Shúrshittiń (Sın) ımperıa tarıhynda (1898j.) «Ý shúı jylnamasyndaǵy zańǵa ózgeris engizý» nemese «Júz kúndik jańalyqqa kóshý» degen bir ashshy tarıh bar.
1889 jyly Shúrshittiń 11-shi ımperatory Badargýýlt tór han (Gýań Súı) 18 jasqa tolǵannan keıin, onyń sheshesi Nara Hanǵa áskerı bılikten basqa bıliktiń barlyǵyn tapsyryp berip, ordada bılik júrgizýden sheginedi.
Jas ımperatorǵa bılik tıgennen keıin, jastyń aty jas qoı, memleketin kúsheıtý úshin óz bilgeninshe tyrysyp baǵady. Sonymen aınalasyna shetelden oqyǵan zıalylardy jıyp eski zańǵa ózgeris engizip, batys elderine uqsap konstıtýsıalyq júıege kóship, qýatty, shyt jańa el bolyp, sol arqyly sheteldikterge ketken esesin qaıtarýdy armandaıdy...
Ókinishke oraı, memlekettiń áskerı bıligin áli sheńgelinde ustap otyrǵan ımperatordyń sheshesi Nara «jańa zańǵa» baılanysty aıtylǵan «jańa zań qabyldansa, bir ǵana bıleýshi bolady, burynǵy bıleýshiniń zańdylyǵy qaıta tekteledi, múmkin ómirińizge de qaýip tónýi múmkin!» degen ósek aıańǵa senip, reformatorlardy eshkimnen suramaı-aq bir túnde kózin joıady. Zańdy ımperator Badargýýlt tór handy úı qamaqqa otyrǵyzdy. Sonymen «Ý shúı jylyndaǵy zańǵa ózgeris jasaý» sátsizdikke ushyraıdy. Bul tarıhta «Júz kúndik jańalyqqa kóshý» dep atalady.
Sodan bastap, Uly shúrshit ımperıasynyń shańyraǵy shaıqalady. Eki jyldan keıin segiz memleket birlesip shabýyl jasap ımperıanyń ordasyn oırandaıdy. Kóp ótpeı 300jyl ómir súrgen ımperıa qytaılardyń tabanynda taptalady. Sonymen Imperatordyń sheshesi, temir tegeýrindi bıleýshi Nara Uly Sın ımperıasyn kúıretýshi retinde tarıhta aty qaldy.
Júz jyldan keıin, Qytaıdyń sol kezdegi Ortalyq áskerı ister komıtetiniń tóraǵasy Den Sáopın bul tarıhtan sabaq aldyma belmeımin, 1989 jyly QKP basshylarynyń «qazir zeınetke tolyqtaı shyqpańyz!» dep, jata-jabysqanyna qaramaı, «zeınetke shyǵý kerek bolsa tolyqtaı zeınetke shyqqan durys, bul joly men 100% zeınetke shyǵamyn. Men budan bylaı ujym, partıa jáne memleket basshylarynyń atynan, kelgen qonaqtardy qabyldamaımyn. Men shynaıy zeınetkerlikke shyqqym keledi.» dep járıalady. Ol taǵyda «Partıa, úkimet jáne áskerı basshylardyń emin-erkin qyzmet isteýine múmkindik berý úshin, men endi jumysqa aralaspaımyn. Bul olardyń ósýi men jumys isteýi úshin óte qajetti. Joldas Szán Szemın óte qabiletti, zıaly adam. Tipti menen góri bilimdi. Árıne, onyń tájirıbesi menen az, biraq tájirıbeni tolyqtyrýǵa bolady. Ol bıyl 63 jasta, men bundaı basshylyq top turǵanda eshtemeden alańdamaımyn...»- dep óziniń laýazymymen qoshtasyp, «Uly reformator» retinde álem halqynyń esinde qaldy.
Sodan keıingi Szán Szmende, Dennyń jolymen júrip ózi zeınetke shyǵarynda ózimen qaraılas aqsaqal-qarasaqaldardyń birin qaldyrmaı zeınetke áketti. Sodan keıin, Qytaı kózdi ashyp-jumǵansha dúnıeniń aldyna shyǵa keldi.
Mine, saıası qaıratkerdiń tarıhta qalýynyń osyndaı neshe túrli joldary bolady eken.
Erbosyn NURMUHAN
QR mádenıet salasynyń úzdigi
6alash usynady
