Qadirli qandastarym!
Men búgin Sizderdiń únemi maǵan qoıatyn «Qazaqstanǵa kóshý úshin ne isteýim kerek? Kóship barǵannan keıin qandaı qareket etsem bolady? Bolashaqta Qytaı men Qazaqstan qatynasy qalaı bolady? Qazaqstanǵa kóship barsam Qytaıdaǵy týystarymnan ajyrap qalmaımyn ba?» degen suraýlaryńyzǵa osy hat arqyly jaýap bergim keldi.
Bul jaýap Qytaıdan Qazaq eline kóship kelgisi kelgender men elge kóship kelip, áli de sińise almaı júrgenderge arnalady.
Ózimniń Atajurtqa túbegeıli qonys aýdarǵanyma bıyl – jetinshi jyl. «Baspaǵan jerdiń oıly-shuńqyry kóp» dep, osy jeti jyl barysynda talaı ıir-qıyr joldardy basyp óttim. Qudaıǵa shúkir, sol ıir-qıyr joldar basa kele jáılap dańǵyl jolǵa aınaldy deýge bolady. Búgingi kúnde osy eldiń elimen el, jurtymen jurt bolyp kettik. Saryarqanyń saıyn dalasynda keń tynystap, bala shaǵamyzben baqytty ómir súrip jatyrmyz.
Qazaq «Ár eldiń salty basqa, ıti qara qasqa» degen. Sol aıtpaqshy, Qytaı men Qazaqstannyń óz ara uqsamastyǵy tolyp jatyr... Qandastarymnyń Qazaqstan qoǵamyna tezden sińisip ketýi úshin, ózimniń kórgen-túıgenderimdi qorytyndylap, sizder kóńil aýdarýǵa tıisti birneshe máseleler týraly oı bóliskendi jón kórdim.
Aldymen, men «Qazaqstanǵa kóshý úshin ne isteýim kerek? Barǵannan keıin qandaı qareket etsem bolady?» degen suraqtan bastaıyn.
Birinshi, Eger, siz qazaqstanǵa kóshýge nıettenseńiz, «qytaıda istegen kásibimdi qazaqstanda sózsiz jalǵastyram!» dep jospar qurmańyz.
Óıtkeni, bul jaqtyń ortasy siz oılaǵannan múldem basqa. Adamdardyń turmys ádeti, zań-tártibi, bári-bári uqsamaıdy. Siz bar aqshańyzǵa qytaıdaǵy kásibińizge baılanysty qural-jabdyq satyp alyp qoısańyz, bul jaqta dál sol jumysyńyzdyń júrip ketýi eki talaı. Alda-jalda oılaǵan oıyńyz júzege aspaı qalsa, úlken kúızeliske túsesiz. Bul ózimniń jáne men sıaqty kóptegen qandastardyń basynan ótken ashshy shyndyq. Sondyqtan, elge kelem dep nıettenseńiz, barlyq dúnıeńizdi satyp, naq aqshaǵa aınaldyryp, qajetti kezde sýyryp alatyndaı etip bankke salyp qoıyńyz. Sosyn, qytaıda istegen kásibińizdi isteýge bolatyny ne bolmaıtyny týraly elge kelgennen keıin, jata-jastana jatyp, osy jerdiń jaǵdaıyna qanyqqan soń baryp sheshim qabyldańyz. Eger, turmysyńyzda óte muqtajdyq bolmasa, kásip isteýge óte asyǵyp ketpegenińiz jón. Óıtkeni, aqsha bir kásipke salynǵannan keıin, ol kásip sátsizdikke ushyrasa, aqshany qaıtadan qalpyn quratpaı qaıtaryp alý múmkin emes. Sol úshin, úsh ólshep, bir kesip baryp kásip bastaý qajet.
Ekinshi, «Qazaqstanǵa barý úshin, belgili bir óner úırenip keleıin» dep ýaqytyńyzdy bosqa saryp etpeńiz.
Úırengińiz kelse, aldymen orys tilin jaqsy meńgerip kelińiz. Qytaıdan kelgen Qazaqtar úshin orys tilin bilý – úlken óner. Eger, orys tilin bilmeseńiz, sizdiń úırengen ónerińiz óz qunyn joǵary deńgeıde sáýlelendire almaıdy. Qazaqstan qazaqtyń Otany bolǵanymen, orys tiliniń yqpalynan áli arylǵan joq. Orys tili Qazaqstanda kúndelikti qyzmet tili, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas tili, ekonomıka, ǵylym tili. Qazaqstanda orys tilin bilmeseńiz, jumys oraıynan 50% aıyrylasyz. Al qazaq tilin, qytaı tilin, orys tilin jattyq sóıleı alsańyz, sizge kez-kelgen jerden jumys tabylady. Ózińiz jeke kásip isteseńiz de tasyńyz órge domalaıdy.
Úshinshi, Qazaqstannan Qytaıǵa baryp sizben dos bolyp, «barsań bar máseleńdi sheshemin!» dep, keýdesin urǵandarǵa bar úmitińizdi artpańyz!
Kerisinshe, ózińizdiń ishki daıyndyǵyńyzdy kúsheıtip, kóship kelgennen keıin, qujattyq máselelerdi sol jerdegi arnaýly zańdy túrde deldaldyq qyzmet kórsetetin, turaqty orny bar aýdarma ortalyqtaryna daıyndatyp, óz qolyńyzben qatysty organdarǵa tapsyryńyz. Qytaıǵa baryp dos bolǵan Qazaqstandyq dosyńyzdyń aqylyn estińiz, biraq syzǵan syzyǵy boıynsha júrmeńiz. Qazaqstan – úlken jaqtan zań saltanat qurǵan, mádenıetti, demokratıaly, ózi jaqsy kisige myń kisilik oryny bar memleket.
Sondyqtan báz bireýlerdiń Qazaqstan qoǵamyn keri jaǵynan sýrettep «bári baılanys, aqshamen sheshiledi, eshqandaı ádildik, zań joq!» degenine senbeńiz! Kez kelgen qoǵamnyń kúngeı jaǵy da, teriskeı jaǵy da bolady.
Tórtinshi, elge kóship kelmeı turyp nemese kele salyp dereý úı satyp almańyz. Sebebi, kóship kelmeı turyp nemese kóship kele salyp jumys ornyńyzdyń qaı jerden buıyratynyn bilmeısiz. Eger de alda-jalda satyp alǵan úıińiz ben bolashaqtaǵy jumys ornyńyzdyń aralyǵy óte alys bolsa, onda jumys barysynda jyl boıy tabanyńyzdan tozyp júretin bolasyz.
Sol úshin, jumys ornyńyz turaqtanǵannan keıin ǵana asyqpaı, aptyqpaı úı satyp alyńyz. Jumys ornyńyz turaqtanǵansha, úıdi jalǵa alyp otyrýyńyzǵa bolady. «Úıdiń jal aqysy qymbat eken» dep eshqashan ýaıymdamańyz. Bul jaqta depozıttiń jyldyq syıaqysy da joǵary (banktyń amanat ósimi 11-13%). Úı alatyn aqshańyzdy depozıtke qoıyp qoısańyz, depozıttyń ósimimen jalǵa alǵan úıińizdiń jalaqysyn jaba alasyz. Jumysyńyzdyń jaǵdaıyn tolyqtaı oılastyrǵannan keıin, ózińizge tıimdi bolatyn yńǵaıly jerden úı satyp alyńyz. Múmkin, sizde «alda-jalda aıaq astynan úı qymbattap ketse qaıtem»-degen suraq týyndaıtyn shyǵar? Ol jaǵyn ýaıymdamańyz! Búkil álemdik daǵdarysqa baılanysty, Qazaqstan úsh tórt jylsyz ekonomıkalyq daǵdarystan tolyqtaı shyqpaıdy. Sondyqtan, úıdiń baǵasy jaqynǵy mezgilde belgili deńgeıde óskenmen, aıaq astynan múldem sharyqtaı qoımaıdy.
Besinshi, Qazaqstanǵa kelgennen keıin, zat satyp alǵanda aqshany ıýanǵa syndyryp esepteýge daǵdylanbańyz.
Sebebi, bulaı isteý keıde súıindirse, keıde kúıindiredi. Qazaqstanda keıbir zattardyń baǵasy qytaımen salystyrǵanda tómen bolǵanymen, keıbiri óte joǵary. Qytaıda joǵary tutynbaıtyn qarapaıym adamdar jóninen alǵanda, azyq-túliktiń baǵasy qytaıdan kóp arzan. Al, qytaıda joǵary tutynyp úırenip qalǵandar úshin, bul jaqtyń tutyný óresi qytaıdan da joǵary bolyp esepteledi. Qazaqstanda jalaqy mólsheri salystyrmaly túrde qytaıdan tómen. Eger, tapqan jalaqyńdy ıýanǵa syndyryp esepteseńiz, ol mardymsyz aqsha bolyp shyǵady. Ol kezde istep otyrǵan jumysyńa qyzyǵýshylyǵyń salqyndaıdy. Eger, siz jumysty salǵyrt kóńil kúımen kerenaý atqarsańyz, birte-birte múldem jumyssyz qalýyńyz múmkin. Sonymen birge, Qazaqstan qoǵamyna sińisýińiz de qıyndaı túsedi.
Sondyqtan, kóship kelgennen keıin ıýandy bir jola umytyp, el qatarly teńgemen esep aıyrysyńyz.
Altynshy, elge kelgennen keıin, Qytaıdaǵy ataq-dańqyńyzǵa, baılyq-mansabyńyzǵa mas bolmańyz. Onyń bárin artta qaldyryp, bárin nólden bastańyz. Sizdiń burynǵy mánsabyńyz bunda eshkimge kerek emes. Tek eńbegińizben ózińizdiń myqty ekenińizdi dáleldeı alsańyz ǵana kez-kelgen qurmetke laıyqsyz. Eger, «Men qytaıda keremet edim, meni kim jumysqa shaqyrady?» dep, ótken shaǵyńyzǵa mastannyp jatsańyz, sizdi eshkim jumysqa shaqyrmaıdy. Siz ózińizdi «qatardaǵy adammyn» degen kóńil kúıde ustaǵanda ǵana bul qoǵamǵa tez sińetin bolasyz. Ári Qazaqstandy Qytaımen salystyryp syn-pikir aıtyp, bul jerdegi qalypty tirshilik tártibin ózgertýge tyryspańyz! Bul áreketińiz eshqandaı nátıje bermeıdi. Kerisinshe, jaǵaǵa shyǵyp qaırańdap qalasyz. Elge kelgennen keıin, osy eldiń «jaqsy jaǵynda súıińiz, jaman jaǵyna da súıinińiz!». Osylaı bolǵanda kóńil kúıińiz kóterińki júredi. Sizdiń osy qoǵamǵa tez úılesýińizge erekshe septigi tıedi. Qazaqstan qoǵamyn Qytaımen salystyryp, únemi maqtap júrińiz. Sizdiń aýzyńyzdan shyqqan sózdi estigen urpaǵyńyz bolashaqta Qazaqstannyń patrıoty (otanshyly) bolyp ósedi.
Jetinshi, elge kelgennen keıin, múmkindiktiń barynsha jergilikti adamdarmen tyǵyz qarym qatnas jasaýǵa talpynyńyz. Olardyń oryssha sóılegenine túsinistikpen qarap, úırenýge tıisti artyqshylyqtarynan jatpaı-turmaı úlgi alyńyz. Sizdiń úlken tabysqa jetýińiz, tikeleı jergilikti adamdardyń qoldaýyna baılanysty. Eger bajaılap qarasańyz, Qytaıdan kelip tabysty jumys jasaǵan qandastardyń barlyǵy jergilikti «Myqtybektermen» qoıan-qoltyq jumys jasaı bilgender.
Segizinshi, elge kelgennen keıin, ózińizdiń orysshadan kórgen qorlyǵyńyzǵa bola, balańyzdy orys mektebine bermeńiz. Balalaryńyz orys tilin Qazaq mektebinde júrip-aq emin-erkin sóıleı alatyn bolady. Ózińizdiń «urpaǵym qytaı bolyp ketpesin»-dep, elge kelgenińizdi áste esten shyǵarmańyz! «Bala qaı tilde oqysa, sol ultqa qyzmet etedi» degen Ahmet Baıtursynnyń danalyǵy áli qundylyǵyn joǵaltqan joq. Urpaǵyńyzdy bolashaqta Qazaq úshin eńbek etetin azamat etip tárbıeleýge tyrysyńyz!
Toǵyzynshy, Qazaqstannyń kóshi-qon saıasatyna turaqty kóńil bólip turyńyz. Máselen, Úkimet aıqyndaǵan óńirlerge qonystaný jáne zeınetaqy júıesiniń qalaı jumys jasaıtyny jóninde. Ol sizdiń birinshiden, Qazaqstanǵa kóship kelgennen keıingi júgińizdi jeńildetse; ekinshiden, sizdiń bolashaqtaǵy turmysyńyzdyń kepildendirilýine kómegin tıgizedi. Emdelý, oqý, kásiptený – munyń barlyǵy memlekettiń kóshi-qon saıasaty men tyǵyz baılanysty.
Sondyqtan, kóshi-qon jáne ózge de máseleler boıynsha «Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy» «Otandastar qory» jáne «Nur Otan» partıasy qatarly uıymdar sizge zańdyq keńes berýge árqashan daıyn.
Endi «Bolashaqta Qytaımen Qazaqstan qatnasy qalaı bolady? Qytaıdaǵy týystarymnan múldem qol úzip qalmaımyn ba?» degen suraqqa kelsek, bul eki memleket shekaralas kórshi el. Olardyń ekonomıkalyq baılanysy, dálirek aıtsaq, qazir balyqpen sýdaı qatynasta. Osyndaı baılanystaǵy elderdiń bir-birinen derbes ómir súrýi múmkin emes. Bizdiń keıbir popýlıserimiz aıtqandaı, «Qytaı komýnıstik partıasy qulasa, Qytaı Keńes odaǵy sekildi parsha-parsha bolyp ketedi» deýge áli erte. Eger, men bilsem, QKP aýdarylyp, Qytaıda basqa demokratıalyq qoǵam ornaǵanymen de Qytaı qazirgi negizgi tulǵasyn saqtap qalady. Ol báribir álemdegi ekinshi ekonomıkalyq tulǵa bolyp qala beredi. Qazaqstanmen ekonomıkalyq saıası baılanysyn úzbeıdi. Ol kezde eki el qazirgi qatynastan da jaqsy deńgeıge kóshýi múmkin. Eki memlekettiń ara qatynasyn daǵdarysqa ákeletin bir másele bolsa, ol Qytaı bıliginiń Shyńjańdaǵy qazaqtarǵa bolǵan qysymy. Eger bul másele óz deńgeıinde durys sheshilse, Qazaqstannyń qytaıǵa baılanysty basqa úlken múdde qaqtyǵysy joq. Al qytaıdyń da qazaqstanmen jaýlasyp óziniń Evropaǵa shyǵatyn eń úlken qurlyq portyn jabýy múmkin emes. Sondyqtan, Qazaqstan men Qytaı bolashaqta da tyǵyz áriptestik qatynasyn saqtaıdy. Osyndaı jaǵdaıda, Qytaıdaǵy týysqandaryńyzdy máńgilik kóre almaı qalýyńyzǵa negiz joq. Qazirgi bir otbasynyń ekige bólinip qalýy da ýaqyttyq másele. Áli-aq mamyrajaı tirlik ornaıdy dep senem.
«Qazaqstan - Qazaqtyń birden bir Otany». Ony gúldendirýge ese qosý álemdegi ıisi qazaqtyń boryshy. Dese de bir elden, ekinshi elge kóship kelip oryn tebý kimge bolsa da ońaıǵa soqpaıdy. Sondyqtan, men qandastarymnyń elge kelgennen keıin qıyndyq kórmeı, qara shańyraqqa tezden bir bir ýyq bolyp shanshylýyn tileımin. Osy aıtylǵan sózderdi eskerseńizder, bári durys bolady degen oıdamyn.
Alla shettegi bar qazaqty Atajurtta bas qosýǵa násip qylsyn!
Erbosyn Nurmuhanuly
Ekonomıs, kásipker, QR mádenıet salasynyń úzdigi
6alash usynady
