barǵan áýletiniń tegine kóship, atasynyń atyn famılıasy retinde kúnde atap júrgen kelinder de kóp.
Zań men dinniń úkimi qalaı?
Azamattyq quqyq turǵysynan alǵanda, nekelengen qyzdyń burynǵy teginde qalýy nemese ózgertýi – óz erkinde. Zańdyq turǵydan aıtatyn bolsaq ta, «Neke jáne otbasy týraly» zańnyń 31-babynda erli-zaıyptylardyń tek tańdaý quqyǵy anyq kórsetilgen. Iaǵnı neke qıǵan kezde olar óz qalaýlary boıynsha tegin tańdaıdy, ortaq tekti qoldanýyna da, óziniń tegin saqtap qalýyna da bolady. Al neke buzylǵan jaǵdaıda, neke qıǵan kezde tańdaǵan tekterin saqtap qalýǵa nemese nekege deıingi tekterin qalpyna keltirýge quqyly.
Qazir kúıeýiniń famılıasyna kóshpegenderge «ýaqytsha turmysqa shyqqandar» dep qaraıtyndar da joq emes. Alaıda bosaǵanyń beriktigi tektiń birdeıliginde emes, mahabbat pen qurmettiń quzyrynda ekeni kim-kimge de túsinikti ǵoı. Osy turǵydan alǵanda, jigitterdiń bolashaq jarynyń pikirimen sanaspaı, áıeliniń óz tegine ótýin talap etip, tabandap turyp alýy da durys emes. Qalyńdyqtyń da Qazaqstan azamaty retinde quqyǵyn paıdalanyp, óz tańdaýyn jasaý erki bar.
Al dinı turǵydan kelgende, mamandardyń pikiri ekige jarylady. Keıbir din mamandary paıǵambarymyzdyń: «Kimde-kim ózin óz ákesine emes, ózgege qatysty etse… Allanyń, perishtelerdiń jáne búkil adamdardyń laǵneti soǵan bolsyn» degen hadısin alǵa tartyp, tek aýystyrý kúná dep eseptese, buǵan qarsy pikirdegiler tek ózgertýdiń dinge qaıshy emestigin, bul tek «pálenshe-túgensheniń otbasyna áıel bolyp bardy» degendi aıǵaqtaıtynyn aıtyp, sahabalardyń jubaılary «pálensheniń áıeli» dep shaqyrylǵanyn mysal ǵa keltiredi.
Dástúrge tompaq, saltqa syıymsyz
Qazaqy tanym turǵysynan aıtqanda, tek adamnyń soıy dep qaraýǵa bolady. Ol tipti ata-anasynyń kim ekenin aıqyndaıtyn qujat ispetti bolǵandyqtan, ony ózgertý shyqqan teginen bas tartýmen birdeı. Al shyqqan tegińdi ózgertý qazaqtyń qalyptasqan shejiresin buzýmen teń. Árıne, áıel (qyz) adam shejirege enbegenimen, ol da bir áýlettiń artynda qalǵan tuıaǵy. Sosyn da atamyz qazaq «qyz – jat jurttyq» dep bilip, qyzyn bireýdiń bosaǵasyna bala qylyp bergenimen, tegin ózgertpegen.
Uzatylǵan qyzdyń tegin aýystyratyn ádet Qazaqstanda, Túrkıa qazaqtarynda (bul elde nekelengen áıeldiń kúıeýiniń tegine kóshýi mindetti) bolǵanymen, Qytaı men Mońǵolıa qazaqtarynda joq. Mońǵolıa qazaqtarynan shyqqan shejireshi, jazýshy Shynaı Rahmetuly kelinniń kúıeýiniń tegine kóshetin ádet qazaq dástúrine jat, slaván halyqtarynan kelgenin aıta kelip bylaı dedi: «qazaqtyń kelinderi atasynyń atyn aıtpaq túgil, kelin bop túsken eldiń rýynyń atyn da tike atamaǵan. Máselen, Sherýshi rýynyń kelinderi atalǵan rýdy «Joryqshy» dep tergese, Taılaq rýynyń kelinderi Taılaqty «Buıdasalma» dep ataıdy. Bul – jaı at tergeý ǵana emes, arýaqqa degen qurmet. Mundaı dástúr mońǵol ultynda da bar. Kıiz týyrlyqty eki ulttyń turmys-saltyndaǵy mundaı uqsastyq at tergeý dástúrimizdiń tamyry tym tereńde jatqanyn aıǵaqtasa kerek.
Fılologıa ǵylymdarynyń doktory Bekjan Ábdýálıuly da jańa túsken kelinderdiń tegin ózgertýin quptamaıtynyn, kerisinshe, qazaqtyń «uly», «qyzy» dep qoldanatyn dástúrin qaıta qalyptastyrý kerektigin aıtady. «Qazaq qyzyn uzatqanda «súıegi meniki, eti seniki» dep beredi. Bul aradaǵy súıekti tek dep túsinýge bolady. Onyń ústine, bizdiń qazaq tolyq aty-jónin jazǵanda nemese aıtqanda «uly», «qyzy» dep ataıtynyn eskersek, orystyń yqpalymen engen dástúrimizge kereǵar ádetten qutylatyn kez keldi. Ekinshi jaqtan aıtqanda, tegin ózgertken kelin famılıasy arqyly kúnde atasynyń atyn atap otyrady. Bul dástúrge syımaıdy. Sondyqtan esimimizdiń artyna uly, qyzy dep qosýdy qaıta qalpyna keltirýimiz kerek. Munyń artynda ulttyq shejire tur. Kóne túrkilerden jalǵasqan bul dástúrdi keshegi Alash arystary da saqtap keldi» deıdi ol. Bizdiń de aıtar oıymyzǵa osydan artyq súıeý joq.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
