Kákesh QAIYRJANULY. Ádebı til týraly oı bólissek...

Ádebı til degenimiz – halyqtyq tildiń dástúrli qalyp-normasy men stıldik tarmaqtary bar jáne tildik elementter, ıaǵnı sózder júıesiniń qurylymdyq, qoldanystyq jaǵynan jalpy zańdylyqtary aıasyndaǵy turaqty josyndary bar belgili arnaǵa, júıege túsken, óńdelgen túri bolyp tabylady. Naqtyraq aıtqanda, ádebı til – kórkem ádebıettiń, ǵylymnyń, bilimniń, buqaralyq aqparat quraldarynyń, keńselik-iskerlik qatynastardyń tili. Ol sol tilde sóıleıtin halyq ókilderiniń barshasyna túsinikti, ortaq bolady da, qaı elde turǵanyna qaramaı, sol tildiń ıesi sanatyndaǵy halyqtyń bárine birdeı ulttyq qatynas quraly bolyp sanalady. Ol – tól shyǵarmalardyń ǵana emes, ár janrdaǵy aýdarma eńbekterdiń de birden-bir quraly.

Kákesh Qaıyrjanuly

Demek, ádebı tildiń qoǵamdaǵy basty mindeti – adamdar arasyndaǵy qatynas quraly bolý. Ádebı til degen uǵymǵa hanzý aǵaıyndar bir kezde tike ádebıet tili (文学语言) degen sózdi balamalaǵan. Keıinirek – normaly (ólshemdi til) (标准语) dep qoldandy. Óıtkeni tildiń ádebıliginiń birden-bir kórsetkishi – onyń normalylyǵy, sol normalylyǵy negizinde halyqtyń belgili kezeńdegi qoǵamdyq, rýhanı, mádenı ómiriniń, óte-móte sóz mádenıeti óndirisiniń quraly bola alýy. Norma uǵymy – ádebı tildiń mándik sıpaty ári ulttyq ádebı tildi anyqtaýdaǵy eń negizgi másele. Ǵalymdar tildiń zańdy normalylyǵyn, bir izdiligin ulttyq ádebı tildiń basty belgilerine sanaıdy. Tildiń stıldik tarmaqtarynyń saralanýy da norma arqyly jáne jalpy halyqtyq beıimi negizinde iske asady. Ádebı tildiń normalary tildiń damý barysyndaǵy san ǵasyrdyń jemisi. Al bizdiń ádebı deıtinimiz, ádebıliktiń ózi tildiń júıelik sıpatymen, suryptalǵan, symbattalǵan turaqty normalarymen, sol halyqqa ári ortaq, ári túsinikti qasıetterimen anyqtalady. Qaı tildiń bolsyn, gramatıkalyq amaldary, ıaǵnı sóz týdyrý, sóz tirkesterin jasaý, sóılem quraý erejeleri kóp ǵasyrlardyń qarym-qatynas tájirıbesinde qalyptasqan. Olar til biliminiń fonetıka, leksıka, gramatıka sıaqty kóptegen salalarynyń aıasynda jeke-jeke tildik bólshekterdiń ishki máni, mazmuny men syrtqy dybystyq, tulǵalyq jaǵynyń sáıkestikteri arqyly uǵynylyp, aıqyndalyp otyrady. Munyń ózi ádebı tilderdiń barshasynyń ózine tán morfologıalyq, sıntaksıstik daǵdyly jón-josyny, sóz-sóılemderdiń qurylystyq, qurylymdyq, qoldanystyq qaǵıda--júıesi bolady degen sóz. Tilder úshin halyqtyq dástúr men olardyń ishki zańdylyǵynyń ózi – norma. Tildegi normalardyń qandaıy bolsyn, qoldaný mashyǵynan, daǵdysynan týyp qalyptasady. Sóz oramdary men turaqty tirkesterdiń jáne sóılemsheler men sóılemderdiń barsha jurtqa ortaq zańdylyqtaryn, qalyptasqan júıesin, normasyn buzýdy ádebı til kótermeıdi.

Ádebı tildiń qalyptasý joly ár qalaı. Keı halyqtardyń ádebı tili sol halyqtyń belgili bir ǵana sóıleıtin bir dıalektisiniń negizinde qalyptasty. Keı halyqtar ózderine ádebı til etip bóten bir halyqtyń tilin maldandy. Bul árıne sol halyqtyń táýelsizdiginiń jóqtyǵymen, basqa bir elge baǵynyshty bolýymen nemese mádenıetiniń mesheý qalýymen baılanysty boldy. Degenmen kóp jaǵdaıda ádebı til belgili halyqtyń barlyq dıalektisin qamtı otyryp nemese jalpy halyqtyq tildiń negizinde qalyptasady. Qazaq ádebı tili sońǵy túrge jatady. Dálirek aıtsaq, qazaq ádebı tili sóıleý tili men baı aýyz ádebıetiniń dástúrinde, jalpy halyqtyq tilimiz negizinde qalyptasqan.

Qazaq ádebı tili – órnekti, úlgili qalyptasqan normasy bar til. Ol jalpy halyqtyq ana tilimizdiń kórkem ádebıet pen buqaralyq aqparat quraldarynda, ǵylym salalary men is qaǵazdarynda qoldanylatyn júıege, qalyp-normaǵa túsken nusqasy. Qazaq ádebı tiliniń bastaý alǵan kezeńderin anyqtaý aldymen qazaqtyń tól kórkem ádebıetiniń alǵashqy nusqalarymen tyǵyz baılanysty. Qazaq kórkem ádebıetiniń alǵashqy úlgileri 5-8 ǵasyrdaǵy Orhon-Enıseı, Talas jazbalary, 11 ǵasyrdaǵy «Qutadǵý bilig» (Qutty bilik), «Dıýanı luǵat at-túrk» («Túrki sózderiniń jınaǵy»), 13 ǵasyrdaǵy Kodeks Kýmanıkýs (lat. Codex Cumanicus), 14 ǵasyrdaǵy «Oǵyznama» sıaqtylarǵa saıady. Mine osylar – qazaq ádebı tiliniń bastaý alǵan arnasy bolyp sanalady. Qazaq halqynyń óz aldyna el bolyp qalyptasý kezeńindegi Shaǵataı nemese orta Azıalyq túrki tili (15-19 ǵasyr) qazaq qoǵamynyń ár túrli mádenı qajetin óteýde úlken rol atqardy. Bul tusta san ǵasyrdan qazaqtyń aýyz ádebıetine qyzmet etken jyraýlyq ádebı tilimiz álde qashan qalyptasyp úlgergen edi. Sondyqtan Shaǵataı tili kóshpeli ómir súrgen halyqtyń shyn mánindegi baıyrǵy ulttyq tiliniń ornyn basa almady. Arada bir mezgil Shaǵataı tiliniń ultymyzdyń mádenıetine qyzmet etken aıryqsha túri «Kitabı til» de ómir súrdi. keıbir zertteýlerde eski qazaq ádebı tili dep atalatyn bul til bergi dáýirge jaqyndaǵan saıyn birte-birte qazaqylanyp, jalpy halyqtyq jańa jazba ádebı tilmen astasyp ketti.

Ǵalymdar qazaq ádebı tiliniń tarıhyn tórt kezeńge bólip qarastyrady.

Birinshi kezeń: 15-17 ǵasyrlar arasy. Menińshe bul kezeńdi keminde eki ǵasyr aldyǵa, ıaǵnı 13 ǵasyrǵa taman jyljytýǵa bolatyn sıaqty. Sebebi, bul kúnderi jalpy halyqtyq sóıleý tiline negizdelgen tól ádebı tilimiz sanatyndaǵy jyraýlyq ádebı tilimizdiń zatynda qashan qalyptasqany, onyń negizin kim qalaǵany týraly dáp basyp aıtý qıyn. Dese de Mońǵul bıligi tusynda jasaǵan «Shyna qyzdan týǵan ul. Seniń babań Shyńǵys han – Muny kórgen babańmyn» dep tolǵaıtyn Sypyra jyraýdy, Joshy hannyń qazasyn kúımen jetkizgen, Shyńǵysqannyń zamandasy Ketbuǵany, olardan da arǵy aty ańyzǵa aınalǵan apaı tós tulǵalar Qorqyt, Qotan, Jumaǵuldardy jyraýlyq ádebıettiń tarıhynda izi túsken ókilderi deýimizge ábden bolady. Áıtkenmen, 15 ǵasyrda qazaq rý-taıpalarynyń halyq bolyp birige bastaýy, bir ortalyqqa baǵynǵan qazaq handyǵynyń qurylýy qazaq ádebı tiliniń qalyptasýyna tarıhı qolaıly jaǵdaı usynǵany ras. Sol kezdegi kórkem poezıanyń kórnekti ókilderi – jyraýlar men aqyndar halyq qoldanatyn tildik júıe men sóz asyldaryn shyǵarmalaryna engizý arqyly aýyz ádebıeti tiliniń normalaryn qalyptastyrdy. Ádet-ǵuryp zańdaryn júrgizýdegi, qoǵamdyq máni bar máselelerdi sheshýdegi aqsaraǵat kemeńger bılerdiń sheshendik sóz, tolǵaýlarynda maqal-mátelder, qanatty sózder men frazeologıalyq tirkester qoldanyla kelip ádebı tildiń saralanýyna jaǵdaı jasady. Bul mezgilde ulttyq aýyz ádebıetimizdiń qurylymdyq júıesinde kósemsóz stılynyń aýyzsha túri de qyzmet etti. El arasyna aýyzsha taraǵan jyraýlardyń tolǵaýlary, sheshendik sózder nemese bıler sózderi osy kezdegi ádebı tildiń úlgileri retinde tanylady. Bul tusta aýyzsha ádebı tildiń leksıkalyq quramy negizinen jalpy halyqtyq til esebinen tolyǵyp otyrdy. Biraq bul kezde halyq tiliniń sóz baılyǵy túgel aınalymǵa túse alǵan joq.

Ekinshi kezeń: 18-19 ǵasyrlar. Bul – qazaq poezıasynyń meıilinshe kórkeıgen tusy. Mundaǵy ádebı til úlgilerine Aqtamberdi, Tátiqara, Úmbetaı, Buhar jyraýlar men Shal, Kótesh aqyndardyń shyǵarmalary jatady. Osy tusta, ásirese, jyraýlar stılyn til jaǵynan jınaqtap, túıindegen iri tulǵa basqa emes, Buqar jyraý edi. Buqarda jyrlanǵan taqyryp óte aýqymdy boldy. Onyń tusynda burynǵy kezdegi jaýgershilik taqyryptaǵy óleń-tolǵaýlar jalpylyqtan naqtylyqqa qaraı aýysty. Kóbine jeke joryqtar, jeke batyrlar jyrlandy. Jalpy eldik arman-muratqa ún qosatyn áleýmettik-azamattyq lebiz, aqyl-ósıet aıtý, erlikti-batyrlyqty dáripteý saryny kórnektilendi. Kúndelikti turmys-salt taqyrybyndaǵy leksıkalyq toptar da qoldanysqa engizildi. Mine osyndaı taqyryp órisiniń ulǵaıýyna oraı ádebı tilimizdegi sózdik quramnyń aýmaǵy da keńeıdi. Sózderdi aýyspaly maǵynada obraz retinde emes, ataý septigi maǵynasynda jumsaý óris aldy. Arab, parsy tilderinde qabyldanǵan kirme sózderdiń qatary da molaıdy.

Úshinshi kezeń: 19 ǵasyrdyń 2 jartysy. Bul kezeńde qazaq ádebı tiliniń damý baǵyty aıqyndaldy. Jazba ádebı tildiń qaı-qaı halyqtyń ult retinde qalyptasýyna, odan ári birigip bite qaınasýyna uıtqy bolatyn faktor ekendigin erte tanyǵan ultymyzdyń dana kókirek perzentteri Ybyraı Altynsarın, óte-móte Abaı Qunanbaıuly sondaı uıtqylyq qasıetti shaǵataı tilinen emes, keıingi eski kitabı tilden de emes, san ǵasyrdan qazaq poezıasyna qyzmet etip kele jatqan tól ádebı til men halyqtyń sóıleý tilinen baıqap, qazaqtyń sol qoltýma baıyrǵy ádebı tilin qazaqtyń ulttyq jazba ádebı tiliniń arqaýy etti ári ony kórkem til kestesine túsirip, jańa óń berip, máıegin qalyńdatyp, qýatyn barynsha arttyrdy. Sóz kestesindegi árbir tildik elementtiń jalpyǵa tanys ortaq mánderimen birge ishki múmkindikterin ashyp, ádebı kórkemdeý tásilderiniń tyń úlgilerin jasady, sol arqyly ulttyq jazba tilimizdiń negizin qalap, jalpy ádebı tildiń aýqymyn keńeıtip, jańa sapada damýyna jol saldy. Abaı qazaq tilin «Ótkirdiń júzi, Kesteniń bizi. Órnegin sendeı sala almas» dep óte ádil baǵalaıdy. Shyndyqty aıtsaq, jańa sapadaǵy osy jazba ádebı tilimizdi durys baǵalaýdyń da jáne meńgerýdiń de alǵashqy úlgisin uly Abaı jasady. Osy úshin de biz Abaı rýhyna mańgi bas ıemiz.

Tórtinshi kezeń: Qazan tóńkerisinen keıingi mezgil. Qazaqtyń qazirgi ádebı tili aldymen Qazaqstan jerinde qalyptasyp, birte-birte kórshi elderdegi, sonyń ishinde elimizdegi qazaqtar arasynda da bazar tapqany málim. Bul tustaǵy qazaq ádebı tili halyqqa bilim berýdiń, mádenı, rýhanı muralardy jasaýdyń qýatty quralyna aınalyp, qoǵamnyń barlyq salalaryna qyzmet etti. Qazaqtan shyqqan kórkem sóz zergerlerimen qatar, ǵylym, mádenıet, qoǵam qaıratkerleri de ádebı til normasynyń turaqtalýyna, ádebı til qyzmetynyń jan-jaqty kúsheıe túsýine belsene at salysty. Sonyń arqasynda qazaq ádebı tiliniń normalary júıege keltirilip, tártiptenýmen qatar, sóz týdyrý, halyq tiliniń qoryndaǵy sózderdi suryptap qoldaný, basqa tilderden sóz qabyldaý prınsıpteri jetildirildi. Qazaq tiliniń gramatıkasy jazylyp, emile erejeleri belgilendi. Emile, aıtylym sózdikteri jáne túsindirme sózdikter qurastyryldy. Ǵylym salalarynyń termınologıalyq sózdikteri, jalpy maǵulmattyq anyqtamalar jáne ensıklopedıalar jasaldy. Ulttyq ádebı tilimizdi sóz sheberlerimiz óner dúkeninde shyńdap, óńdep kóptiń kókeıinen oryn alatyndaı etip qalypqa túsirdi. Ol kúni búgin halqymyzdyń ómirindegi búkil áleýmettik qyzmettiń negizgi salalaryndaǵy qarym-qatynas qajetin tolyq qanaǵattandyryp keledi.

Bul arada ádebı tildiń mindetindegi eki negizgi qyzmettiń basyn ashyp alǵanymyz jón. Ádebı tildiń birinshi qizmeti – adamdardyń ózara uǵysýyna, pikir-oı aýysýyna múmkindik jasaý. Bul ǵylym tilinde ádebı tildiń kommýnıkatıvtik qyzmeti dep atalady. Endi biri – adamnyń sezimine áser etý. Bul ǵylym tilinde ádebı tildiń ekspresıvtik-estetıkalyq qyzmeti dep atalady. Jalpy halyqtyq til sıaqty, ádebı tildiń de ómir súrý nysany ekeý – biri aýyz eki sóıleý tili, endi biri jazba til. Ádebı til degen uǵym men jazba til, jazba ádebı til degen uǵymdar bir-birimen qarym-qatynasty, baılanysty bolyp kelgenimen, tepe-teń bir emes. Jazba til – tek ádebı tildiń damý dárejesiniń kórsetkishi. Sol sıaqty ádebı til úshin stıldik-janrlyq tarmaqtary bar degen belgi de ádebıliktiń emes, ádebı tildiń damý dárejesiniń sapalyq kórsetkishi bolyp sanalmaq. Sondyqtan qazaq ádebı tiliniń tarıhy óte aryda, tamyry da tym tereńde dep úlken senimmen ashyq aıta alamyz. Qazyr ulttyq ádebı tilimizdiń jazba túriniń ózi kórkem ádebıet stıli, kósemsóz nemese gazet-jýrnal stıli, ǵylmı ádebıet stıli, resmı is qaǵazdar stıli tórt-bes ádebı stılge bólinip úlgerdi. Sonymen qatar, aýyz eki sóıleý túriniń de qyzmeti kóbeıip, stıl ábden ornyqty. Ádebı tildiń jazba túrine sáıkes jınalysta, radıo men teledıdar aldynda, sahnada, kıno qoıylymdarda sóılenetin aýyz eki túriniń de qyzmeti keńeıe tústi. Sóıleý tili negizinde qalyptasqan ulttyq ádebı tilimizdiń jazba jáne sóıleý osy eki túri ár qashan bir-birine kereǵar bola almaıdy. Kitap tiliniń elementteri baspa sóz arqyly dybystyq sózderdiń barlyq túrine engen. Olar bir-birine áli de yqpal etip, qarym-qatynas jasap otyrady. Ózara tyǵyz baılanysta damıdy. Ádebı tilimizdiń jazba, aýyz eki sóıleý túriniń ár ekeýi de qoldanýshynyń redaksıasynan ótip óńdelgen jatyq bolýǵa tıis. ókinerligi, bizde qazyr til dástúrin, normalaryn tolyq ıgergen ádebı til kadrlary tym tapshy bolyp otyr. Qazaqstannyń almatydaǵy «Arys» baspasy 2007 jyly basyp shyǵarǵan «Dıalektologıalyq sózdik» Juńgo qazaqtarynyń dıalekti dep; ókim súrý, mıanzysy túsý, salakeshtik isteý, po atý, bózek qylý, sáp salý, paılaqshy, jazysy joǵary, jip ushy degen sıaqty bir top sózdi atapty. Árıne, olar bul sózderdi bizdiń jarıa basylymdarymyzdan keziktirse kerek. Budan bizdiń aımaqtyq leksıkamyzdyń qanshama bylyqqanyn baıqaýǵa bolady. Ultymyzdyń sanaly ókilderi bul sózderdiń qazaq sózi emes ekenin birden paryqtaı alady. Alaıda, qazirgi tusta keıbir sózdik qorymyzda joq sózder men jekelegen jasandy sózderdi maldanyp, ádebı tilimizdiń sıqyn ketirip júrgen aǵaıyndarymyz barshylyq. Onyń ústine ondaılardyń qatary barǵan saıyn ulǵaıyp barady. Til mádenıeti – azamat kelbetiniń aınasy. Ol jeke bastyq ınabatyńa ǵana emes, ult taǵdyryna, urpaq keleshegine saıatyn kúrdeli uǵym. Óz ana tilin durys sóıleı nemese jaza bilmeıtin adamdy týǵan halqynyń shyn mánindegi mádenıetti, bilimdi azamaty dep aıtý qıyn. Til mádenıeti til tazalyǵyn da qamtıdy. Sondyqtan osy arada leksıkamyzda joq bola tura, ulttyq baspa sózimizde qoldanysta júrgen nemese uǵym shatysqan biraz sózderdiń basyn asha ketý artyq bolmaıtyn sıaqty.

Baıashat. Bul sóz sózdik qorymyzda joq, ony baqýatty, baı-baqytty, shat-shadyman, ýaıym-qaıǵysyz degen sózderdiń ornyna qoldanýǵa bolmaıdy.
Ýakalatan. Mundaı sóz de joq, buǵan atynan, ókildik retinde degen sózderdi balamalaımyz.
Qalaımaqan. Ádebı tilimizdiń normasyna jat. Oǵan mátinge qaraı albaty, betaldy, tártipsiz, retsiz, ybyrsyǵan, qoqyǵan, bylyqqan degen sózder balamalanady.
Qopal. Qazaqsha dóreki, turpaıy, oǵash, ersi degen uǵymda teris qoldanylyp júrgen uıǵur sózi.
Ylǵar. Bul da joq sóz, muny ozat, ozyq degen sózderdiń ornyna qoldanýǵa bolmaıdy.
Tásir. Uıǵursha sóz, biz áser nemese yqpal deımiz.
Taıarlyq. Muny keı aǵaıyndar daıyndyq, ázirlik, daıarlyq degen sózderdiń ornyna jańsaq qoldanady.
Tosqyndyq. Qazaqsha sóz emes, biz kedergi, bóget, joltospaı, oralǵy, tosqyn, tosqaýyl dep túrlishe aıtamyz.
Tosalǵy. Qazaqsha sóz emes.
Taqsy. Uıǵursha sóz, qazaqsha táleńke (tárelke), tabaqsha dep aıtylady.
Náp. Paıda, olja degen sózderdiń uıǵursha balamasy.
İnkas. Uıǵursha sóz, bul uǵym qazaqsha aýqym, aýan, ańys delinedi.
Kóktat. Kókónistiń uıǵursha balamasy.
Pushek. Uıǵursha sóz, qazaqsha min, shıkilik, kemistik degen uǵymdarǵa týra keledi.
Tushtyq. bul sóz qazaq ádebı tilinde joq. onyń ornyna laıyqty, jararlyq, turarlyq degen sózder qoldanylady.
Janqural. Tapansha, qol myltyq degen sózimizdi uıǵur aǵaıyndar osylaı aıtady.
Nataıyn. Sózdik qorymyzda joq sóz. Muny naǵaıbyl, ekitalaı degen sózderdiń ornyna qoldanýǵa bolmaıdy.
Qaramaqqa. Keı aǵaıyndar leksıamyzda joq osy sózdi kóriniste, kórer kózge, kóldeneń kózge, bylaı qaraǵanda degen sózderdiń ornyna jańsaq qoldanady.
Qaraǵanda. Jartykesh sóz. Jeke qoldanylmaıdy. Ne jaǵdaıǵa qaraǵanda, ne aýaraıyna qaraǵanda, t.b túrinde aıtylady.
Urlyqsha. Sózdik qorymyzda mundaı sóz joq. Biraz adamdar bul sózdi jasyryn, bildirmeı, urlana, baspalaı degen sózderdiń ornyna aǵat qoldanady.
Ońaılyqsha. Deni saý sóz emes. Keı adamdar bul sózdi ońaı-ospaq degen sózdiń ornyna paıdalanyp júr.
Ótkir. Tilimizde bul sóz júzi tez kesetin degen týra maǵynada, ójet, batyl degen aýyspaly maǵynada jumsalady. Jedel nemese alǵyr degen uǵymda qoldanýǵa bolmaıdy. Keı aǵaıyndarymyz kúni búgin «mıy ótkir», «soqyr ishektiń ótkir túri» dep teris sóılem quraıdy.
Uqsamaǵan. Bul sózdi keı aǵaıyndar túrlishe nemese bir-birine uqsamaıtyn, sáıkes kelmeıtin degen maǵynada aǵat qoldanady.
Astynda. Keı aǵaıyndar hanzý, uıǵur tiliniń áserimen «shart astynda», «jaǵdaı astynda» degen sózderdi jıi qoldanady, qazaq uǵymynda jaǵdaıdyń da, sharttyń da asty-ústi bolmaıdy. Biz mátinge qaraı, «shart ete otyryp», «shartpen» nemese (belgili) «jaǵdaıda» dep sóılem quraımyz.
Saptas. Bir saptaǵy, bir sapqa turǵan, qatarlas degen maǵynany bildiretin sóz. Keı aǵaıyndarymyz muny maıdandas serik, jaýynger joldas degen maǵynada jańsaq qoldanyp júr. Tilimizde saptasý degen sóz de bar. Mysaly: Olar bizge qarama-qarsy saptasa qalypty (İ.Esenberlın). Ońtústik Qazaqstanda birlesip tary túıýdi saptasyp tary túıý deıdi.
Maısa. Tilimizde qaýlap ósken maıda kók shóp maısa delinedi. Uıǵur aǵaıyndar daqyl kógin, órken sabaqty, ıaǵnı kók óskindi maısa deıdi. Mundaı uǵymdardy shatystyrýǵa bolmaıdy.
Raýan. Bul sóz qazaq tilinde de, uıǵur tilinde de bar. Biraq, qazaqshada sáýle, araı degen sózderdiń sınonımy retinde ustalsa, uıǵur tilinde jatyq, irkilissiz degen maǵynada ustalady. Osyndaı uǵymdardy shatystyryp almaýymyz kerek.
Ys. Uıǵur tilinde tútindi ys deıdi, al qazaq tilinde tútin men ys bir emes. Ys – tútin tozańynan baılanatyn qara daq. Bir nárseni ys tutyp qaraıtqanda «ys basypty» deımiz.
Kesh. Uıǵur aǵaıyndar túndi kesh deıdi. Al qazaq tilinde kesh – ymyrt jabylyp, qarańǵy túsken ýaqyt. Tún – kúnniń batýynan tańnyń atýyna deıingi aralyq.
Shyrǵalań. Bul sóz shym-shytyryq, shytyrman degen uǵymdy bildiretin sóz, qyrsyq, kesir-kesepat degen aýyspaly maǵynada da ustalady. Qazir negizgi maǵynasyn umytyp óte beıbereket qoldanyp júrmiz.
Tezden. Bul tezbe-tez, tezinen, tezdep degen ústeýler maǵynasynda teris qoldanylyp júrgen sóz.
Qyjalat. Bul sóz qazir uıat, uıalý degen maǵynada jańsaq qoldanylyp júr, is júzinde bul ádebı tilimizdiń qoryna tolyq kirmegen sóz. Aımaqtyq leksıka retinde Almaty óńiri men Shınjıań qazaǵy muqtajdyq, zárý, qajet degen maǵynada qoldanady. Qyjalat tartý – taryǵý degen sóz.
Qatarly. Jas jaǵynan shamalas nemese mártebe jaǵynan dárejeles (Mysaly: sen qatarly jigit), kóppen birdeı (Mysaly: jurt qatarly) degen uǵymda ustalady. Qazir kóp adamdar uıǵurshaǵa eliktep sıaqtylar, taǵy basqa, taǵy bir qatar, taǵy-taǵylar degen maǵynada nemese kóptik jalǵaý retinde jańsaq ári óte beıbereket qoldanyp júr.
Jińishkelik. Jińishke zatqa tán qasıet. Qazir oǵan «pen» deıtin kómektes septik jalǵaýy jalǵanyp, muqıat, uqyptylyq, qunyttylyq uǵymynda teris qoldanylyp júr.
Mal. Bul sóz tilimizde tórt túlik mal, úı janýarlary degen uǵymdy bildiredi, keıde kiris (Mysaly: maltapty), baılyq (Mysaly: mal bitti) degen uǵymdarda jumsalady. Biraq buıym degen maǵynada qoldanylmaıdy.
Kar. Bul sóz tilimizde qahar (kárine mindi), yzbar (kárin tókti) degen uǵymda ustalady. Uıǵur tilinde parsylyq kirme retinde jumys, sharýa, kásip degen maǵynada jumsalady. Kásiporyndy uıǵur aǵaıyndar «karhana» deıdi.
Sát. Bul sóz tilimizde sıyqsyz, suryqsyz degen maǵynada emes, jaqsylyq, qolaı, ońtaı degen uǵymda jumsalady.
Sál. Bul sóz leksıkamyzda nemquraıdy, súle-sapa, del-sal, salqy, selsoq degen maǵynada emes, azǵana, shamaly, bolmashy degen uǵymda jumsalady. Mysaly: Ol sál shytyndy.
Saılam. Bul sózdi saılaý degen sózdiń ornyna qoldaný durys emes. Jurnaq jalǵaý arqyly saılaý degen sózden saılaýly, saılaýyt, saılaýshy dep sóz týdyra alǵynymyzben, saılam degen sózdi túrlendire almaımyz.
Qaıtarma. Bul sóz syn esim retinde qoldanylsa, qaıtalanatyn (Mysaly: qaıtarma qara daýyl) nemese qaıyryp qoıýǵa bolatyn (Mysaly: qaıtarma jaǵa) degen maǵynada ustalady. Sondyqtan qylǵan qıanatqa qarsy qımyldy qaıtarma «qaıtarma shabýyl, qaıtarma soqqy t.b degennen kóri, qarymta (qarymta shabýyl, qarymjy soqqy) degen durys. Halqymyzda «barymtaǵa qarymta» degen uǵym ejelden bar.
Aıaq. Uıǵur aǵaıyndar aıaq kıimdi «aıaq» deıdi, al qazaq tilinde «aıaǵy jaman tórdi bylǵar» (maqal), «aıaǵym sý» degen sıaqty oramdar túrinde bolmasa, bul sóz jeke turyp aıaq kıim maǵynasyn bildire almaıdy.
Ashbaqa. Qazaq tiliniń sózdik qorynda joq sóz. Keı adamdar muny uıǵur tiliniń áserimen qomaǵaı, tamaqsaý, ashqaraq, ashkóz, qulqyny jaman degen maǵynada jańsaq qoldanyp júr.
Esteme. Sóz jasamdyq qyzmeti óte ónimdi jurnaq – ma (me), ba (be), pa (pe) affıksi arqyly etistikten jasalǵan týyndy zat esimderdiń úlken toby jurtqa belgili. Aıtalyq, aýdarma, kirispe, baspa, serppe, búrme, kespe, oppa, qydyrma, qarma, túıme, kirme, kómbe, t.b. Qazaq tilinde este degen buıryq raıly etis (etistik) joq. Endeshe esteme degen sóz týyndy zat esim bola almaıdy.
Ortaq. Bul – kóp rette zat esimniń aldynda anyqtaýysh retinde qoldanylatyn sóz (syn esim). Mysaly: Ortaq ógiz, ortaq múlik, ortaq mindet deımiz. Keıde ıelik etis, (ortaq bolý), ishinara jaǵdaıda zat esim bolyp jumsalady. Biraq qazaq tiliniń sóıleý daǵdysy boıynsha etistiktermen tirkese almaıdy, ıaǵnı ústeý retinde ustalmaıdy. Sondyqtan ortaq úırený, ortaq qulshyný, ortaq kúresý, ortaq gúldený deı almaımyz.
Qarar. Ádebı tilimizde qaýly, uıǵarym, sheshim degen uǵymda ustalatyn arabtyq kirme sóz, biz uıǵur aǵaıyndarsha «jyldyq» pen «oqý kezegin» qarar deı almaımyz.
Zamanaýı. «I» deıtin araptyq kirme jurnaqtar jalǵanǵan syn esimder qazaq tilinde óte sanaýly. Al «ýı» deıtin jurnaq qazaq tilinde múlde joq. Sondyqtan «zamanaýı» deı almaımyz. Bul uǵymdy kelgen ornyna qaraı osy zamanǵy nemese zamanalyq degen jón.
Túrli. Tilimizde ár alýan, ár qıly degen maǵynada ustalatyn bul sózdi birtalaı qalamgerlerimiz hanzýdyń málim bir ólsheý sózine balamalap teris qoldanyp júr. Qazirgi qazaq basylymdarynda jıi kezigetin «bir túrliler» men «bul túrdegi» degen sózder osynyń mysaly.
Uqyq. Uqyq pen bılik múlde bólek eki basqa uǵymdar, uqyq barlyq adamda bar, sol sebepti kisilik uqyq degen uǵym qalyptasyp otyr. Al bılik – laýazym ıeleriniń qolyndaǵy nárse. Qolyndaǵy bılikti teris paıdalandy degen uǵymdy «uqyǵyn betaldy qoldandy» deý qısynsyz.
Maıdan. Tilimizde soǵys bolǵan jer, aldyńǵy shep maıdan (soǵys maıdany emes) delinedi. Ony alań, keńistik, óris degen maǵynada qoldanýǵa bolmaıdy. Sondyqtan naq maıdan degen sóz de ádebı tilimizge jat. Keı aǵaıyndar ustan, turǵy degen uǵymdarǵa da osy maıdan degen sózdi aǵat qoldanady.
Seriktik. Bul sóz – joldastyq, dostyq degen sıaqty, serik (joldas) bolýshylyq, seriktikke (dostyqqa) jaraýshylyq degen maǵynada ustalatyn syn esim, muny ataý tulǵaly zat esim retinde qoldaný durys emes. Sondyqtan Qazaqstanda seriktesý jolymen qurylǵan ekonomıkalyq tulǵalar – kompanıalar seriktestik dep aıtylady. Bul óte anyq nárse. Qaýymdastyqty «qaýymdyq», dostastyqty «dostyq» dep aıtýǵa qaıtyp bolady?!
Jeke. Bul sóz leksıkamyzda syn esim túrinde oqshaý, ońasha, jalǵyz degen maǵynalarda ustalady. Ony jalǵaý-jurnaqsyz osy turǵan boıynda zat esim túrinde jumsaý jón emes. Sondyqtan ozat jekeler demeı, ozattar nemese ozat adamdar deımiz. Sol sıaqty jekege tabyný demeı, jeke adamǵa, ıakı jeke basqa tabyný deımiz.
Jalǵasty. Sońǵy kezderi bul sózdi odan ári degen uǵymda nemese úzdiksiz, tolassyz, únemi, degen syn esim túrinde óte beıbereket qoldanyp júrmiz. Ádebı tilimizde bul sózdi syn esim nemese ústeý retinde qoldanýdyń úlgisi joq.
Keń. Tilimizde bul sóz úlken (keń úı), aýmaqty (keń dala), jomart (alaqany keń), berekeli (etek-jeńi keń), sabyrly (minezi keń), ashyq jarqyn (keń peıil), egjeı-tegjeıli (keń áńgimelesý), jan-jaqty (keń paıdalaný) degen sıaqty san- salaly maǵynalarda ustalǵanymen, uıǵur tilindeı qalyń, kóp degen uǵymda qoldanylmaıdy. Iaǵnı keń buqara, keń oqyrman deı almaımyz.
Saýǵa. Tilimizde soǵystan túsken oljadan ne aýlanǵan ańnan beriletin syı saýǵa delinedi. Bul sóz buryn arasha suraý, bir jolǵa ashýyńdy qı degen maǵynada da qoldanylǵan. Biraq tartý, syılyq, bazarlyq degen uǵymda qoldanýdyń mysaly eshqandaı derekten kezikpeıdi.
Bostyq. Bul sóz leksıkamyzda bosańdyq, qaıratsyzdyq jáne bekershilik degen maǵynalarda jumsalady. Muny tarıhta túrli sebeppen zerttelmeı qaǵa beris qalǵan qubylystar nemese materıanyń ómir súrý formasy – keńistik degen uǵymdarda qoldaný durys emes.
Boz. Bul sóz tilimizde aqshyl, qylań tús uǵymynda ustalady. Keı óńirlerde sor jerdi boz tatyr dep ataıtyn daǵdy bolsa da, tyń jerdi boz jer deıtin dástúr joq.
Rásim. Tilimizde bul sóz sýret degen uǵymda emes, múrásim, salt degen maǵynada ustalady. Baspasózde sýretti «rásim», sýrethanany «rásimhana» dep qoldaný paryqsyzdyq.
Keskin. Tilimizde bul sóz batyl, short degen uǵymda emes, pishin, beıne, kespir, álpet, turpat, usqyn, túr degen maǵynada jumsalady. Bylaı deýimizdiń sebebi, birinshiden qyn (kin), ǵyn (gin) jurnaqtary negizinen etistikke jalǵanyp zat esim týdyratyn jurnaqtar. Mysaly: tasqyn, tosqyn, qashqyn, bosqyn, josqyn, kóshkin, azǵyn, t.b. Sondyqtan keskin – syn esim emes, zat esim, zat esimge sóz týdyratyn jurnaqtar jalǵanady (keskin – keskindi, keskinsiz, keskindeme); syn esimge forma týdyratyn jurnaqtar jalǵanady (kók – kókshil, kógildir). Ekinshiden, sóz zerigerlerimizdiń shyǵarmalarynan «keskin»-di batyl, short degen maǵynada qoldanýdyń úlgisi kezikpeıdi. Qaıta bet-álpet, kelbet, kórik, turpat, beıne uǵymynda qoldanýdyń mysaly kóp. Alaıyq, qyz keskini ózgermegen (Sháımerdenov). Pıesadaǵy tórt komýnısiń jeke ózine saı keskinderi saqtala bermegen (M.Qarataıev). Úshinshiden, ádebı tilimizdiń sózdik quramyn barynsha qamtyp, jeke sózderge qatysty uǵymdardy ornyqtyrý ári olardyń qoldanylý óristerin dál anyqtap ádebı normasyn durys aıqyndaý úshin qyzmet atqaratyn túsindirmeli anyqtamalardyń jáne basqa da sózdikterimizdiń bári keskin degen sózdiń batyl, short degen maǵynasy da bar dep eseptemeıdi. Buǵan qaraǵanda keı sózderdiń uǵymy týraly daý kótergisi kelgen adam meıli ol kim bolsada, sýbıektıv qıalyn negiz etpeı, kitabı negizin tabýǵa qulshynýy kerek sıaqty, sonda ǵana ol ǵylmı bolady.
Suqpat. Suqpat pen suhbat bir maǵynada emes. Suqpat – turepet, surepet, syqpyt (óte jaman túrmen kóriný). Mysaly: Ustap alyp kempirdi suqpatyna keltirdi (Alpamys batyr). Al suhbat – áńgime-dúken quryp otyratyn otyrys. Mysaly:

Jigitter, oıyn arzan, kúlki qymbat,

Eki túrli nárse ǵoı syr men symbat.

Arzan, jalǵan kúlmeıtin, shyn kúlerlik

Er tabylsa, jaraıdy qylsa suhbat. (Abaı).

Shyraq. Ádebı tilimizde shyraq pen sham bir uǵymda ustalmaıdy ári olardyń qoldanylý kólemi de birdeı emes. Sham – qarańǵyda úı ishin, kósheni jaryq qylatyn quraldardyń jalpy esimi. Qazaq tilinde sham sózi kóp qoldanylady. Mysaly: elektr sham, jol sham, maı sham; sham jaq, shamdy óshir degen sekildi. Al, shyraq – ortasyna jumyr bilte salyp jasalǵan maı sham. Sonymen birge ólgen adamnyń basyna jaǵyp qoıatyn jaryqty da shyraq deımiz. Shyraqshy (mazar qaraýshy) degen sóz osydan shyqqan. Qazir uıǵur tiliniń áserimen shyraq degen sózdi sham degen sózdiń ornyna betaldy qoldanýshylar kóbirek tóbe kórsetip júr.

«Áýe tolqyny» jýrnalynyń 2010 jylǵy 2-sanynan

Kákesh Qaıyrjanuly 1941 jyly Shınjıań ólkesi, İle qazaq avtonomıaly oblysy, Tarbaǵataı aımaǵy, Toly aýdanynda dúnıege kelgen. Shınjıań ólkelik partkom keńse ister meńgermesiniń aýdarmashylar basqarmasy, Shınjıań halyq radıosynyń qazaq redaksıasy, Shınjıań televızıasy qazaq bólimi sekildi oryndarda qyzmet istedi. Shınjıań televızıasy qazaq redaksıasynyń alǵashqy meńgerýshisi boldy. Aýdarmashy «Kalıla men Demına», «Osyzamanǵy shetel jazýshylarynyń áńgimelerinen», «Saká Mýnı», «Quran hıkaıalary» (Qazaqstan «Jalyn» baspasy kóshirip basqan) jáne «Chıń áýleti saraı jylnamalaryndaǵy qazaqqa qatysty derekter» (Qaharman Muqanulymen birge aýdarǵan), «Qytaı tarıhyndaǵy qazaqqa qatysty derekter» (Ábdildabek Aqyshtaı, Shadyman Aqymet qatarlylarmen birlesip aýdarǵan) syndy aýdarmalary jaryq kórgen. «Quran hıkaıalary» ólkelik qoǵamdyq ǵylym salasy boıynsha 3 retki tańdaýly kitaptardy saraptaýda 1 dárejeli syılyq alǵan.

«Sóz sandyq» atty qymbatty qazyna 2010 jyly «Ulttar» baspasynan qaıtalaı basylýmen qatar, 2014-jyly Qazaqstannyń óner baspasynan memlekettik baǵdarlama aıasynda jaryq kórgen.

6alash usynady