Eskertý:
Maqala avtordyń jeke kózqarasy, saıttyń ustanymymen qatyssyz...
AHAŃNYŃ «AQYLY» JÁNE DAǴDARYSTAN SÁTTİ SHYǴÝDYŃ UTYMDY JOLY
Daǵdarystan keıin memlekettiń ekonomıkasymen halyqtyń ál aýqatyn kóterý úshin ne isteýmiz kerek?
Bul suraqtyń bılikti de, ashyq oıly azamattardy da tolǵandyryp otyrǵany anyq. Úkimet, árıne, bir amalyn taýyp, joba jasaıdy. Tyǵyryqtan shyǵar jol tabady dep senemiz. Al, kásipker atanyp, ózin belgili tulǵa sanaıtyn azamattardyń pikiri qalaı eken dep, biraz belgili azamattyń pikirine qulaq túrip kórdik. Sonyń biri – bıznes trenıń ótkizýmen ataǵy shyqqan Ahmetbek Nursıla myrza.
Ahań «Daǵdarystan aman-esen shyǵý jóninde» óz aldyna úndeý tastaǵan eken. Úndeý tastaǵany durys. Biraq, ókinishtisi, bul úndeýdiń naryqtyq ekonomıka qaǵıdalaryna múldem qaıshy bolyp turǵandyǵy bizdi qatty qynjyltty.
Ataqty «bıznes trenıńshi» Ahań búı deıdi:
– Birinshi, bizdiń ekonomıkamyz shıki zatqa táýeldi bolǵasyn, bizde óndiris bolmaǵannan keıin, teńge baǵamy dollarǵa salystyrǵanda quldyraı beredi, dollar óse beredi, óıtkeni dollarda kádimgi taýar sıaqty, dollar syrttan az kelgennen keıin qymbattaı beredi. Ekinshi, bizdiń búdjet munaıdan túsedi. Munaıdyń baǵasy túskennen keıin, búdjette úlken defısıt bolady. Búdjettiń orny tolmaǵan soń, onyń ornyn «Ulttyq qordyń» esebinen toltyramyz. Ol da máńgilik emes, sheksiz emes. Jumyssyzdyq oryn alady, zattar qymbattaıdy. Osy jaǵdaıda ne isteý kerek? – dep, bir toqtaıdy da ary qaraı óziniń osy jaǵdaıdy sheshýge baǵyttaǵan usynsyn baıandaıdy. – Osy daǵdarystan shyqqansha, barlyq toıhanalardy jaýyp, sporttyq sharalardy toqtatý kerek. Tek, «qandaı kún kóremiz? degen suraqqa jaýap izdeýimiz, túgeldeı aýyl sharýashylyǵyna, zamanaýyı ǵylym-bilimdi ıgerýge jumsaýmyz kerek. Tele kanaldardan ázil qaljyńdy toqtatyp, tek qana ǵylym-bilim, medısına, bala oqytý, óndiris, qalaı ekonomıkamyzdy dıversıfıkasıa (kóp salalandyrý) jasaımyz? Osyny halyq bolyp oılanýmyz kerek. Úkimette barlyq kóńil kóteretin is sharalarǵa tıym salý kerek. Sol kezde ǵana esimizdi jıyp, erteńimizge úmitpen qaraı alamyz...
Ahań usynǵan «Daǵdarystan shyǵý jolynyń» túri – osy.
Bul úndeý syrtynan qaraǵanda, shynymen jan tebirenterlik. Toı-tókin men mádenı sharalardy pyshaqpen keskendeı toqtatyp tastasaq, ekonomıka eki úsh jylda dúr ete túskeli tur eken. sóıtip, tyǵyryqtan sekirip óte shyǵady ememiz.
Áleýmettik jelide jurt «Keremet úndeý bolypty!» dep, Ahańnyń únine ún qosyp, dýyldatyp áketipti.
Árıne, Ahańnyń «Aýyl sharýashylyqqa, ǵylym-bilimge, medısınaǵa den qoıý» týraly sózderi dup-durys, aıtarymyz joq. Ony qazir eńbektegen baladan, eńkeıgen kárıaǵa deıin aıtyp, shýlap jatyr. Ókinishtisi, ataqty Ahań bizge sol salalardy qalaı damytýdyń tetigi týraly tis jarmapty.
Ahań «Teńge jalǵasty qunsyzdanady, dollar ósedi» - depti.
Men kesip aıtaıyn, teńge jalǵasty qunsyzdanbaıdy, dollar óspeıdi!
Óıtkeni, daǵdarys tek bizdiń elde ǵana bolyp jatqan joq. Daǵdarys dollardyń otany AQSH-tyń ózinde de týyndap otyr.
AQSH ekonomıkasyn kóterý úshin, qazir dollardyń paıyzdyq mólsherlemesin 0 ge deıin túsiretinin málimdedi. Sonda da dollarǵa suranys týdyra alǵan joq. Álemde barlyq memleketter esik-terezesin negizinen jaýyp alǵasyn, «ekonomıka» degen bul alyp mashınanyń negizgi janar maıy bolyp turǵan AQSH dollaryna da suranys bolmaı qaldy. Mundaı jaǵdaıda, dollarǵa baılanysty teńgeniń baǵamynyń úzdiksiz quldyraýy múmkin emes.
Bizdiń memlekette teńgeniń turaqtylyǵyn saqtap qalatyn bir múmkindik bar. Ol – ekonomıkamyzdy qysqa ýaqyttyń ishinde transformasıalap, ishki tutynýdy jedel túrde arttyrý.
Kez-kelgen álemdik daǵdarystyń saldary qysqa perıody degende 5-8 jylsyz aıyqpaıdy. Bul jolǵy daǵdarys 1929 jylǵy álem ekonomıkasynyń 50% jelge ushyrǵan álemdik daǵdarystan keıingi eń joıqyn daǵdarys bolyp otyr. Bizdiń elde álemdik qaýymdastyqtyń bir bólegi, bizdiń shyǵynymyz halyqaralyq kapıtal qorynyń ortalyǵy bolǵan elderge qaraǵanda az bolady. Biraq, bir bólim halyqtyń jalań aıaq, jalań bas qalýy ábden múmkin. Odan qashyp qutyla almaımyz. Biraq Ahmetbek myrza aıtqandaı, teńgemiz qunsyzdanyp, zat baǵamyz qymbattap qurdymǵa kete qoımaıdy.
Bildeı №1 trenıńshiniń tek jalań sezimge súıenip, halyqqa teris baǵyt-baǵdar berýi – tym jaýapkersizdik. Bul – elimizdiń qarjylyq júıesine jasaǵan qıanat.
Ahańnyń Elimizdi daǵdarystan shyǵaratyn ekinshi ádisi – «Toıhanalardy jaýyp, televızıalyq shoý baǵdarlamalardy qysqartyp, sporttyq sharalardy toqtatý» edi ǵoı.
Bul endi uıat áńgime. Azdy-kópti ataǵy bar, ózin ekonomıspin dep atap júrgen Ahańnyń aıtatyn sózi emes!
Ádette el ekonomıkasynyń hal-jaǵdaıyn kásipkerlerdiń «balyq» aýlaıtyn «Teńiz aıdyny» desek, Ahań sekildi bıznes trenıńter – sol «Teńizdiń» túbindegi uńǵyl-shuńǵyldy tegis bilip, «balyq aýlaýshylarǵa» baǵyt-baǵdar siltep otyrýshylar. Taratyp aıtsaq, sol «Teńiz aıdynynynyń» qaı jerinde «jaıyndar», qaı túkpirinde «sazandar» jatqanyn kórsetip, ony qarmaqqa qalaı ilýdi úıretip otyratyn kisi. «Teńizdiń» tereń jeri men taıaz jeriniń qaı tusta ekenin, oǵan qaı mezgilde qalaı barý kerektigin aıtyp otyrý da osy trenıńterdiń mindeti.
Sebebi, Ahańdardyń ár sózi – altyn. Ár keńesi úshin manaǵy «balyqshylardan» shytyrlatyp aqsha alady.
Qysqartyp aıtqanda, Ahań maldanyp júrgen trenıńshi degenińiz memlekettiń ekonomıkalyq qurylymy men naryqtyq ekonomıkanyń zańdylyǵyn bes qoldyń salasyndaı biletin maman bolýy kerek.
Talaby taýdaı jas býynnyń senip ustaz tutyp júrgen bildeı «Trenıńshisiniń» ózi naryqtyń ózin-ózi retteıtin ekonomıkalyq zańdylyǵyna qaıshy «ertek» aıtyp, memlekettiń ekonomıkalyq qurlymyn qaıtadan josparly sharýashylyqqa ıtermelep, áreń shaqqan «taı qazandy» qaıta ornatqysy kelgeni – shynymen de jynyńdy ustatady eken.
Naryqtyq ekonomıkadaǵy memlekettiń eń basty mindeti – tirlik isteımin degen azamatqa bar múmkindikti berip, halyqtyń ál aýqatyn kóterý.
Sonymen birge, halyqtan túsken salyqpen ınfraqurylymdy qalyptastyryp, halyqqa bar jaǵdaıdy jasaý. Barlyq ekonomıkalyq tulǵalarǵa teń múmkindik berip, olardyń óz qanyn ózi jasaıtyn jandy mehanızmge aınalýyna múmkindik týdyrý. Qatysty zańdar men normatıvtik qujattar shyǵaryp, ekonomıkalyq tulǵalardyń qalypty tirshiligin qamtamasyz etý. Ahmetbek myrzanyń jabý kerek dep otyrǵan «toıhana» «televızıa» «sport keshenderi» degenińiz, bile-bilse, ol – memlekettiń mańyzdy ekonomıkalyq tulǵalarynyń biri bolyp tabylady.
«Toı» jasaý – birinshiden, qazaqtyń dástúri. Ekinshiden, memlekettiń ishki tutynýdy arttyratyn, ekonomıkany turaqtandyrǵysh faktorlardyń biri. Biz onyń syrtyna qarap, kózin qurtý kerek desek, ol ekonomıkaǵa jat dogma bolady. Qazir shet elderde daǵdarysqa baılanysty tutyný tómendep ketkennen keıin, ishki tutynýdy yntalandyrý úshin, ártúrli tutynýshylyq qundy qaǵazdar taratyp jatyr. Nege? Óıtkeni, naryqtyq ekonomıkada bireýdiń shyǵysy, endi bireýdiń kirisi bolyp tabylady. Tutyný qanshalyq artqan saıyn, tabys kóbeıedi. Sóıtip, ekonomıka óz qanyn ózi jasap, makrolyq ekonomıkanyń jandanýyn keltirip shyǵarady. Búgingi daǵdarys bizdiń tutyný óremizdi barǵan saıyn tómendetedi, bara-bara eń tómengi deńgeıge túsiredi. Sol kezde jilik maıy az toıhanalar memleket kúshtep jaýyp tastamasa da, ózidiginen qańyrap bos qalatyn bolady.
Eger, bárin japtyryp tastasaq, bul nege aparyp soǵady?
Eń birinshi, jumyssyzdyqqa, ekinshi, azyq-túliktiń óndirýshisi men óńdeýshisiniń bir júris ónerkásibi kúıreıdi. Meıli qaısy salany damytý úshin de, eń aldymen joǵary deńgeıdegi ishki suranys qajet. Biz aýyl sharýashylyǵyn damytamyz desek, aldymen ishki suranysty arttyrýmyz kerek. Aýyl sharýashylyǵy salasy boıynsha ishki suranystyń negizgi tutynýshysy, árıne, tamaqtaný, oıyn saýyq oryndary. Munyń ishinde bizdiń toı-tomalaq ótkizetin toıhanalarymyz da negizgi tutynýshy ekonomıkalyq tulǵalardyń biri. Túrkistan oblysyndaǵy qyryqqabat nege shirip jatyr? Karantınge baılanysty tamaqtaný, oıyn - saýyq oryndary jabylyp edi, kókóniske suranys azaıyp ketti. Demek, ishki suranys kóp bolǵanda ǵana, onyń óndirýshileri – sharýa qojalyqtar men tamaq ónerkásibi eseıedi. Sol arqyly ulǵaımaly óndiris qalyptasady. Sońynda kásiporynnyń deńgeıi joǵarlap, eksporttyq áleýetke kóteriledi.
Sondyqtan memleket aldymen ishki tutynýdy yntalandyrýǵa kúsh salǵany jón. Memlekettik satyp alýda, eń aldymen, ózimizdiń kásipkerlerdiń óndirgen ónimderin alýǵa basa mán berýi, halyqty eń aldymen ózimizde jasalǵan ónimderdi tutynýǵa jebeýi, ishki tutynýdy arttyrýǵa septigin tıgizetin saýda oryndarynyń kóptep ashylýyna jol ashýy kerek. Sonda ǵana aýyl sharýashylyq ónimderiniń ımportty azaıtyp, ishki tutyný sapaly túrde órleýge kóterilip, ekonomıka turaqtanady.
Úshinshi, mádenıet ónerkásibi ekonomıkalyq tireginen aıyrylady. Sonymen, mádenıet óndirisi kúıreıdi. Jasyrary joq, bizdiń shoý bıznesimiz – toı bıznes. Osy toı bıznestiń arqasynda, qanshama ónerpazdar nanyn taýyp otyr? Qanshama jaqsy shyǵarmalardyń barlyqqa kelýine ekonomıkalyq tirek bolyp otyr? Eger, toı bıznes bolmaǵanda, búkil memlekettik teatr, memlekettik konserttik uıymdar da mardymsyz jalaqy alyp otyrǵandar jan jaqqa tentirep, sapaly konserttik ujymdy saqtap turý múmkin emes edi. Anyǵyn aıtqanda, toıbıznes memlekettiń mádenıet, kórkemóner deńgeıin kóterýge óshpes úles qosyp tur.
Tórtinshi, sport oıyndaryna kelsek, ol – birinshi, adamdardyń densaýlyǵynyń kepili. Ekinshi, onda úlken ekonomıka aınalyp jatyr. Mádenıet, sport bıznesi qosylyp, jalpylaı mádenıet ónerkásibi dep atalady. Damyǵan elderde onyń ishki ónimde ustaıtyn orny birinshi, ekinshi orynda turady. Eger, bizde ózimizde bardy kózge uryp, júıeli túrde mádenıet, sport, týrızmdi oıdaǵydaı damyta alsaq, bizdiń de mádenıet ónerkásibimizdiń ishki ónimdegi ustaıtyn orny birinshi bolmasa da, ekinshi orynǵa kóterilmesine kim kepil?!
Al, Ahańnyń bul boljamyna qaraǵanda, ol kisiniń «táliminen» ótken bolashaq kásipkerler kólshiktiń betine shyqqan shabaqtardy ǵana ustaýǵa jaraıtyn kórinedi.
Ahań jaıly aıtarymyz – osy.
Endi, bul daǵdarystan qalaı sátti shyǵýdyń, el ekonomıkasyn kóterýdiń joldaryn ózimshe paıymdap kóreıin.
Birinshi, Úkimet shaǵyn kásipkerlikpen aınalysýǵa shekteýdiń barlyǵyn alyp tastaý kerek. Kim qandaı orta-shaǵyn kásippen aınalysam dese, qujat jıyp sandalmaýy tıis. Memlekettik mekemelerdiń kásipkerlerge bolǵan «Aldymen bekitip, artynan jumys bastaý» talabyn, «aldymen jumys bastap, artynan bekitýge» ózgertetin formaǵa kóshiretin mezgil jetti. Eger kásipker qatysty zań tártipterge qaıshy kelgen jaǵdaıda da, memlekettik qyzmetkerler oǵan birden aıyppul salyp nemese jumysyn japtyryp tastamaı, kerisinshe kásipkerdi durys baǵytqa júrýge ózderi jol silteýi, tyǵyryqtan alyp shyǵýy kerek. Tek, belgili merzimniń ishinde (2-3 jyl) memleket bekitken normalardyń talabyna jetýdi mindettesin.
Osylaı bolǵanda, ár bir adam óziniń qolynan kelgen kásippen aınalysyp kórýge tyrysady, tirlik etýge talpynady. Osy arqyly ózin-ózi jumyspen qamtıtyn, óz otbasyn ózi baǵatyn, birtindep ózgelerdi de jumyspen qamtıtyn dárejege jetedi. Sóıtip, azamattardyń jeke belsendiligin arttyrýǵa múmkindik týady. Jańa jumys oryndary kóptep ashylady. Prezıdenttiń mıkro bıznesti 3 jyldyq salyqtan bosatý moratorıy bitkenshe, olar da memleketke salyq tóleýge daıyn ekonomıkalyq tulǵaǵa aınalady. Bul – Qytaıdyń osydan 40 jyl burynǵy alǵashqy damýǵa bet alý barysynda «Reformalaý esikti ashyq ustaý» saıasatynyń aıasynda qoldanǵan tájrıbesi. Qytaı ony «Aýyl-qalashyq kásiporyndaryn jandandyrý» saıasaty dep atady. Ash-jalańash otyrǵan qytaı halqy birden kásipkerlikke bet aldy, ál aýqaty kóterildi. Atalǵan saıasat óz jemisin bergeni sonshalyq, halyq Úkimet degendi umytyp, tek ónim óndirý, salyq tóleý degendi ǵana biletin deńgeıge jetti.
Biraq, Qytaıdyń «Ne istegiń kelse, sony iste. Áıteýir, óz janyńdy óziń baǵyp, memleketke salyq tapsyrsań boldy!» degen bul «Uzyn arqan-keń tusaý» saıasatynyń utqan jeri de, utylǵan jeri de boldy. Utylǵan jeri – qytaı taýarlary sapasyzdyqtyń sımvolyna aınaldy. Utqan jeri – halyqtyń ál-aýqaty kóterildi, memlekettik búdjettiń qorjyny toldy. Qytaı taýarlary búkil álemdi jaýlady.
Meıli, qalaı bolsa da naryqtyq sharýashylyqtyń alǵashqy basqyshynda kásipkerlikti jappaı damytýda, halyqty óz erkine jiberýdiń durys ekendigin bul ekonomıkalyq saıasat dáleldedi. Ónim sapasyn birtindep naryq ózi teńshep otyratyn bolady. Óıtkeni, tutynýshylardyń tabysy men tutyný deńgeıi joǵarlaı bastaıdy.
Al, mundaı formaǵa kóshken jaǵdaıda, ákimshilik basqarý qaı kezde kerek?
Ol óndiris oryndarynyń sany kóbeıgen tusta, basqarmasa bolmaıtyn deńgeıge jetkende, sol kezdegi is júzindik jaǵdaıǵa ıkemdele otyryp, talap boıynsha retteý alyp barý kerek. Qazaqstannyń qazirgi jaǵdaıynan alyp qaraǵanda, halyqqa «Osy talapqa jetseń óndiris ashasyń, jetpeseń ashpaısyń!» dep, sasyq kekirip turatyn zaman emes. Qaıta, Ukimettiń «Ne isteseń sony iste! Janyńdy baq!! Bizden ne kómek kerek, oryndaıyq!!!» deıtin mezgili. Sondyqtan bir sheńberdi syzyp alyp, jumys isteımin degen halyqty sol sheńberden shyǵarmaý – halyqqa kiris, memleketke salyq ákelmeıdi. Qazir halyqty ash-jalańash qaldyrmaı, memleketti turaqty ustap tursaq, sonyń ózi úlken olja.
Ekinshi, «Jer kodeksinde» jerdiń paıdalaný maqsatyna qaraı, «Bızneske arnalǵan jer, Aýylsharýashylyqqa arnalǵan, Turǵyn úıge arnalǵan jer» degen sıaqty ártúrli jerler bar. Sonymen birge, qalada da úılerdiń qoldaný maqsatyna qaraı «bızneske arnalǵan» «turǵyn úıge arnalǵan» degen úıler bar. Bulardyń shekarasyn zańmen pyshaq ótpeıtindeı etip, muzdaı qylyp bekitken. Bul shekarany qorǵap jatatyn «arnaýly jasaqtar» «á» deseń, «má!» degeli tur. Eger, bilip-bilmeı sol shekaradan ótip ketseń, aıyppýl arqalap, qatań jazalanasyń. Ózińniń jeriń ózińe qol bolmaı qalady. Turǵyn úı salam dep alyp, artyq jatqan jerińe kishi-girim bıznes asha qoısań, ony basqaratyn «jandaıshaptar» kelip, janyńdy sýyryp ala jazdaıdy, kózińe kók shybyn úımeletedi. Al onyń paıdalaný maqsatyn ózgertip, zańdy jolmen iske qosaıyn deseń, óziń satyp alǵan jerińdi ózińe satyp beredi. Bolmasa, zańdy qujat jasamaıdy. Meıli, jer bos jatsa jatsyn, oǵan eshteme ashýyńa bolmaıdy. Onyń jandy mysaldary kóp, óz basymyzdan da ótkizip otyrmyz. Eger, ókimet shynymen orta shaǵyn bıznesti qoldap, halyqtyń turmysyn jaqsartý nıeti bolsa, turǵyndardyń aýlasyndaǵy bos turǵan jer ýchaskesin iskerlik maqsatqa paıdalanýǵa ózgertkisi kelse, onda ony tólemderden bosatý kerek. Kóp qaǵazdylyqtyń da jolyn kesip, birden rásimdep bergen durys. Kásipker ózi qal-qult etip júrip jınaǵan az aqshasyna óz jerin ózi satyp alyp, tonalmaýǵa tıis. Saýdanyń maqsaty ózindik qundy túsirip, eń joǵarǵy paıdaǵa kenelý. Kásipker úshin ózindik qundy joǵarlatatyn eń úlken shyǵystardyń bireýi – óndiris ornynyń jalaqysy.
AQSH-tyń otyzynshy prezıdenti Djon Kalvın Kýlıdj «Amerıka halqynyń eń basty jumysy- saýda» degen edi.
Demek, biz de damýǵa qol jetkizemiz desek, Qazaqstan halqynyń da eń basty jumysy – saýda bolýǵa tıis. Eger shynymen de búkil halyq kez-kelgen jerde kedergisiz saýda isteı alatyn bolsa, memlekettiń búkil qoınaýy saýdaǵa tolsa, daǵdarysty kózdi ashyp - jumǵansha eńserip tastaımyz. Ol kezde qazaq baı bolmaı, kim baı bolady?
Úshinshi, ár óńirdiń jergilikti ákimshiligi egin egemin, mal baǵamyn degen kásipkerge, jerdi «jerden shuqyp» bolsa da taýyp berý kerek.
Iaǵnı árbir eldi mekenderdegi ıgerilmeı jatqan jerdi memleket tezden qaıtaryp alyp, ıgeremin degen kásipkerge bıznes josparyna qaraı tegin bólip berýi tıis. 70% -in ıgerýge keletin ulan baıtaq qazaqtyń jerinde «mal ósirýge jaılym joq, egin salýǵa jer joq!» dep, halyqtyń tentirep júrýi eshqandaı logıkaǵa syımaıdy. Óńir basshylarynyń qyzmet nátıjesin onyń aýyl sharýshylyǵyna qanshalyq deńgeıde kóńil bólýimen, aldynǵy jyldan qaraǵanda kásipkerlikti qanshalyqty deńgeıde kóp jolǵa qoıa alǵanymen baǵalap otyratyn mehanzım kerek bizge. Sonymen birge, memleket boıynsha aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jeriniń durys ıgerilý, ıgerilmeýin búkil halyq bolyp qadaǵalaı alatyn ystyq jeli iske qosylyp, kez-kelgen qońyraý ózine eń qysqa ýaqyttyń ishinde jaýap ala alatyn bolsa, «bos jatyp jaý shaqyratyn» jer qalmas edi.
Tórtinshi, Qazir bizge kelgen Investorlar ana ákimniń esigin bir syǵalap, myna ákimniń esigin bir qaǵyp, qolynan berip, aıaǵynan tozyp júr.
2016 jyly Astana qalasynyń saýda palatasynyń basshylary jáne birneshe kásipkerler Qytaıdyń Nantýń qalasynyń ónerkásip kórmesine jáne ınvestor tartý jınalysyna bara qaldyq. Sonda qytaıdyń «Investısıa tartý mekemesiniń» qyzmetkerleriniń jumysy, quddy taýaryn tyqpalap satyp júretin kompanıanyń qyzmetkerleri sıaqty zyr júgirip júr. Vızıtkasyn usynyp, «Zaýyt salam deseńiz, zaýyt úıin kórseteıin, bizde barlyq jaǵdaı jasalǵan, mynadaı tıimdi saıasattarymyz bar..» dep, aldy-artyńdy oraıdy. Qudasyn kútkendeı, jaılyp jastyq bolyp, ishińnen kirip, syrtyńnan shyǵady. Qytaıdyń tez damýynyń bir syry – osy. Biz de nege solaı istemeske? İsteýge bolady. Qolymyzdan kelmeı me? Keledi! Eger, bizdiń atqarýshy bılik jalǵasty osylaı búrokratıalyq dertpen jumys isteı berse, bizdiń tyǵyryqtan shyǵyp, damýǵa qol jetkizýmiz qıynǵa soǵady...
Sol úshin, shetten kelgen ınvestısıaǵa qoıylatyn qatań talaptardy azaıtý kerek. Ákimshilik kedergi degen atymen joq bolýy kerek. Aqsha salam dep kelgen sheteldik ınvestorǵa óndiris ashýǵa laıyqty ınfraqurlym daıyn bolý kerek. Bılik bir adamnyń qolyna shoǵyrlanbaı, jergilikti ákimshilikke quzyret berý kerek... Sol kerekterdiń bárin júzege asyrý úshin kemeldi Zań kerek!!!
Besinshi, kásipkerlikti damytýdyń taǵy bir tıimdi joly – qarjylyq qoldaýdy odan ary jeńildetý. Naqtyraq aıtqanda, banktyń nesıe berý júıesin reformalap, memlekettiń jeńildetilgen nesıesin alýdyń múmkindigin tipti ońtaılandyrý kerek. Qazir memlekettiń «Damý qory» ekinshi dárejeli bankterdiń qol jaýlyǵy bolyp qalǵan. Bankter ony ózine tıimdi bolsa paıdalanady, tıimsiz bolsa laqtyryp tastaıdy. Bankter barynsha memlekettiń jeńildetilgen nesıe saıasatyn atqarmaýǵa tyrysady.
Óıtkeni, sizdiń kepilge qoıǵan múlkińizdiń syrtynda «Damý qory» sizge 50% kepildik beredi. Biraq, ol 50% kepildiktiń qaterin nesıe bergen ekinshi dárejeli bank arqalaıdy. Iaǵnı, bank óziniń bergen qaryzyn qaıtaryp alýǵa 100% ózi jaýap beredi. Sondyqtan, eger memlekettiń qamqorlyǵynan ıgiliktengińiz kelip, "Damý qory" arqyly orta-shaǵyn bızneske «Damý qory» kórsetken bankten nesıe surasańyz, bank sizden kem degende eki aısyz jınap bitpeıtin qujattardy talap etedi. Sonymen birge, nesıe sharttary aýyrlaı bastaıdy. Al, joǵary paıyzdy (20-26%) nesıe alam deseń, ony 3 kúnde rásimdep berýge ýáde beredi. Bank ony «syıaqy» dep, ataıdy eken. Al qarańyz, mundaı "qoldaýshy" emes, "tonaýshy " bank júıesi turǵanda, orta-shaǵyn bıznes, kásipkerlik qalaı damıdy?!
Menshe, qoldaý kórsetetin kásiporynyń ekonomıkalyq jaǵdaıyn «Damý qory» ózi anyqtap, ózi beretin 50% kepildikke ózi ıe bolǵany durys. Sóıtip, aqshanyń keıin qaıtarylý qaýipsizdigine ózi jaýap berip, banktyń jaýapkershiligin jeńildetse, nesıeniń berilýi de jyldamdaıtyn edi.
«Saýda saqal sıpaǵansha» degendeı, qazirgi tańda kezkelgen saýda óz ýaǵynda jasalmasa, paıda kórýdiń ornyna zıan tartyp qalýyń ábden múmkin. Sondyqtan, nesıeni rásimdeý merzimin barynsha qysqartyp, nesıeni kásipkerge «egistikke ýaǵynda jaýǵan jańbyrdaı» etip tez qolyna tıgizse, sonda ǵana orta shaǵyn bıznesimizdiń tamyryna dál ýaǵynda sý baryp, qaýlap óser edi.
Aıta bersek másele kóp. Árıne, bári bir maqalanyń kólemine syımas. Estir qulaq bolsa, alda jáne aıta jatarmyz. Bul jolǵy karantın búkil eldi jumystyń qadirine bir jetkizýdeı jetkizdi. Endi eshkim jumys isteýden jalyqpaıtyndaı boldy. Osyndaı da bılik jumys isteımin degen halyqqa durys saıasat berse, Elimiz áli-aq daǵdarystan aman esen shyǵyp, baı qýatty el bolady! Oǵan senimim kámil!
Eń bastysy, osy aıtqannyń bárin oryndaý úshin, taǵy qaıtalap aıtam, kemeldi zań kerek. Ol zańdy «keńsebaılar» emes, tájirıbeli mamandar men stajy kóp kásipkerler jasasa, tipti qatyp keter edi.
Erbosyn NURMUHANULY
6alash usyndy
