«Boq» degen sózdi estise boldy bul kúnniń adamdary murnyn basady. Jırene, jıirkene qaraıdy. Sonda biz osy bir jalǵyz dybysty sózden qashannan beri jırendik? Birer myń jyldyń aınalasynda-aý, sirá?! Al, osydan myń bes júz jyldyń aldyndaǵy adamdar, bylaısha aıtqanda, bizdiń ata-babalarymyz osy dybys qulaqtaryna shalynsa-aq boldy, «qaıda, qaıda» lap shaýyp júrgen bolatyn. Osydan-aq bul maqaldyń qansha jasqa kelgenin kórip alýǵa bolady. Eger, bulaısha sozsaq, bul maqaldyń arǵy tegi Oǵyzdar dáýirimen úndeser edi. Meıli qalaı bolsa, solaı bolsyn, ol kezdegi osy «boq» degen sózdiń maǵynasy; «1. baılyq, dúnıe, 2. táńir, jaratýshy» degen eki maǵynamen belgili bolatyn. Buny qazirgi «boq dúnıe» degen sózden-aq túsinip alýǵa bolady. Kezinde bul sózdiń osy kúndegi «mal-múlik, qaıyr-saqaýat» degen sıaqty arasyna syzyqsha qoıylyp jazylǵany málim. Keıindep bul sózdiń arasyna «shylyq» jurnaǵy kelip túskende, «boqshylyq dúnıe» bolyp kete bergen. Bul kez «boq»-tyń osy kúngi maǵynaǵa kóshken kezi.
Abaıdyń «Adam bir boq kótergen boqtyń qaby» degeni bul sózdiń eski, jańa qos maǵynasyn qatarynan berip tur. Kóterip júrgeniń «dúnıe», al, ishińdegiń sonyń «shiritindisi» demekshi. Bul kúnderi ózimiz «qoqyr-qoqsyq, sypyryndy» degendi de «boqtyq» deı salamyz. «Sonsha jıǵan boqtyq nege turady» deýimiz de sonan. Al, «berekesizdikke salyndy» degendi «boǵy suıyldy», «túkke turǵysyz» degendi «boqtan ózge» deımiz. «Saǵan ol boqty súıeý bolar» deýde osyǵan sakin. Degenmen, bul sózdiń «Táńir, jaratqan» degen maǵynasy osy kezde múlde joǵalyp, tek eski kezdegi «Táńir, jaratqan» degen maǵyna beretin «Boǵda» degen nyspy kúıinde taýdyń atynda ǵana qalǵan. Bul kúnderi osy bir «dúnıeniń ógizi, dúnıeniń arqasy» delinetin kúlli taý silemin «Táńir taýy» deýimizde osydan. Buny onan ary dáleldeý kerek bolsa, osy kúnde orystardyń ózi «Táńir, jaratqan» degen sózdi «bog jáne boh» dep eki túrli ataıdy da, «baı, baılyq, yrys, qut» degendi «bogatı» deıdi. Túrki tas jazýynda «býynshaq-túıinshek» degendi «boq» deıdi de, qazirgi ózimiz «boqsha» dep júrgen sózdi «boǵ, boqtaı, boqtuı» dep úsh túrli ataıdy. Bul Mahmut Qashqarı sózdiginde de osylaı. Qazirgi túrkiler «kótermeshi saýdager áıel, hambal(júk kóterýshi)» degendi «boqshajy» deıdi de, parsylar «boqsha» degendi «bohshy» dese, tym eski kezdegiler «boqjama» deıdi. «Aqysyn berseń, boqysyn shyǵarady» degen maqal da osymen saryndas. Bylaısha aıtqanda, aqysyn berseń, paıdasyn úıip tastaıdy dep tur. Bulardy jáne de ilgerleı dáleldeý kerek bolsa, Mahmut Qashqarıda «jınady, toptady» degen maǵyna «buqdy» bolyp, «toıdy, semirdi» degen maǵyna «bokti» bolyp keledi. Bul jerde dybystyń tegi turǵysynan «o, u, ó, ú» dybystarynyń jalǵyz-aq «o» dybysy ekenin umytpaý kerek. Munyń dáleli: Dybystyń eń órkendegen túrki tas jazýlarynyń ózinde «o men u» bir-aq tańbamen, «a men á» bir-aq tańbamen belgilenip, búkil álippede tórt-aq daýysty dybys bolǵan ǵoı. Eger, muny onan ary aparý kerek bolsa, tek daýystylardy ǵana emes, kúlli dybys ataýlyny jalǵyz-aq «a» dybysyna aparyp baılar edik. «A» kúlli dybystyń, bylaısha aıtqanda, jaratylystyń basy esepti, buǵan dálel aýyzdy óz tabıǵaty boıynsha keń ashyp dybys shyǵaryp kórsek-aq belgili. Dál osy jerde sizdiń qaı ult bolýyńyzdyń da, qaı tilde sóıleıtin adam ekenińizdiń de esh qajeti qalmaıdy. Tipti osy dybysty aýzyn dóńgelentip ógizdiń «ó» dep shyǵaratynyn eskerer bolsaq, jaratylysymyz turǵysynan óz týmysymyzǵa onan ary jaqyndaı túser edik. Al, munan arǵy ózgerindi, týyndy dybystardyń erinniń, tildiń jáne tanaýdyń kómegimen jasandy is qosý joly arqyly aýaǵa taraıdy,- degen edik. Endi myna eski aıtys úzindisine qarańyz;
«Óziń-aq en boǵyńa ıelik qyl,
Bylǵama Rasýl atyn beı ıanat.
Aýlamaq momyn kóńilin bolsań eger,
Aıt ýaǵyz, adal maldan qyl salaýat». Mundaǵy «en»-nyń maǵynasy; «keń, mol, baı, darqan» degen maǵynany beredi de, «en boq» bolǵanda «mol dúnıe» degen sóz bolyp shyǵady. Ózimiz ádette kóp balaly úıdi «boqtashaqty úı» deımiz de, úıelmeli-súıelmeli týylǵan kóp balany «boqtashaq» deımiz. Osyndaǵy «boq» ta «kóptikti, moldyqty» bildiredi de, al, eski kezdegi «tashaq» pen «tas»-tyń maǵynasy bireý. «Myń bir tún» de ózin ábden basynǵan esersoq jigitti mas qylyp, átek etip tastaǵan qyz qımylyn «qyz tasty shart kesip alyp, qasyndaǵy qyzyp turǵan temirdiń otyna basyp aldy» dep jazady. «Boqtashaq» tyń maǵynasy endi túsinikti bolǵan shyǵar.
Sonda «Bolar bala boǵynan» degende onyń «qalaı úlken dáret syndyrǵandyǵynda» dep turǵan joq. «Úpshini, dúnıe-múlki, bylaısha aıtqanda, qalaı oınap, qandaı oıynshyqtar jıdy» dep tur. Bala bıdi esińizge alyńyz.
Kórdińiz be, jalǵyz-aq dybysty «boq» degen bir sózdiń ózinde at ústi baıandaǵanda osynshalyq maǵyna men máner jatyr. Eger, muny júıelendire, sybaılas maǵynalarymen qosa baıandasaq ne bolar edi? Osydan-aq kórýge bolady. Qazaq tili kim kóringenniń ıtpegine kóne beretin qarabaıyr essiz dybystardyń qosyndysy emes. Ol óziniń ushan-teńiz aqyl-esimen, rýhymen, tarıhymen etene qushaqtasyp jatyr. Ony basynýǵa kelmeıdi. Onan jaratylystan shoshyǵandaı shoshý kerek.
Qytaı qazaqtarynan shyqqan belgili synshy, til ǵalymy Serik QAÝYMBAIULY
6alash usynady
