QAZAQTYŃ ALǴYSTARY men QARǴYSTARY

Qazaq halqy atam zamandardan beri qaraı̆ uly taý- lardy turaq, doly ózenderdi sýat etti. Saı̆yn dalalarda, kúlli saharalarda, ormandy ólkelerde,bota-búrkendi shuraı̆ly jaı̆ylymdarda, adyrly saı̆larda, aq jazyq dalalarda, qumdy-tastaqty jon-jotalarda tórt-túlik maldaryn myńǵyrtyp aı̆dady. Kóship-qonyp jurt jaǵalady. Atan túı̆elerge júgin artyp, kerim dalada kerýendi-kóshpendi ómir ótkizdi. Atadan balaǵa jalǵasqan mal jáne egin sharýashylyǵymen aı̆nalysty. Ásem de ádemi, sulý tabıǵat qushaǵynda gúlge orana júrip, kórkem de sulý tirshilik keshirdi. Sóı̆te júrip, arý dalanyń ásem gúlderiniń nebir ǵalamat qupıa-syr- laryn ıgerdi. Keń tynysty ári yrysty tabıǵat aıasyndaǵy sýly, nýly, shuraı̆ly, shúı̆gindi, gúldi, gúlstan, jaı̆ylyst…
[09:33, 2020年5月6日] talapbek tenes: Bolat Bopaıuly

QAZAQTYŃ ALǴYSTARY men QARǴYSTARY

Ras, qazaq «toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı̆ túı̆ini bar» dep ádemi-aq aı̆tqan. Mine, tildiń nebir kúrdeli de qıyn sıpatta-
ryn qysqa ǵana marjan sózben dáleldeı̆ salypty... Buǵan ılanbasqa bolmas.
Qazaqtyń ana tili dál osyndaı̆ qudiretimen qundy. Bulbuldaı̆ saı̆raǵan sheshender tilimen sýdyrap tógilgen ne ǵajaı̆p sóz merýertteri- ne shek keltirýge bolmaı̆dy. Eger anańyz «Bo- tam, jasyń uzaq bolsyn, mereı̆iń óssin! Quly- nym, taýdaı̆ tabysty bol! Aqerkem, jańa shyq- qan kúndeı̆ bol, jarqyraǵan aı̆daı̆ bol!» dep kún mereı̆men sizdi qulaı̆ súı̆ip, qutty qusha- ǵyna alyp, bal tilimen erkeletse, kún astyńda sizden baqytty adam bolmas edi. Al, kerisinshe, sizge til tikenin qadap, «Jetpeı̆ jelkeń qıyl- ǵyr! Kókteı̆ orylǵyr! Keýdeńdi qara tas bas- syn! Kózińe qum quı̆ylsyn! Júziń kúı̆ip, júz- qara bol!» dep nálet jaýdyryp, qarǵap-silese, onda siz ana qushaǵynan sytylyp shyǵyp, alty qat aspannan, jeti qat jerden kirerge tesik taba almaı̆, til ýynan tirideı̆ óler edińiz.
Pende úshin eń úlken mereı̆ – úlkenderden bata alyp, eldiń, halyqtyń alǵysyna, qurmetine bólený. Tirlikte odan artyq rahat joq. Al eń qıyny – qarǵys estip, el aldynda tirideı̆ ólý. Myna dúnıede budan asqan qorlyq bolmaq emes.
Mine, tilge tıek etkeli otyrǵan «Alǵys», «Qarǵys» atalatyn osynaý egiz uǵymdarymyz- dyń maǵynalary bir-birine múldem qarama- qarsy. Alǵys aq batasyn aqtaryp, bal sózden mereı̆ tókse, qarǵys nálet jaýdyrp, ý sózben óltire arbaı̆dy. Qazaq tildiń osy syıpattaryna qaraı̆ otyryp, bir júrektiń ekinshi júrekke ystyq yqylasyn arnap, adam rýhynyń mere- ı̆in joǵary kóterip, ómirge jigerlendire, bo- lashaqqa úmittendire aı̆tylatyn tátti tilek sózderdi «alǵys» dep atady da, adam rýhyna soqqy beretin, ómirden túńildiretin, jaǵymsyz qylyqtarǵa qarsy aı̆tylǵan ashshy sózderdi «qarǵys» dep atady. Sóı̆tip, qazaq jaqsylyq istegen adamdarǵa alǵys aı̆typ madaqtaı̆tyn, opasyz, jaýyz adamdarǵa qarǵys jaýdyratyn bolǵan. Munda alǵys bolsyn, meı̆li, qarǵys bolsyn, jaı̆ sózben emes, sheshen tilmen aı̆tý- dy shart etken.
Alǵys ta, qarǵys ta belgili adamǵa, tabıǵaqa, ártúrli sharýashylyqqa, tipti, ómirdegi nár- selerdiń bárine arnaı̆y aı̆tylady. Osy turǵy- dan kelemiz de, alǵys pen qarǵysty sheshendik sózderdiń bir salasy – sheshendik arnaýǵa jat- qyzamyz.
Nege?
Aýyz ádebıetimizdiń shuraı̆ly salasy she- shendik sózderdiń kenje zerttelgeni bylaı̆ tur-
Qazaqtyń alǵystary men qarǵystary
el aýzynan jıyla bastaǵanyna da tym uzaq bolǵan joq. «Mura», «Shalǵyn» jýrnadary jarıalaǵan bata, tilek, alǵys sózderi bol- masa, qarǵys sózder atymen jazba betin kórgen emes. Áýeli shesheńdik sózderdi arnaı̆y zerttep, osy saladan kitap shyǵaryp úlgergen mamanda- rymyzdyń eńbekterin aqtarsaq ta «qarǵys» tý- raly eshteńe aı̆tylmaı̆dy. Olar sheshendik sóz- derdiń túrlerin bylaı̆ bólip zertgeı̆di: sheshen- dik arnaý (sálem, ázil, bata, elge, jerge, malǵa aı̆tylatyn syn); sheshendik tolǵaý (amanat, aqyl, ósıet-nasıhat); sheshendik daý (ar-namys, ese-tendik, alashaq-aqy, jer, jesir, mal, qun daýy) dep bólse, endi birde sheshendik tolǵaý, sheshendik arnaý, sheshendik daý dep úlken jaq- tan toptastyrady. Alǵys pen qarǵysty aýyzǵa da almaı̆dy. Sońdyqtan bul eńbegimiz sheshen- dik ónerdi terendeı̆ zertgeýdi negizgi maqsat etip, alǵys pen qarǵysty sheshendik arnaýdyń eki túri degen atpen dáleldeýge tyrysady.
Budan buryn bizdiń elde sheshendikke qatysty sózderdi jınaý barysynda alǵystardy «asyl mura» dep, azdy-kópti jınap, jýrnaldarǵa nemese aı̆yrym kitaptarda jarıaladyq. Al qarǵystardy «jeksuryn sóz» dep ilikke al- madyq. Nátıjede qarǵys ta sheshendik arnaý- dyń bir butaǵy ekenin eskermedik.
San ǵasyr sarabynan ótip, bizge aýyzsha saq- talyp jetken sheshendik ónerdiń barshasy bir- deı̆ áleýmettik múddeni kózdep, qorǵap, qoldap, qoǵam, halyq taǵdyryna áser etetin sulý-sym- batty sózder bola bermeýi múmkin ǵoı̆. Keı̆bir sheshenderdiń sózderi jeke adamǵa, jeke oqıǵa- ǵa, jeke máselege, jeke is-áreketke, jeke sha- rýashylyqqa qatysty aı̆tylýy yqtımal. Sol sebepten sheshendik sózderdiń kóp bólimi «zert- telip, jazba betine tússe de, keı̆bir jeke adam, jeke is-áreketke, jeke sharýashylykqa arnap aı̆tqan túri, kúni búgin de jazba betin kórmeı̆, áli de aýyzsha aı̆tylyp, kókirekke jattalyp ke- ledi. Ásirese alǵys pen qarǵys syıaqty túrleri jazba betin kórmegendikten, babalardan qalǵan ne bir ǵajaı̆yp alǵystar men qarǵystar umyt bolyp barady.
Alǵys pen qarǵysqa da birdiń ekige bóliný zańy boı̆ynsha taldaý jasaǵanymyz jón. Qazaq tilindegi alǵys pen qarǵys adam ómirindegi jaqsy men jamandy paryqtandyratyn sara sózder, ıaǵnı sheshendik arnaýdyń eki butaǵy. Sondyqtan da alǵys pen qarǵysty arnaı̆y bir taqyryp etip zertteýdiń eshqandaı̆ artyqtyǵy joq dep sanaı̆myn.
Sheshendik ónerdi tutastaı̆ alyp, zer sala zerttep ótken Qazaq ǵalymy Baltabaı̆ Adambaevsha aı̆tsaq: «Shesheńsik óner qaı̆ jerde, qaı̆ elde sózǵe bostandyq, erkindik bolsa, júı̆eli sózge jurtshylyq qulaq assa, mine, sol jerde, sol elde ǵana damyıdy. Kerisinshe, aqyl-oı̆ǵa, sózben tilǵe qysym jasaǵan, shek qoı̆ǵan jerde, elde damymaı̆dy. Bir táýir jeri bizdiń qazaq elinde, aqyndyq pen sheshendikti qasıetti óner sanap, «óner aldy qyzyl til» dep oraq aýyz, ot tildi adamdardy qoldap-qýattap otyrǵan. Áýeli kezekti sózin aı̆ta almaǵan adamǵa «aýyzǵa kelgen túkirik, qaı̆ta jutsa mákúrik», «sózben sózge jaýap qaı̆yrmasa, sózdiń atasy óledi» dep kimnen bolsa da tartynbaı̆-taı̆salmaı̆ sóı̆leýdi dáriptep otyrǵan.
Sóz erkindigi kúlli qazaq elinde alǵys pen qarǵystyń nebir keremetteri aı̆tylǵan eken- aý! Aldymen alǵysqa toqtaı̆yq.
Jańalyq pen jaqsylyqqa «qutty bolsyn aı̆tý», qaza men qaı̆ǵyǵa «arty qaı̆yrly bol- syn» dep kóńil aı̆tý – qazaqtyń ejelden kele jatqan ádet-ǵurpy. Jolaýshyny kelgende «qosh keldińiz, aman jettińiz» dep qarsy alý, ketkeńde «jolyńyz bolsyn, aman jetińiz» dep, aqjol aı̆typ shyǵaryp salý jańa saltymyzǵa da jat emes. «Jaqsy sóz – jarym yrys» dep, tilektestik sózge bólek oryn bergen. Halqy- myzda mundaı̆ bata, alǵysty beı̆neleı̆tin she-
Shendik sózdiń san alýan túri bar. Máselen, qazaq halqy «as adamnyń arqaýy», «astan eshkim úlken emes» dep zattyq ıgiliktiń adam ómirińdegi sheshýshi mánin durys tanyp, astyń aldy- artynda jaqsy tilek, ıgi nıetterin bildiretin bolǵan:
Dastarqannan as ketpesin, Bastaryńnan baq ketpesin, Ketpes yrys, keń peı̆il bersin. Balalaryń kóp bolsyn! Baqyttary baıandy bolsyn!..
dep keletin qazaqtyń bata, tilek, alǵystary – sonaý eski dáýirden qazirge deı̆in qunyn joı̆maı̆ kele jatqan, halyqtyń úmiti men keleshekke se- nimin bildiretin jarqyn nıet, ıgi tilekteriniń kýási. «Alǵyspen el kógeredi, jańbyrmen jer kógeredi» dep eldiń alǵysyn, úlkenniń batasyn alýdy qazaq joǵary baǵalaǵan. Nári arly, araı̆ly alǵys sózderiniń jigerlendirýshilik, dem berýshilik, rýhtandyrýshylyq kúsh-qýatyna kámil sengen. Mysaly:

Altyn erli aq boz at,
Astyńda júrip arysyn.
Qolań shashty, qoı̆ kózdi,
Tańdap alǵan burań bel,
Qasyńda jatyp kárisin.
Alladan tilep aı̆tqan sóz,
Altyn bop basyńa darysyn!!!
Qazaqtyń alǵystary men qarǵystary
Mynaý alǵys sóz erdiń basyn erkeletip, esil baqyt, baıandy baı̆lyq, ornyqty baq tilep tur. Osy batany qanjyǵaly Sháńki qart arnǵanda «búkil denem shymyrlap, býyn-býynym jipsip turdy» – degen eken Bóltirik sheshen.
Ras, mundaı̆ bata esitip, alǵys alǵan adam- nyń bireýi úmittenedi, bireýi túrlenip úkilene- di. Bireýi talaptanady, talǵarǵa talpynady.
Halyq danalyǵynan týǵan mundaı̆ bata-tilek sózderdiń búginderi urpaq tárbıesinde de atqarar róli óte mańyzdy bolmaq.
Bata, tilek, alǵys keı̆de joǵaryda aı̆tylǵan- daı̆ jeke adamǵa arnalsa, keı̆de tutas otbasyna, onda qonaq bolyp otyrǵan jalpy jamaǵatqa arnaı̆y aı̆tylady. Mysaly:

Ámın deseń, men bata bereı̆in,
Osy jerde asyǵa aı̆typ qata deı̆tin. Urpaǵyńyzǵa, ul-qyzyńyzǵa,
Berse eken jaratqan qazaqtyń,
Ejelgi ańqyldaq, aq jarqyn ata mereı̆in. Dushpannyń tabasynan saqta,
Dostyń kúlki qylýynan saqta.
Aǵaı̆ynnyń alasynan saqta,
Eı̆, Alla qazannyń qarasynan saqta,
Jaqynnyń jalasynan saqta.
Qatynnyń qalasynan saqta,
Balanyń pálesinen saqta.
Qyzdyń qyrynan saqta,
Sıqyrdyń syrynan saqta.
Jerdiń de, kóktiń de,
Batystyń da, shyǵystyń da,
Musylmannyń da, kápirdiń de,
Alystyń da jaqynnyń da,
Tórtkúl dúnıeniń báriniń de,
Pále men jalasynan túgel saqta!!! –
dep keletin bata-tilek sózderi jalpyǵa birdeı̆ aı̆tylyp, ıeli sózden júı̆eli baq-baqyt tilenedi. Aspan astyndaǵy, jer ústindegi bar jamandyqtan, jadylyqtan saqtaý, jaqsylyqqa bastaý batasy beriledi.
Halyqtyń bata, tilek sózderinde, aldymen, jas urpaqtardń jeteli, zerdeli, kelisti bo- lýyn tileı̆di. Jerin, elin qorǵaýǵa daı̆yn tas túlek bolyp er jetýin qalaı̆dy. Náreste dúnıe- ge kelgeńde, oǵan at qoı̆ǵanda, uly úı̆lengeńde, qyzyn uzatqanda, jolǵa, ańǵa, qan maı̆danǵa attanǵanda, ne qıyn alys saparǵa shyqqanda, as kelgende, as qaı̆yrǵanda, mal soı̆ǵanda, bıe baı̆laǵanda, kóshi-qonda, ulystyń uly kúnińde, qaraly ne qýanyshty shaqtarda, jaqsy is bas- taǵańda, úlken syı̆-qurmet kórsetkende, basqa da jaǵdaı̆lardyń bórinde aq bata berip, alǵys aı̆tady.
Balany baýyr et, baqytyna balaı̆tyn qazaq halqy nárestelerdiń qulaǵyn jaqsy sóz,
jarym yryspen ashady. Olardy til balymen mápelep, sóz syryna shomyldyrady. Olardyń jarqyn bolashaǵyna aqjol tileı̆di. Ul bolsa, qas batyr bolyp ósýin, qyz bolsa, Aı̆ men Kún- deı̆ sulý, aqyldy bolyp ,er jetýin kókseı̆di. Bul ádet-salt qazaqqa eski dáýirden bastalyp kúni búginge deı̆in jalǵasyp keledi. Mysaly: «Qorqyt ata» kitabynyń «Baı̆bóriuly Bamsy Baı̆raq týraly jyr» degen taraýyn oqyǵanda Baı̆bóriniń ulyna Qorqyt Ata bata berip, at qo- ı̆yp, ataq arnaı̆dy:

Sózimdi tyńda Baı̆bóri,
Táńiri saǵan ul berdi.
Jastaı̆ynan baq berdi,
Uzyn bolsyn ómiri,
Basa bersin ilgeri.
Uran sap jaýǵa shapqanda,
Jolyn Táńiri qoldasyn!
Batyrdyń qaı̆rat kúshine,
Esh kóldeneń bolmasyn!
Balanyń aty Bamsy Baı̆raq bolsyn, Atyn men qoı̆dym, jasyn Alla bersin!!!
Ámın, qutty bolsyn!!!
Mine, osy bata arqyly qoı̆ylǵan atta úsh túrli úlken mán jatyr. Birinshiden, Qorqyt kıeli, dýaly aýyzdy adam, ekinshiden, sheshen- shejire, dana-dańǵyl, aqylgóı̆, parasatty ata.
Úshinshiden, at qoı̆ylǵan Bamsy Baı̆raq jaýynger, bólek týylǵan, elden eren urpaq. Osyndaı̆ mánder arqyly qazaq halqynyń balaǵa bata sózben at qoı̆yp, alǵys bildirýi ánsheı̆in jaı̆dan-jaı̆ emes. Qaı̆ta sol balanyń arǵy tuqymynyń tekti, kıeli ekenin túsindiredi. Quddy sol sekildi balany jan júregine, baqytyna balaı̆tsh qazaq áı̆elderi náresteni alǵash besikke bólegende ándetip, balany sylap-sıpap otyryp-aq aq besikke bólep, aq batamen uı̆yqtady.

Moı̆ynymdańy tumarym,
Tarqamasyn qumarym.
Taǵdyr bergen alsyn dep,
Aq besikke salsyn dep,
Besigińe jata ǵoı̆,
Tátti uı̆qyǵa bata ǵoı̆.
Balam, jatsyn besikke,
Pálesi qalsyn esikte.
Áldı, áldı, áldı-aı̆!!!
Keremet kerim dúnıe, «Áýeli dúnıe esigin ashady óleń, óleń-
men jer qoı̆nyna kirer deneń», – dep Abaı̆ aı̆t- qandaı̆ qazaq halqynda jyrdyń túri qansha kóp bolsa, alǵys sózi de sonsha kóp. Turmysta ba- laǵa qatysty qandaı̆ qımyl-qylyq bolsa, so- nyń bárine arnalǵan alǵys, aq bata, izgi tilek bar. Balalaryn ádepti, ádemi,ımańdy, aqyldy ósirýge daǵdylanǵan halyq olarǵa jańa kıim kıgizgende mynadaı̆ bataly jyrmen tilek bildiredi:

Jaǵasy jaı̆ly bolsyn,
Etegi maı̆ly bolsyn.
Kıimiń toza bersin,
Ómiriń oza bersin!!!
Qandaı̆ ádemi, ýyz tilek!
«Balasy atqa shapsa, úı̆degi anasy taqymyn
qysyp otyrady» degendeı̆in, balanyń alǵash atqa minýi ata-anaǵa sheksiz qýanysh, zor baqyt, úlken mereı̆ sanalady. «At mindi, azamat bol- dy» dep maqtanyp, tóbesi kókke jetip qýanyp, qaryq bolady da qalady. Osy sátte de aǵynan jarylyp, atqa qonǵan balasyna aq batasyn aq- tarady:

Azamat etip ósirdim,
Astyna at mingizdim,
Qamshysyn berip qolyna,
Atty ózine urǵyzdym.
Baqyt tilep jolyna,
Batamdy berdim ońyna.
Ata-ana úshin shalqyǵan,
Bul qýanysh emes pe?!
Atyńmen shaýyp kete ǵoı̆,
Muratyńa jete ǵoı̆!
Aldyńnan baǵyń ashylsyn,
Mereı̆ nury shashylsyn.
Taqymyń taı̆mas myqty bol,
Bar isińe uqypty bol.
Dostaryńa serik bol,
El-jurtyńa kórik bol –
dep atqa alǵash mingen balasyna aǵynan jarylyp aq batasyn berip ,myqtylyq tilese, ul balany súndetke otyrǵyzǵanda:

Ata-babadan qalǵan súndetti,
Ata-ananyń oryndaýy mindeti.
Uly dýman toı̆ jasaý,
Osy salttyń qudireti.
Súndet qaı̆yrly bolsyn,
Tileý qabyl bolsyn!
Toı̆-toı̆ga ulassyn,
Baqyt-baqytqa jalǵassyn!!!
Bala densaýlyǵyna erekshe kóńil bóletin qazaq, balany súndetke otyrǵyzý ǵana emes, qaı̆ta onyń fızıologıalyq jaqtan da aqaýsyz eseı̆ip, er jetýine, tazalyqqa mán berip, qalypty turmys ótkizýine múmkindik týdyryp otyrady. Ana tý basta náreste qyrqynan shyqqanǵa deı̆ingi qyryq kún tuzdyq sýǵa túsirip, shıratyp ósiredi. Qol-aıaǵyn maı̆lap, sozǵylap, sylap, denesiniń túzý ósýine kepildik etedi. Qazaq balany mundaı̆ mápelep ósirýdi ananyń bala baǵýdaǵy paryzy retinde tanıdy.
Qazekeńniń jyrshy da ánshi, aqyn áı̆elderi balany «áýaı̆lap» sýǵa shomyldyrýynyń ózinde tań nuryndaı̆ taza, balǵyn da, balaýsa ádemi alǵys jatady:

Ós-ós, balam, óse ber,
Batyr bol, balýan bilekti.
Batyl bol, taı̆mas júrekti.
Aıaǵyńdy sozaı̆yq,
Saýsaǵyńdy jazaı̆yq!
Etti bolsyn baltyryń,
Epti bop ós, jarqynym!
Ós-ós, bópem, óse ber,
Páleketi aýlaqtan,
Taý men tasqa kóshe ber!-
Dep júrek jardy qýanyshyn náreste qulaǵyna quıady. Al balalar «táı̆-táı̆» basyp, «qaz-qaz» turǵanda ana taǵy da balany bataly jyrmen ómirge qaraı̆ jetekteı̆ jóneledi:
Táı̆-táı̆, balam, táı̆ balǵyn,
Júre ǵoı̆shy jaı̆ balǵyn.
Qarys súı̆em, qaz bassań,
Qadamyńnan aı̆nalam! -dep kún mereı̆men qulaı̆ qalǵan ana «bala tusaýyn» keskende:

Qaz-qaz, balam, qaz, balam,
Qadam bassań máz bolam.
Kúrmeýińdi shesheı̆in,
Tusaýyńdy keseı̆in.
Baltyryńdy túre goı̆,
Taı̆-qulyndaı̆ shaba ǵoı̆,
Ozyp báı̆ge ala ǵoı̆!
Qaz-qaz, balam, qaz, balam! – dep balanyń aıaq basa bastaǵanyna, qaz-qaz turǵanyna qýanysh bildiredi. Ári budan ananyń urpaq tárbıeleý- degi ǵajaı̆yp estetıkalyq óner tabıǵatyn te- reń túsinýge bolady.
Qazaq osyndaı̆ bataly sóz, ystyq yqylas, tipti bar qudiretin urpaq zerdesine uıalatyp ósiredi. Urpaqtardy eńbek súıýge, adamgershilik izgi nıetke, ádiletke baýlyp otyrady. Turmys quryp, otaý ıesi bolǵannan keı̆in de, olardyń otaýynyń baı̆-baqytty turmys ótkizýin, tatý- tátti, baqytty jubaı̆ bolýyn tilep, «otaý» ba- talaryn da berip otyrǵan:

Otaýlaryń ulgaı̆yp orda bolsyn,
Ata-saltqa urpagyń jorga bolsyn.
Otaýdyń ishi-syrty yrysqa tolsyn, Densaýlyqtaryń árqashan qurysh bolsyn.
Aq shynardan búr ketpesin,
Kóktemeden gúl ketpesin.
Tańǵy sholpan sáýlesindeı̆,
Aqsha júzden nur ketpesin.
Tilek bolsyn Alladan,
Aryndaryń assyn arqadan.
Biriń aı̆, biriń kún bolyp,
Baqtaryń jansyn aldydan!!!
Bul batalar jas otaýdaǵy jas jubaı̆larǵa
qarata aı̆tylady, olardyń qutty meshin, baqytty otaýlaryna arnalady. Buny estigen jas jubaı̆lar qýanyp qana qalmaı̆, tereń estetıkalyq áser, moraldyq tárbıe alady. Otbasy bolýdyń, óz aldyna ómir súrýdiń tamasha jolyn úı̆renedi. Sóı̆tip, baqtary janǵan jas jubaı̆lar biriniń qadirine biri jetip, yntymaǵy jarasqan jarqyn otaý, ádemi otbasy bolýǵa tyrysady. Mundaı̆ izgi áserdiń týýyna ssbep bolǵan qudiretti kúsh osynaý bata sózderiniń qasıetinde jatyr.
Bata sózderi eldi maqtap, esirtý úshin aı̆- tylmaı̆dy. Qaı̆ta joǵarydaǵydaı̆ tárbıelik mán, úmitkerlik rýhqa baýlý negizińde aı̆tyla- dy. Sózge sheshen, dýaly aýyzdy, alǵyr oı̆ly, tapqyr-talǵamdy, daryndy da bilimdi adamdar sáti túsken , mórti kelgen jerde yńǵaı̆yna qaraı̆ bata berip otyrady:
Kóshteriń kólikti bolsyn,
Joldaryń kórikti bolsyn.
Qonystaryń qutty bolsyn,
Bosaǵasy myqty bolsyn,
İrge tynysh, óris keń bolsyn! -dep kóshi-qonǵa da sát tilep, tilek bildirip, jyly sózben shýaq tókse, soǵymǵa da mynadaı̆ bata berip asty qadirleı̆di:

Soǵym shúıgin bolsyn,
Uldaryń túıǵyn bolsyn.
Kúnderiń jaıly bolsyn,
Oshaq maıly bolsyn.
Qazan toq bolsyn.
Ýaı̆ym joq bolsyn,
Dastarqan keń bolsyn.
Pyıǵyl oǵan teń bolsyn,
Urpaq túlep ushar tuı̆gyn bolsyn!!!
Qazaq halqy asty, qara shańyraqty, basty,
jasty qadirleı̆tin halyq. Joǵarydaǵy batada «Dám dáneker» degen zańdylyq boı̆ynsha dos- tyqty, meı̆irimdilikti qasterlegeni aı̆tpasaq ta túsinikti.
Jolǵa shyqqan jolaýshyǵa da ,erekshe tilek bar. «Aýyldan qyryq qadam shyqqan jan músá- pir» dep úı̆ine kelse, sýsyn beredi, tórine shyǵaryp, kútip, batasyn alady, ne bata beredi:

Jortqanda jolyń bolsyn!
Joldasyń Qyzyr bolsyn!
Adasqanda jalt salyp júrsin!
Súrindirmeı̆ alyp júrsin!
Myń bir pále, júz bir qaterge,
Keziktirmeı̆ qaǵyp júrsin!!! – dep jolaýshynyń barar jerine aman-esen jetip, oljaly aýylyna oralýyna bata berip, aq jol tileı̆di. Qandaı̆ jarasymdylyq, bereke- birlik. Ádemi qarym-qatynas, meı̆ir, shapaǵat deseńizshi!
Qazaq halqy meı̆mandos halyq. Úı̆ge qonaq kelse «qut qonady», «yrys tasıdy» dep sene- di. Sóı̆tip úı̆ge kelgen qonaqtyń kim ekendigine
qaramastan keń dastarqan jaı̆yp, tórinen oryn syı̆lap, aǵyl-tegil kútip alady.
Qazaq úı̆ine kelgen qonaqty jaqsy kútip qana qoı̆maı̆, onyń rýhanı kóńil-kúı̆in de kóterip, saýyq-saı̆ran, oı̆yn-kúlki, jyr-dýmanǵa bólep, dastarqandy án men sánge aı̆naldyrady. «Aýyldyń alty aýyzy», «Qydyrmannyń qy- ryq aýyzy» degen oı̆yn salty eskiden basta- lyp, kúni búginge deı̆in jalǵasyp keledi. Kel- gen qonaq ta «Aq dastarqan», «Ata dastarqan» dep aldyna qoı̆ylǵan taǵamdardan tamsana dám tatyp, aýyz tıip sybaǵany joǵary baǵalaı̆dy. Úı̆ ıeleri qonaqtan dastarqanǵa bata suraı̆dy. Bata suraý da, bata berý de qazaq saltynda, qonaq jolynda zandy da ,oryńdy ádet-ǵurp. Sondaı̆ dastarqan batalarynyń biri mynaý:
Órkendi bol, qoı̆ly bol,
Ashyq-jarqyn oı̆ly bol.
Qaraǵym, asyń daı̆yn munda kelsem,
Ote ber, aı̆dan aman, jyldan esen!!!
Bul batalar san úı̆de, san dastarqanda, san
adamǵa qaı̆talanyp aı̆tylyp, talaı̆ otbasy, ta- laı̆ adamnyń mereı̆in ósirip, ómirge jigerlen- dirip kele jatqan aq nıetten týǵan júrek jar- dy sózder, dostyq-qaı̆yrymdylyqtyń kýási. Qonaqqa jaı̆syz, qý , qoly tartyq, sarań minezdi úı̆lerdiń qonaq kútýge tartyq qylyǵyn batagóı̆ babalarymyz ben dýaly
aýyzdy sheshenderimiz ázil-ospaqpen minep-she- nep, olardy meı̆mandostyqqa baýlıdy. Myna batalar sony dáleldeı̆di:

Aq laqtyń múı̆izi apyryq ta japyryq,
Qandaı̆ qatyn saýdy eken ,
Báı̆ge atyndaı̆ qatyryp.
Kóke, jasyq laqty ,
Soı̆ganyńsha qoıa ber,
Kójeńdi ber odan da ,
Kótere-kótere sapyryp.
Bul tamaqqa ókpeleýden nemese úı̆di alym-
symbaýdan emes, qaı̆ta úı̆ ıesiniń ash kóz, qytymyr, qonaqqa jaı̆syz jaman minez-qulqyn ózgertý úshin aı̆tylǵan bata dep taný qajet.
Biz joǵaryda bata sózderdiń ereksheligi jáne onyń túrleri men qoldaný aıasy týraly aıaldadyq.
Eńdi tómende bata sózderi men alǵys sóz- deriniń parqy jáne uqsastyǵy týraly toqtala- myz.
Alǵys pen bata sózderiniń parqy bar ma?
Árıne, bar. Bata – alǵys aı̆týdyń, tilek bil- dirýdiń bir túri. Biraq, ekeýinde mynadaı̆ paryq bar. Alǵys kóbinese áleýmetke, halyqqa kómegi tıgen, jaqsylyq kórsetken kisige rıza bolǵan- da, keı̆de topty jerde, keı̆de jeke jerde aı̆ty- lady.
Al bata sózi kóbinese dastarqan basynda, as- tuzǵa, dám-taǵamǵa, shańyraqqa nemese aqsarbas qoı̆, kók qasqa taı̆ǵa, toı̆-tomalaqqa qarata aı̆tylady. Keı̆de tutas aýylǵa, ne qonaq ózi qonyp otyrǵan ,otbasy múshelerine qarata beredi. Keı̆de alǵys sekildi jaqsylyqqa, jaqsylyq istegen adamǵa qarata kópti kórgen qarıalar ómir tájirıbesine súı̆ene otyryp jaqsy tilek aı̆tady, aq batasyn aqtarady. Bul jaǵynan bata alǵysqa uqsap ketedi. Biraq alǵys az sózben aı̆tylyp, jaqsy lebiz naqty bildiriledi. Mysaly, «janyńa jamandyq bermesin, qaraǵym», «mártebeń óssin», «myń jasa», «rahmet», «jasyń uzaq bolsyn», «urpaqty bol», mine, bul alǵystar qazaq halqynyń meı̆irim túsken adamǵa aı̆tatyn, aq jol tilep arnaı̆tyn sózderi. Mundaı̆ alǵys sózder kóp rette kóńil dán rıza bolyp, marqaı̆yp ósken mezgilde aı̆tylady.
Al bata-tilekke kelsek, bata kóbinde emen- jarqyn ashyq aı̆tylsa da ,keı̆ tustarda jasy- ryn, astarlaı̆ aı̆tylatyn kezderi de ,kóbirek ushyraı̆dy. Alǵysta ondaı̆ astyrtyn maǵyna bolmaı̆dy. Alǵys tek týra maǵynada ǵana jaq- sy adamdarǵa qarata qoldanylady. Al bata jaqsy adamdarǵa da, jaman adamdarǵa da ar- naı̆y aı̆tylady. Bata jaman minezdi adamdarǵa berilgende, keri maǵynada aı̆tylady da, maz- munyńda qarǵys jatady. Alǵys kóbińde qara sóz túrinde nemese óleń joldarynyń bir-eki tarmaǵy sekildi turaqty tirkeste kelse, bata
óleń sekildi poezıa túrinde keledi. Býyn, bý- naq, uı̆qas, yrǵaq, shýmaq bolady. Kem degende eki tarmaqty bolyp keledi. Bul jerdegi býnaq, býyn uı̆qastardyń óleń joldaryndaı̆ birkelki bolyp kelýi shart emes. Tek oı̆ bútindigi men til kórkemdigi úı̆lesimdi de jandy kelýi, mazmu- nynyń tereń aı̆tylýy basty shart etiledi.
Biz álginde bata jaǵymsyz adamdarǵa qolda- nylǵanda keri maǵynada qoldanylady degen edik. Eńdi sony bir mysalmen dáleldeı̆ keteı̆ik. Medeý degen sheshen bir baı̆dyń toı̆yna barǵan- da baı̆ ony kemsitip, jaman lashyqqa túsiredi de, kári eshkiniń basyn tartady. Al Medeýden jas Jamal baı̆ men Qasym záńgini qurmettep- qoshemettep baı̆dyń óz úı̆ine túsiredi. Olardy aspa-tók kútip jatqanyn, adamdardy alalap bólip otyrǵan nıetterin sezgen Medeý, adamdy baı̆lyǵyna, shenine qaraı̆ bólip ákelgen baı̆- dyń toı̆ tabaǵyna:

Bul toı̆ǵa Jamal menen Qasym keldi, «Jetpistiń jetisine jasym keldi.
Bul toı̆da menen úlken taǵy kim bar,
Múı̆izin shapqan kári eshkiniń basyn berdi.
Syı̆ emes tartqan tabaq qorlaýga teń,
Táńiri oǵan túsirsin «jasyndy »endi.
Qorlyqqa shydar Medeý men emespin,
Baı̆eke, óziń kemir basyndy endi! –dep bata berip júrip ketken eken.

Mine, munda bata alǵys bolmaı̆, aı̆yptaý bo- lyp kelgen. Bul bata -qazaqtyń úlkenderdi qur- metteý syńdy jaqsy salt-dástúrlerine qaı̆shy qaraýlyǵyn, nadandyǵyn áshkereleýge arnal- ǵan. Eger bata keri maǵyna alsa, qarǵysqa aı̆na- lady da ketedi. Ázirshe, alǵys pen bata sózderdi osy belgilerine qaraı̆ paryqtaýdy jón kórdik.
Endi qarǵys qaqynda aıaldaı̆yq.
Qazaq halqy jamandyqqa, buzaqy adamdarǵa nazalanǵanda qarǵys jaýdyrady. Máselen, «Kóksheshek bol», «kógala kelip, atyń óshsin», «barǵanynan kelme», «jalǵyzyńnan jaı̆ra» dep, nálet jaýdyrady. Dámin qyzǵanyp berekeni qashyratyn dúnıe qumarlardy «dámińdi ıt jesin», «dám atsyn», «basyń asta qalsyn», «asqa jaryl», «ıtaıaǵyńdy jalaǵyr» " dámge tapsyrdym"-dep sybaı̆dy. Al asyn iship, aıaǵyn bylǵaı̆tyn toǵysharlardy «dám-tuz atqyr», «ishkeniń boı̆yńa qonbaǵyr», «aramtamaq qaı̆yrshy», «jarymaı̆ qal», «ishiń kepkir» dep qarǵaı̆dy... «Aı̆nalaı̆yn, qulynym, oı̆naı̆ ǵoı̆, ánsheı̆in kúliń úı̆ilip qana qalsyn», deı̆tin jymsyma qarǵystar bolady. Dúnıedegi qarǵystyń eń jamany – «jymsyma qarǵys». Syrty maqtaý, músirkeý sıaqty bolǵanymen, ishki astary tolǵan – ý.
Qazaqta qarǵysty qaı̆tarýdyń da qarymda- ry bolǵan. Mysaly, «Qarǵys qara tasqa, qara
tilegi dalaǵa ketsin», «qarǵysy qara basyna kó- rinsin», «tilegeni óz basyna kórinsin», «jaǵyńa jylan jumyrtqalaǵyr», «aýzyńa qara qan tol- syn» dep, orynsyz kórgen qarǵysty qarǵyspen qaı̆tarady. «Júı̆eli qarǵys júı̆esin tabady, júı̆esiz qarǵys ıesin tabady» degen halyq maqaly da, júı̆esiz aı̆tylǵan qarǵysty qaı̆tarý- dyń myqty dáleli.
Qazaq halqy jany keı̆igende aldyndaǵy baǵyp júrgen malyna da qarǵys jaýdyrady. Mysaly, «aram qatqyr», «qasqyr jegir», «pále kelgir», «aq bolǵyr» dep jalpy tórt tú- lik malǵa qarata qarǵys qoldansa, ár túliktiń bas-basyna qarǵys aı̆tady. «Týlaq bop qal, tý- laq bolǵyr» degen qarǵysty jylqy túligine, «Bozdap qal, bozdap qalǵyr» dep túı̆e túligine, «Kebenek kelsin, kebenek kelgir» dep eshki túli- gine, «Qarasan kelsin, qarasan kelgir» dep sıyr túligine al «topalań kelsin, topalań kelgir» degen qarǵysty qoı̆ túligine qarata qoldanady.
Qarap otyrsań, malǵa qoldanǵan qarǵys pen adamǵa qaratqan qarǵystyń orasan zor parqy bar. Malǵa qarata qoldanylǵan qarǵystardyń bári aýrý-indet tóńireginde aıtylady, olarǵa sana-sezimge qaratpaıdy, tek aýrý tileýmen shekteledi. Malǵa qaratqan qarǵystardaǵy taǵy bir ózgeshelik – qarǵystardy qosarlap aı̆tý arqyly sózdiń emosıalyq mánin kúsheı̆tip otyrǵan.
Qazaqtar jeti qazynanyń biri dep tanıtyn ıt ekesh ıtti de tynyshsyz bolǵanda, «ulyp qal, ulyp qalǵyr», «abalap qal, abalap qalǵyr» dep qarǵaı̆dy. Mundaı̆ aýyr sózben sybaý, qarǵaý qazaq ómirinde eski dáýirden qazirge deı̆in jalǵasyp kele jatqan, bir túrli sóı̆leý mashyǵyna aı̆nalǵan úı̆renshikti ádet.
Qazaq tabıǵattyń jaǵymsyz tartań kúnde- rine de qarǵys aı̆tady. «Yzyndaǵan kúniń qu- rysyn», «Sirkiregen jańbyryń bar bolǵaı̆», «Qap-qara túniń qurysyn», «Qaptaǵan topan sýyń qurysyn», «Silkingen jerdiń betin ary qylsyn» deı̆di. Munda qazaq halqy óziniń qa- rapaı̆ym baqylaý tájirıbesine súı̆ene otyryp, ekologıalyq teńdikti tym erteden-aq qorǵaǵan. Jaratylystyń ádemi qalpyn, tabıǵattyń sulý kórkin, ondaǵy alýan túrli qustar men ósimdik- terge bet aldy soqtyqpaý kerek ekendigin tú- sindirý úshin torǵaı̆ aýzynan mynadaı̆ qarǵys beredi:
Torǵaı̆ degen atym bar,
Bir japyraq etim bar.
Jumyrtqamdy shaqsańdar,
Ákeń jaýǵa ketkende,
Shesheń ólip, jetim qal! – dep jaratylys dú-
nıesine bet aldy soqtyqpaýdy qatań zań retin- de túsindiredi. Tabıǵatty qaptaǵan ásker, qa-lyń qorǵaýshy qoı̆maı̆-aq, qap-qap qujat shy- ǵaryp shyǵyndalmaı̆-aq, sym temirmen qorshap qorǵamaı̆-aq torǵaı̆ aýzyńdaǵy sesti sózben-aq seskendire bilgen ǵoı̆. Ósimdikterdi syndyryp, jasyl tirshilikti búldirgen, gúlderdi úzip, aǵash butaqtaryn syndyrǵan sotqar balalardy «Kókteı̆ sol», ‘Jer jastanǵyr» dep qarǵaı̆dy.
Mine, bul jańa zamanymyzda da ekologıalyq teńdikti qorǵaý, kúlli adam balasynyń basty sanaly qımylyna aı̆nalyp otyr.
Qazaq qarǵystary mazmun jaǵynan san alýan, formasy jaǵynan kúrdeli bolyp keledi. Túri jaǵynan da ómirdegi barlyq qımyldardy túgeldeı̆ qamtyp, jamandyq ataýlynyń bárine qarata aı̆tyla beredi. Áýeli úı̆renýden bezip, óner bilimdi umytyp, es-aqyly bútindeı̆ oı̆ynǵa aýǵan balalardy «oı̆ynyń osylsyn, oı̆ynyń osylǵyr», «bes tastyń astynda qalǵyr», «oı̆ynyń qurysyn, oı̆ynyń qurǵyr» dep bar zeı̆in-zerdesi oı̆ynǵa aýǵan, dala bezer «kók sheshekterdi» qarǵaı̆dy. Keı̆bir ar-namysyn sa- typ, ujdanynan aı̆rylǵan namyssyz qyzdardy da qatty tilmen qarǵap, jamandyqtan birjola- ta tıylýdy tileı̆di.
«Júziń kúı̆ip júz qara bolǵyr». «Baı̆yń ólip, baǵyń sóngir». «Ak betiń tilingir», «Albasty basyp, aı̆ǵyr tistegir», «Kún tımesińe, dym tımesin».Keı̆de baýkespe ury, elge kún bermegen qaraqshylardy:
Basqan izińe shóp shyqpasyn,
Urlaǵan qolyń kem bolsyn,
Urlaganyń uraǵa tyqsyn.
Qazaq osylaı̆sha urynyń jer-jebirine jetip jeksuryn sózben jezdeı̆ qaqtaıdy, ar aldynda aı̆ybyn betine basady, tirideı̆ óltiredi.
Budan qazaq halqynyń urlyqqa, jamandyqqa qas, adal halyq ekendigin túsinýmen birge ,uryny sóz tozaǵyna laqtyryp, til ýymen tárbıeleı̆ bilgen danalyǵyn da tanýǵa bolady.
Qazaqtyń qarǵys sózderiniń mazmunynda osyndaı̆ aýyspaly tárbıelik maǵyna, qorqytý syndy ses jatady. Al qarǵystar formalyq jaqtan da san alýan bolyp keledi. Keı̆de qara sóz túrinde de kezigedi: «Ońbaı̆ ket», «adamdyqtan azǵan aı̆ýan», «ómirdiń jegi qurty, jurttyń seldeı̆ aqqan kóz jasy men josyp aqqan qyzyl qany atsyn seni» dep kelse, keı̆de óleń túrinde uı̆qasyp, úndesip keledi.
Onda 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 tipti odan da kóp tarmaqtar tobyn shoǵyrlańdyryp aı̆tý arqy- ly jasalady:
1. Jetpeı̆ jelkeń qıylsyn!
2. Sar meı̆iz bolyp qatyp qal! Sary tósek bolyp jatyp qal!
3. Malyń baǵýsyz qalsyn, Túndigiń ashýsyz qalsyn,
Asyń ishýsiz qalsyn!
4. Aspannan qýraı̆ tússin,
Jelkeńdi týraı̆ tússin,
Áke-shesheń ańyrap qalsyn,
Aq laǵyń dalada mańyrap qalsyn!
5. Qara kúı̆edeı̆ qaraı̆yp qal,
Ine kózindeı̆ taraı̆yp qal,
Sary tap bop sarǵaı̆yp qal,
Úı̆ artynda bulaq bar,
Bulaqqa qarap jylap qal!
6. Taýdan qúlaǵan tastaı̆ bol,
It mujyǵan bastaı̆ bol,
Tuqymyń tuzdaı̆ qurysyn,
Jelkendi qara tas bassyn,
Ine jutqan ıtteı̆ bol,
K...ke túsken bıtteı̆ bol!
7. Meniń aq baı̆talymnan jegen egiń,
qan bosyn.
Úı̆indi quı̆yn qulatyp,
Aýzy-basyń shań bol- syn.
El et jese, sen dert je,
El jal shaı̆nasa,
Sen tal shaı̆na,
El jilik jese,
Sen búlik je,
El moı̆yn jese,
Sen soı̆yl je,
El nan jese,
Sen qan je!
Segiz tarmaq nemese odan da kóp tarmaqtar:
Orta jolda atyń ólsin,
Orta jasynda qatynyń ólsin,
Qıa jolda atyń týlasyn,
Jarym túnde úı̆iń shýlasyn,
Eńiste tartpa aı̆ylyń úzilsin,
Órge shyqqanda tós aı̆ylyń úzilsin,
Jete bergende jelkeń úzilsin,
Taıaı̆ bergende taqymyń qıylsyn,
Otyra bergende orynyń oı̆ylsyn,
Tisteı̆ bergende tisiń úgilsin,
Asaı̆ bergende alqymyńa tyǵylsyn,
Túndigiń ashylmaı̆,
Kúliń shashylmaı̆,
Malyń qaı̆rylmaı̆ qalsyn!
Qazaq halqy jaǵymsyz adamdarǵa qarata
osyndaı̆ qarǵystar qoldanady,olardyń boı̆yn- daǵy barlyq kereǵarlyqty qarǵys arqyly jerleıdi, ómirden múlde óshirýdi kózdeıdi.
Qoryta kelgende, qazaq qarǵystary sonaý este joq eski dáýirden bastalady. Mysaly: «Qorqyt ata kitabynda» doly Qarshar Qorqyt atany qýyp jetip, basyn qylyshpen shabýǵa aı̆nalǵanda «qolyń siressin» dep qarǵaı̆dy. Osy kezde doly Qarshardyń qoly kóterilgen boı̆ynda siresip, túspeı̆ qalady. Munda úlken mán, ǵajaı̆yp syr bar. Qorqyt ataǵa doly Qarshardan ánsheı̆in jan saýǵalatý úshin qarǵap otyrǵan joq. Qorqyt Ata tý basta Bamsy Baı̆raqqa bata berip, at qoı̆ǵanda dana-dańǵyl, aqylgóı̆ ata, dýaly aýyzdy sheshen beı̆nesinde beı̆nelese, doly Qarshardy qarǵap qolyn sirestirgende kıeli, Áýlıe Ata beı̆nesinde beı̆neleı̆di. Sóı̆tip Qorqyt ata obrazy odan ári qudiretti kúshke ıe, keremet ıesi tulǵasynda jarastyq taýyp, jaǵymdy beı̆nesi odan ári arta túsedi. Budan biz sonaý aýyz ádebıeti úlgilerinde bata men qarǵysty egiz, qatar qoldaný arqyly adam obrazyn jasap, harakter ashýdyń ádemi kórkemdik kilti retinde paı̆da- lanǵandyǵyn tolyq ańǵaramyz.
Qazaq halqy óziniń uzaq tirliginde alýan túr- li sharýashylyqpen shuǵyldanyp, talaı̆-talaı̆ ómir soqpaqtaryn basynan ótkizdi. Jaýgershi- lik zamanda qusaly da ,qaraly kúnder, taýqy- metti turmys keshirdi. Osyndaı̆ el taǵdyryna kýá bolar oqıǵalar halyqtyq til óneri arqyly obrazdy kórinis taýyp, qazaq qarǵystarynan da baı̆qalyp otyrdy. El tarıhyna baı̆lanysty mundaı̆ qarǵystar úsh túrli jaǵdaı̆da qol- danylǵany anyq. Biri – eldi jaý shaýyp, jerin, mal-múlkin tonap, qyrǵyn tuzaǵyn qurǵan bas- qynshy jaýǵa, olar týǵyzǵan soǵys alapatta- ryna qarǵys aı̆tqan. Bul qarǵystar óte zárli tilden týyp, jaýdy jeti qat jer astyna jastandyrady . Mysaly: «Qyz Jibek» jyrynda Tólegendeı̆ ardan jaralǵan azamat pen sulýlyq shúǵylasynan týǵan Qyz Jibekteı̆ arýdyń móldir mahabbatyn jylandaı̆ zárli qastandyqpen arasyna túsip buzǵan, mahabbatgyń aq perishtelerin bir-birinen aı̆yrǵan, Tólegendi atyp óltirgen Bekejandaı̆ jendetterdi, keýdesinen kúni sónip, aq mahab- baty qara túnge aı̆nalǵan Qyz Jibekteı̆ sherli arý kóz jasyn seldete otyryp qarǵaı̆dy:
– Adyra qalǵyr Bekejan,
Kórme dúnıe jaryqtań.
Eki kóziń qyzaryp,
İshipsiń ıtteı̆ qyzyl qan.
Táńiriń seni qarǵasyn,
Abjylan arbasyn.
Táńirim meni jaratsa,
Qatyn-balań zarlasyn.
Basyńa qıyn is túsip,
Qasyńa adam barmasyn.
Dúnıeden kórgen qyzyǵyń,
Ajalyńa arnalsyn.
Jamandyq alyp jaǵańnan,
Aldy-artyndy qarmasyn.
Jıǵan-tergen dúnıeń,
Shaıan bop shaǵyp qınasyn!!!
Ras-aý.
Myna qarǵysty Tólegendi óltirgen
qanisher, jendet Bekejan emes, búgingi kúnniń
oqyrmany biz estigende de ,júregimiz túrshigedi. Janyńa ý quı̆yp jibergendeı̆ saı̆-súı̆egiń syr- qyraı̆dy. Janyń talyp-talyp aýyrady. Tóle- gendeı̆ arysty qanǵa boıaǵan Bekejanǵa óziń de ,qosa qarǵys aı̆tasyń. Aq ta pák mahabbatynan aı̆yrylǵan jazyqsyz beı̆kúná Jibek qyzǵa, názik, sherli arýǵa aıaýshylyq bildiresiń. Kózińnen de mólt-mólt jas tógesiń.
Mine, qazaq qarǵystarynda osyndaı̆ shıele- nisken úlken-úlken qaqtyǵys, tartys jatady.
Muńda arsyzdyq pen kún shuǵylasyndaı̆ izgilik ortasyndaǵy qaı̆shylyqtyń sıpaty ashylyp jatyr. Biz budan tek qarǵys aı̆týdyń sıpatyn ǵana túsinip qoı̆maı̆, qaı̆ta ótken zamandaǵy el tarıhyn, bastan ótkizgen ómir taýqymetterin de arydan tanımyz.
Al qarǵystyń ekinshi bir túri – adamdar jaı̆ nazalanǵanda, nemese bireýden jazyqsyz jábir kórgende, ot alyp qopaǵa túskende soǵan qarata qarǵys aı̆tady:
Maǵan qylǵan qastyǵyń,
Qara basyńa kórinsin.
Shańyraǵyń shartyldap,
Ortasynan bólinsin.
Urpaqtaryń ómiri,
Orny tolmaı̆ ókinsin!
Qarǵystyń úshinshi túri – jas urpaqtardy jamandyqtan jırendirip, bezdirý úshin «qar- ǵys estısiń» dep qorqytý maqsatynda aı̆tyla- dy. Oǵan joǵaryda aı̆tqan Torǵaı̆dyń qarǵysy dálel bola alady.
Qazaqtyń alǵystary men qarǵystary osy- laı̆sha týdy,tekteri men túrleri barǵan saı̆yn kóbeı̆di, el tarıhymen birge san ǵasyr saraby- nan ótti, aýyzsha saqtalyp bizge jetti.
Biz qazaqtyń alǵystary men qarǵystarynan tek til óneri qúdiretin tanyp qana qalmaı̆, qaı̆ta bir ulttyń ulttyq salt-sana, ǵuryp-ádet, kúlli tirshilik ádetterine baı̆lanysty tarıhyn da ańǵaramyz.
Sóz ónerin qadirleı̆ bilgen qazaq halqy she- shen-shejire, aqyl-oı̆ly adamdardy, aqyndyq ónerdi joǵary baǵalaı̆ bildi. Jaqsy, tátti sóı̆- leýmen birge ashshy qarǵys ta aı̆tty.Sóı̆tip, alǵys sózderi eldiń keýdesinde kún ornatyp qýandyrsa, qarǵys arqyly ses kórsetip, jamańdyq ataýlydan saqtandyrdy., Qarǵys estimeýge, el kárine qalmaýǵa, yntymaqty bolýǵa shaqyrady.
Qarǵys aı̆tylǵan, aýyzdan shyqqan zamań- da, kókke úsh shyǵyp, jerge úsh ret túsedi eken. Sol mezgilde qarǵys júı̆esin taýyp jamandyq- qa tıedi. Júı̆esiz aı̆tylǵan qarǵys bolsa, qaı̆ta aı̆nalyp kelip aı̆tqan ıesin tabady eken. Son-
dyqtan qarǵys aı̆týdan Alla ózi saqtasyn. Bata túbi – maı̆, qarǵys túbi – qan ekenin esten shy- ǵarmańyzdar, aǵaı̆yn.