Qytaı qazaqtarynan shyqqan belgili synshy, til ǵalymy Serik Qaýymbaıulymen suhbat.
«Til tazalyǵy – rýh tazalyǵy» -deıdi Qytaı qazaqtarynan shyqqan belgili synshy, til ǵalymy Serik Qaýymbaıuly. Jón sóz! Óıtkeni «til oıdyń tikeleı shyndyǵy» deıtin ýájge júginsek, tildiń dilimen tamyrlas ekeni de talassyz shyndyq. Ár ulttyń ádet-ǵurpy, salt-sanasynyń uqsamaýyna da til men tildegi paryq basty faktor. Demek, ulttyń órkenin ósirip, ana tildiń arqaýyn alasartpaı, tildiń tunyǵyn saqtaý árbir azamattyń rýhymen, jan dúnıesimen jalǵasyp jatýy tıis.
– Serik aǵa, siz qazaq tiliniń órkenin ósirip, tazalyǵyn saqtaý jaıyndaǵy taqyryptarǵa kóbirek toqtalyp júrgen qalamgerdiń birisiz. Sizdiń baǵamyńyzsha, til baılyǵynyń ádebıettegi mańyzy qandaı?
– Til degenimiz úlken qubylys. Ádebıettiń basy tilden bastalsa, sońyn da til shyǵarady. Tilsiz ádebıet bolýy múmkin emes deıtinimizdiń sebebi osy. Demek, ádebıettiń arqaýy, jany da, qany da bolǵan tilge qanshalyq nazar aýdaryp júrmiz?! Menshe, qazaqta tilge, til máselesine nazar aýdaryp júrgender tótenshe az. Tipti, saýsaqpen sanap alarlyqtaı ǵana desek artyq emes. Árıne, jazýshy joq deýge bolmaıdy, jazýshy kóp qazaqta. Biraq tildi qanshalyq deńgeıde meńgerdik?! Aınalasy úsh-tórt myń sózben shyǵarma jazyp júrgen jazýshylarymyz az ba?! Zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov «Abaı» romanyn jazǵanda qoldanǵan sózdik qory 18 myń eken. Bul tek sózdiń súıektik maǵynasyndaǵy sany ǵana. Qazaq tiliniń 10 tomdyq «Túsindirme sózdiginde» júz úsh myń sóz bar. Qazaqstan ǵalymdarynyń aıtýynsha, ot degen sózdi túbir etip jasalǵan sóz ben sóz tirkesteriniń ózi 10 myńnan asady eken. Baıqadyńyz ba, qazaq tiliniń qanshalyq baı til ekenin?!. Endeshe, biz bul kúnde sol kól-kósir baılyǵymyzdan emin-erkin paıdalana alǵamyz joq. Myqtaǵanda ózimiz biletin úsh-tórt myń sózdi túrlendirip, qoldanysqa túsirýmen ǵana shyǵarma jazyp júrmiz.
Aýyz eki til, jazba til degen uǵymdar paıda boldy sońǵy kezde. Áýeli, osy eki tildiń qatynasy qandaı?! Aýyz eki til men jazba tildiń parqy ulttyń mádenıet deńgeımen tike qatysty. Ulttyń mádenıet deńgeıi joǵarylaǵan saıyn bul ekeýiniń parqy barǵan saıyn azaıa túsedi. Tipti, paryq ta qalmaıdy. shynyn aıtý kerek, biz qazyr beıbereket sóıleımiz. Tipti, sózdi beıbereket qoldanýdan radıo, televızıa sıaqty beldi aqparat oryndary da qalys emes. Máselen: Qurmetti kórermen, qurmetti tyńdarman dep soǵa salady. Osy sózderdiń sońyndaǵy «der, dar» degen kóptik jalǵaý qaıda?! bul bir adamǵa emes, kóp adamǵa qaratylyp tur ǵoı. Baıqaıym, keıbireýler tyńdarman degendegi «mandy» kóptik jalǵaý dep oılaıtyn tárizdi. Man – ejelgi túrki sózinde adam degen maǵyna beredi. Mahmut Qashqarıdyń «túrki tilder sózdiginde» «sokman» degen sóz bar. Bul qorshaýdy buzatyn, shep jaratyn batyr degen sóz. Osy «man» aǵlshyn tilinde «adam», «er adam» degen eki meǵynamen júr. Parsy sózinde de bar. Máselen: Shabarman, alarman, qaharman, baǵyban. Sońǵy sózdegi «ban» da mannan ózgergen. Baqqa qaraıtyn adam degen sóz.
«Óldi» degen sózdi alyp aıtaıyqshy. Kóne túrki sózi. Onyń túbiri – ól. Munyń ásilgi maǵynasy toıý. Toıa tamaqtanǵandy degendi «óle jedi», jylqynyń qatty ottaýynan bolatyn aýrýyn «óli tıý» deımiz. Demek, máseleniń bári sózdiń arǵy tegin, astaryn túsinbeýden shyǵyp jatyr. Kez kelgen basylymdy aqtar. Bárinen tabylady. Munyń eki túrli sebebi bar: Biri, jazýshylarymyzdyń párýeısizdigi bolsa, endi biri, oqyrmandardyń párýeısizdigi. Óıtkeni oqyrman aldyna ne kelse sony talǵamsyz qabyldaı bergen soń, jazýshylar ıi qanbaǵan, tili orasholaq shyǵarmalaryn «laqtyra» berýdi ádetke aınaldyryp aldy. Mine osydan baryp tildiń berekesi qashty. Muny túzetý de ońaıǵa soqpaıtyny anyq.
– Bir ulttyń tiliniń damýy sol ult tilinde jaryq kórgen sózdikterden beınelenip jatady. Joǵarda siz qazaq tiliniń túsindirme sózdigin aýyzǵa alyp jatyrsyz. Endigi áńgimeni qazirgi sózdikter jaıly órbitsek.
– Sózdik degenmiz úlken qural. Ol oqýlyq emes, roman emes. Ony oqyǵanda rýhanı lázzát ala almaǵanyńmen, tildiń tunyǵynan sýsyndatatyny shyndyq. Sózdik jasaýda basty nazar aýdaratyn másele – aldyńǵy sózdikterdi qarap shyǵyp, kem bolsa tolyqtap, qatesi bolsa túzetip, múmkin bar ataýlardy birkelki alýǵa tyrysý kerek. Ataýdy kelse-kelmes ala berý bizge abroı ápermeıdi.
Óz basym qolyma túsken sózdikterdi túgel oqyp shyqtym. Bilmeıtin sózimdi bir jaǵyna, qate sózderdi bir jaǵyna tizip jazý meniń baıaǵydan qalyptasqan ádetim. Qolyma qalam alǵan kúnnen bastap kitaptardan oqyǵan ózim túsinbeıtin sózderimdi tizip jazyp otyrdym, osynyń arqasynda talaı sóz úırendim. Talaı sózdiń tegin bildim. Qazir ústelimniń ústinde men jınaǵan 100 myń sóz tur. Bylaısha aıtqanda, men sózdiń mánisine, sóz tórkinine qolyma qalam alǵan kúnnen bastap úńildim. Onda men sózdik jasaý emes, qaıta jazǵan shyǵarmalarymda sózdi durys qoldanýdy maqsat ettim. Óıtkeni jazýshynyń qudyreti – bir sózdi qate qoldanbaý, bir sóılemdi burys jasamaý. Bul tipti jazýshynyń eń qarapaıym ólshemi. Obraz jasaý, harekter ashý ekinshi másele.
Meniń sóz tórkine úńilýim ózimniń tildik qorymdy molaıtý úshin edi. Al ulttyń tili – ulttyń qasıeti. Tildi ádette qatynas quraly dep júrmiz. Menshe, bul qarabaıyr anyqtama ǵana. Ǵalymdar dáldegen: Ittiń sózdik qory 19 eken. Bylaısha aıtqanda, ıt 19 túrli dybyspen ózara sóılese alady eken. Pildiń qımyl tili 19 eken. Olar 19 túrli qımyl arqyly bir-birimen sóılese alady. Haıýanattardyń ishinde sózdik qory joǵary haıýan delfın ekenin de ǵalymdar dáleldedi. Adamǵa qımyldyq jaqtan jaqyndaǵan da delfın. Delfınder teńizde birin-biri bosandyra alady eken. Ǵalymdar tynyq muhıttan ustap alǵan delfındi 600 kıllometr jerdegi delfınder tobyna qosqanda, olar til tabysa alǵan. Demek, eger til qatynas quraly deıtin bolsaq, onda bul anyqtama joǵarydaǵy haıýanattarǵa da sáıkes keledi. Sondyqtan, til qatynas quraly ǵana emes, ol rýhpen baılanysyp jatyr. Ár bir sóılegen sóziń, shyǵarǵan lámiń óz rýhyńmen ushtasyp jatyr. Qazaqtyń «jaman sóz aýyz sadaǵasy» degen sózi mine osyǵan qaratylǵan.
– Siz aǵylyshyn tilinen óleń de aýdaryp júrsiz. Sizshe, sol aýdarǵan óleńderińizdiń kórkemdik deńgeıi qanshalyq? Eger kim kóringen siz sıaqty basqa tildi 2-3 jyl ǵana úırenip, aýdarmamen aınalyssa, bizdiń aýdarmamyzdyń taǵdyry qalaı bolmaq?
– Men aldy men qytaı tilinen aýdardym. Alǵashynda áńgime, povesten bastap, keıin óleńge aýystym. Sol óleńderdi aýdarý barysynda qytaı tilindegi aýdarmasyna tym qanaǵattanyp ketpedim, sosyn aǵylshynshasy qalaı eken degen oımen aǵylshynsha úırenýdi bastadym. Buǵan men 8 aı ýaqyt bólip, negizin qaladym, sodan úırenýimdi úzgem joq. Keıin óleń aýdardym. Orysshadan da aýdardym. Bir mysal aıtaıyn: Bir fransýz ǵalymy shyǵarma jazyp jatqanda, málim bir maqaladan materıal alý kerek bolǵan. Al ol maqala basqa tildegi maqala edi. Sonymen álgi ǵalym 4-5 aı jaǵalasyp júrip, qajetti maqalanyń mazmunyn shyǵaryp alǵan da, sosyn baryp paıdalanǵan. Demek, mazmun shyǵarý, ony paıdalaný úlken másele. Kóp adam oılaıdy, qazirgi aýdarmashylar aýdaratyn tildi tolyq bilip alǵan dep oılaıdy. Menshe, bul qate uǵym. Sebebi aýdarma máselesinde qaıysy tilge aýdarmaqshy bolsań, sol tilge jettik bolýyń shart. Árıne, mátindi túsiný kerek. Al ol mátindi ekinshi bir tilge maıyn tamyzyp otyryp aýdarý úshin sol tilge qanyq bolýyń qajet. Sondyqtan aýdarma úshin qajet nárse – aýdaratyn tildi emes, aýdarylatyn tildi qanyq bilý asa qajet. Mine osy negizden alǵanda, qytaıshadan aýdarǵan óleńderdi birshama jetkizdim dep oılaımyn ári aýdarmashylar da, oqyrmandar da solaı baǵalady. Aǵylshynshadan aýdarǵandarym da tym osal soqqan joq.
Óleń aýdarǵandardy kórip júrmin. Aýdarmasy óte nashar ekeni kórinip tur. Óıtkeni ol ózi aqyn emes. Aldymen sen bir aqyndy aýdaratyn bolsań, quryǵanda sol aqynǵa taıaý dárejedegi aqyn bolýyń kerek. Áıtpese, óleń aýdarylmaıdy. Demek, men óleńge degen beıimdigime jáne tildik qoryma súıenip ǵana aýdarǵan bolýym múmkin. Eger osy óleńderdi kerisinshe burynǵy tiline aýdaryp ber dese, bul meniń múlde qolymnan kelmeıdi.
– Siz tek aýdaratyn tilge jetik bolý kerek dep otyrsyz. Bulaı bolǵanda, túp nusqadan alystap ketpeısiz be? Túp nusqaǵa adaldyq qaıda qalady?
– Shetelde aýdarmashylardy jartylaı jazýshy dep moıyndaǵan. «Aýdarma degenimiz azǵyn ádebıet» dep Nobel syılyǵyn alǵan bir jazýshy aıtqan. Sondyqtan aýdarylǵan shyǵarma azbaı qoımaıdy. Biraq saqtalyp qalatyn nárse ne? Saqtalyp qalatyn tek ıdeıa ǵana. Eger sóz sóılemin saqtaımyn desek bul aýdarma bolmaıdy. Máselen: Biz Tolstoıdy nege tóbemizge kóteremiz? Jaýaby anyq. Onyń aqyl-esi, ıaǵnı shyǵarmaǵa sińirgen ıdeıasy erekshe. Aýdarma da sol. Sosyn da aýdarmada ıdeıany jetkizýdi negizge alý kerek. Bir mysal aıtaıyn: Abaıdy, Omarǵazyny qaı tilge aýdarsań da utylmaısyń. Utyp shyǵady. Al Muqaǵalıdy aýdarshy. Ol utylady. Múmkin emes. Óıtkeni óleńde sezim aýdarylmaıdy. Óleńde dirildegen sezimdi sol kúıinde jetkizý qıamet. Tek ıdeıasy ǵana aýdarylady. Demek, aýdarma – ıdeıany jetkizýdiń tásili. Adam qandaı sóılese, onyń aqyl-esi de sondaı. Ádebıet te munan tysqary emes árıne.
– Qazaqstan jazýshylary «Abaı qaı tilge aýdarylsa da utylady» dep qaraıdy. Siz Abaı da, Omarǵazy da qaı tilge aýdarylsa da utady deısiz. Osynda bir qaıshylyq turǵan joq pa?
– «Abaı qaı tilge aýdarylsa da utylady» degen sózdi estigem jáne sol pkirdi oqyǵam. Men utady deımin. Nege? Sebebi qaı tilge aýdarylsa da Abaı utylady deıtini aýdarma Abaıdy jetkize almaıdy degen sózdi meńzep tur. Qalaı aýdarsań da Abaı Abaı bıiginen tómendep qalady. Abaı utylady deıtinderi osy. Al qaı tilge aýdarylsa da Abaı utady deıtinim – Abaıdyń aqyl-esi, ıaǵnı ıdeıasy aýdarylady. Eger shynaıy aýdarmashy bolsa, osy ıdeıany durys, dál, tushymdy etip jetkize alsa, Abaı utylmaıdy.
Bizde «basqa ulttarǵa tanystramyz» degen maqsatpen aýdartý úrdisi kóbeıdi sońǵy kezderi. Biryq ol aýdarmanyń sapasy qalaı? durys jetkize aldy ma? ony eshkim qadaǵalamaıdy. Talǵampazdyqpen aýdartý ádeti qalyptasqan joq. Máselen: Oljasty Oljas qylǵan, kúlli qazaqqa tanytqan Qadyr Myrza Áli bolatyn. Demek, qazaqy rýh, qazaqy sezim sińirilgen shyǵarmalardy aýdarý ulken kúsh pen talǵampazdyqty qajet etedi. Árıne, bul salada eńbektenip jatqan aýdarmashylardyń eńbegi eren. Biraq osy shyǵarmalardyń ıin qandyryp, ısin shyǵaryp aýdarý áli de kóp kúshti qajet etetini shyndyq.
Áńgimelesken Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
