Qazaq shejiresi aýyzsha taralǵandyqtan keıbir tustary shynaıy tarıhtan alshaq ketip jatatynyn kóziqaraqty oqyrman, sanaly adamdar ǵana túsinedi. Qazaq shejiresinde tótemdik, dinı, nanym-senim boıaýy qanyq bolyp ketken jaǵdaılar kezdesetini shyndyq. Iaǵnı, qazaqtyń paıda bolýy men taralýyn aqqýmen, bórimen, qojamen, tóremen ushtastyryp jatady. Ata-tek, áıgili adamdardyń ómirleri ańyzǵa ulasqan, ıslam dinimen túsindirilgen, mıftendirilgen, kóbiniń shynaıy tarıhı soraby umyt bolǵan.
Arǵy tarıhqa ókpe artýǵa kelmes, basqasy emes orta ǵasyrdan bergi ýaqytta hatqa túsken, dáleldengen tarıhymyzdyń ózi shejirelerde burmalanyp berilgen. Atap aıtqanda 9- ǵasyrdan bastalǵan ıslam dininiń qazaq dalasyna taralýyna baılanysty, din ýaǵyzdaýshy araptyq qojalar men din basylary qazaq shejiresin ózderiniń dinı ıdeologıasyn taratýdyń, júzege asyrýdyń pármendi qarýy retinde paıdalanyp, qazaqtarǵa ata tegin nendeı bir paıǵambarlardan, saqabalardan bastaıtyn jasandy shejireler jazyp bergen[1](Jaqyp Júnisuly. Shejire týraly tolǵanys// Shynjań qoǵamdyq ǵylymy, 2006j., N4). Qazaqtar óziniń túp atasyn mansuq etip, taýarattaǵy( Avestaǵy) mıfterde aıtylatyn “adam ata, Haýa anadan”, Nuh paıǵambardyń balasy “Iapesten” bastaýy, ısi túrki halyqtary men qazaqtardy araptyń “Anes” degen saqabasynan, sahabalardan, qojalardan taratatyn boldy jáne ony shyn kórip, maqtanysh sanady. Arab-parsy tilderindegi ádebıetter arqyly qazaq shejiresine hrıstıandyq, ıslamdyq mıftermen ańyz-áńgimelerdiń synalap kirýine, ásirese, dindi ýaǵyzdaýshylar múddeli boldy.
Qazaq arasyna keń taralǵan shejirelerdiń dinı-mıftik keıipkerlerden bastaý alyp, nátıjesinde shejirelik túzilimniń 50-60, tipten, 100-150 ataǵa ulasyp ketti. Muny shejirelik túzilimderdi qazaq rý-taıpalarynyń bastaý tegindegi “qoja”, “sopy” dep keletin esimderden aıqyn ańǵarýǵa bolady. Máselen, orta júzdegi rý-taıpalardyń túpki atasy Bekarys edi, odan Qara Kelimbet, odan-Qotan, odan Daıyrqoja(Aqjol) týǵan eken, Daıyrqojadan-Akqoja, Qaraqoja, Aqtamqoja týyp, bul úsheýinen Orta júzdiń rý-taıpalary órbigen eken, sonyń ishinde Qaraqojadan-Arǵyn, Naıman týyp, Arǵynnan Meıramsopy, Aq sopy, Qara sopy, Sary sopy,Tánib sopy, Nádir sopy, Aryq sopy týǵan, olardan qalyń arǵyn ósip-óngen eken. Al kishi júzdegi rý-taıpalardyń túpki atasy Janarys edi, odan - Alaman, Odan - Alshyn, odan - Sadyrqoja, Qyldyrqoja, Nádirqoja degen úsh ul týǵan eken, Sadyrqojadan, Alty Álim, tórt ata Shómen, Qydyrqojadan - On eki ata Baıuly órbigen, Nádirqojadan - Jeti rý órbigen dep keletin shejire derekteri bar[2](Iasyn Qumaruly. Qazaqtyń shejire mádenıeti.Shynjań halyq baspasy, 2014j., 327-328 bb). Óz tegin sahabalar men qojalardan taratý barlyq shejirelerge tán qubylys deýge bolady. Shákárim Qudaıberdiuly: Qazaqtyń túp atasy batyr túrik, Arapsyń degen sózdiń túbi shirik; Pálenshe saqabanyń zaty ediń dep, Aldaǵan din jamylǵan óńkeı júlik[3](Sh.Qudaıberdiuly.Túrik-qyrǵyz-qazaq hám handar shejiresi. Almaty,1991., 70 b)- dep beker aıtpasa kerek. Orta azıaǵa din taratqan qojalar qazaqqa sińip, tipti qazaqtyń shejirelik júıesin qabyldaǵannan keıin ózderiniń shejiresin jasaǵan. Bul týraly kezinde Sábıt Muqanovta jazǵan[4]. Sábıt Muqanov. Halyq murasy. Almaty, jazýshy baspasy, 2005j., 17-21 bb). Sóıtip, Keıingi kezde bir jaǵynan İslam dinine sengen, bir jaǵynan Qojalarǵa ımandaı tabynǵan qazaq shejireshileri óz shejirelerin, ıaǵnı, tutas qazaqtyń ata -babasyn sol qojalarǵa aparyp tiredi[4](Iasyn Qumaruly. Qazaqtyń shejire mádenıeti.Shynjań halyq baspasy, 2014j., 328-329 bb). 7-ǵasyrda tasqa qashap jazylǵan Kúltegin máńgi tasynda: “Ústimizdegi kók aspan men astymyzdaǵy qara jer jaralǵanda, ekeýiniń arasynda adamzat jaralypty”, “ adamzattyń ústinde túrkiniń ata-babasy Býmyn qaǵan bılik qurypty, ol túrki eline ıe bolyp, zań-jarǵylar jasapty” t.b. dep keletin, jol ortadan qosylǵan eshqandaı qojasy men sopysy joq, taza túrkilik shejire saqtalyp, bizge jetpedi. Ata-babamyzdyń “Qojan” dep “Qojaǵa jaqyn atalýy, onyń arǵy atalary Bájigitti “Toqtarqoja” men “Tolymqoja”larǵa aparyp tirep, ony maqsatty túrde Ortajúzge tanymal Báıis bıdiń jalǵyz qyzy Maqta úıleýi, odan Baıjigit.... osyndaı jasandy, burmalanǵan shejireler(joǵaryda dáleldengendeı) arqyly arǵyny aıtpaǵanda Qazaqtyń betke basar daraboz batyry Qabanbaıdan tartyp báriniń tegin sart pen qojadan, odan ary araptardan taraǵan dep aıtýdyń shyndyqqa qanshalyqty janasymdy ekenin oqýshy qaýym da túsingen bolar. Sondyqtanda, shejire jazyp taratqan kezde, Qazaq shejiresindegi qazaqty quraıtyn rý-taıpalardyń báriniń tegin, jeti atasy emes, toqsan toǵyz atasy da bir-birine qosylmaıtyn ózge halyqtarmen qabystyratyn jalǵandyqtan arylatyn ýaqyt ta bolǵan sıaqty. Jáne de ony, biz, óz shejiremizden bastaǵandy jón kórdik. Qazaq dástúrinde Jıender ata-tek shejirege kirmeıdi olaı bolsa Toqtarqojanyń urpaqtary Báıjigitter túgeldeı Naıman shejiresine kirmeýi tıis edi (tipti Naımannyń ózi Daıyrqoja, Qaraqojalardan tarapty - mys) kirgen eken Toqtarqoja, Tolymqoja, Maqta apa degendeı jasandy dúnıelerden arylyp, Baıystan Baıjigit týatynyn ashyq jazýmyz kerek. Olardy shejirege kirgizip alyp, Sart nemese Qoja emespiz dep qıal ǵajaıyp ertegiler týdyrýdyń esh qajeti joq dep bilemiz. Tarıhshylar men shejireshiler arasynda daý týdyrǵan Toqtarqoja máselesin birjaqty etý ýaqyty keldi. Olaı deýimizge joǵaryda aıtyldǵandarǵa qosa taǵy naqty fakti bar. Osydan biraz buryn tarıhshy, L.N.Gýmılev atyndaǵy EUÝ-niń polıtolgıa kafedrasynyń dosenti, Phd J.Sabıtovtyń DNK-shejire jobasy bastalyp, qazaqtyń úsh júzine qatysty rýlar zertteline bastaldy. Zertteý barysynda shejire derekteriniń sáıkestigi sol rýǵa jatatyn urpaqtardyń DNK nátıjelerimen salystyra otyryp qarastyrǵan. Joba barysynda shejire derekterinde daý týdyryp kele jatqan atalarǵa baılanysty naqty, dáleldi tujyrymdar berilgen. Onda shejiredegi keıbir adam esimderi tek adamǵa ǵana qatysty emes, taıpanyń nemese rýdyń aty ekendigi týraly sóz qozǵalady. Osyndaı daýly máselelerdiń biri retinde Baıjigit rýyna erekshe toqtalady. Atalǵan avtor 2016-shy jylǵy jeltoqsan aıynda bergen subhatynda mynandaı pikir bildiredi: “Qazirgi kezde kez-kelgen ańyzdy tekserýge bolady. Mysaly, Qabanbaı batyr shyqqan naıman-baıjigitter týraly ańyz. Ol jerde ne Shyńǵys tuqymy, ne qoja, ne taǵy basqa bireý retinde aıtylatyn Toqtarqoja degen bireýden taraıtyndyǵy berilgen. Biz osy rý urpaqtaryn testten ótkizgen kezde olardyń naǵyz naıman tobyna jatatyndyǵy anyqtalǵan” [5](https://baigenews.kz/dialog/interview/uchenii_po_dnk_mozhno_opredelit_k_kakomu_kazahskomu_rodu_prinadlezhit_rebenok_/)
Baıjigit tikeleı Baıistan taraıdy degendi jalpy Baıjigit urpaqtary durys qabyldaıdy dep senemiz.
«Qojan shejiresi jáne tarıhy» týraly jazylǵan kitaptan alynyp berilip otyr.
Qaırat Ǵabıthanuly
6alash usynady
