1992 jyldyń mamyr aıy edi. Bir sharýamen Óskemen qalasyna baryp, sondaǵy «Óskemen» qonaq úıine taban tiredik. Keshtetip dalaǵa shyqsaq, qonaq úıdiń mańaıy tolǵan saqshy-qosshylar. «Ne boldy?» desek, biz jatqan mártebeli qonaq úıge Túrkıadan asa qadirli meıman kelip túsipti. Myna shapqyn sol adamnyń «qamy» kórinedi. Bopty, dedik te, óz jaıymyzǵa kettik... Qonysymyzǵa qaıta oralsaq manaǵy daladaǵy dúrligis biz jatqan qabatqa kóshipti. Saqshy-qosshylar osynda júr. Sebebi, qadirli qonaq bizben kórshi bólmede eken.
Bastabynda, qyzmettik-iskerlik sharýamen júrgen kóp túriktiń biri shyǵar dep asa mán bermedik. Dese de, pendeaýı qyzyǵýshylyq qalǵan ba, qadirli qonaqty bir kórmekke yntamyz aýyp, aqyryn baryp barlaı-sholyp baıqasaq... o, jasaǵan, kúlli jurt túrik dep dúrligip júrgen qonaq kádimgi ózimizdiń Halıfa Altaı atamyz eken. Jaryqtyq kózime ottaı basyldy. Bir kórýge arman bop júrgen ardaqty qarıanyń kezdesken jerin qaramaısyz ba!? «Assalaýmaǵaleıkýmdi» azandata sozyp, ıilip baryp atanyń ystyq alaqanyn qos qoldap qymqyra ustadym. Atamyz báseń daýyspen sálemimdi aldy. Shúıdesi eńkish tartqan juqaltań adam eken «bul kim boldy» degendeı, betime bajaılap qarap aldy da, únsiz otyra berdi.
Qasynda jary Bátish apa (Bıbátish Júnisqyzy) bar eken. Qaıta apamyz: «Tórlet, qaraǵam, qaıdan júrsiń?» dep, qazaqy ádetpen jón suraı qalǵany. Maǵan da osy suraq kerek edi... Qaıda týyp, qaıdan kelgenimdi aıtyp sarnadym kep. Atamyz únsiz tyńdap otyr. Bir kezde burylyp qarady. – Jón, qaraǵym, Qobda betiniń qazaǵy ekensiń ǵoı... – dep áńgime aýanyn ózi keńitip, ana-mynany surap... áńgimeniń kóshi túzelgendeı bolǵany. Men de qarap qalmaı, aqsaqaldyń bul qalaǵa nege kelgenin suradym. Jaryqtyq kópti kórgen kórik keýdesin bir kóterip qoıyp, shanaǵy kepken kóne dombyranyń únindeı qońyr daýysymen sóz bastady. Meniń túsingenim: atamyzdy bala kezinde oqytqan rýy naıman-saryjomart ustazy bolǵan eken. Sol kisi 1960-shy jyldary arǵy betten osy jaqqa ótipti. Sony izdep kelgen beti. Tiri bolsa kózin kórip batasyn almaq, joq bolsa úrim-butaǵyn taýyp batasyn bermek.
Osy másele boıynsha erteńinde atam ekeýmiz izdeýdi bastadyq. Aldymen oblystyq «Dıdar» gazetiniń redaksıasyna bardyq. Ol jerde qalanyń zıaly qaýym ókilderi jınalyp kútip otyr eken. Barlyǵymyz fotoǵa tústik (sýrette). Aqsaqal ustazynyń deregin de tapty. Erterekte Kúrshim jaqqa qaıtys bopty. Keıin jaryqtyq sol ustazynyń nemere qyzyn ádeıi Almatyǵa aldyryp, óziniń úıinde turǵyzyp, oqýyn aıaqtatty. Óz basym áli kúnge deıin osy oqıǵany esime alamyn. Ustazǵa degen netken qurmet, netken adaldyq...
Kún besin aýǵanda atammen birge qonalqy orynǵa kelip jaıǵastyq. Bul kisiler tańmen talasa jolǵa shyqpaqshy. Sodan qarap otyrmaı áńgime órbittim. Bir jyl buryn ot ornymnan ushyp atajurtqa qonys tepkenimdi aıta kelip, turmystyq jaǵdaıdyń onsha bolmaı turǵanyn, «atameken dep ańsap jetkende...» ózimshe ishtegi sher-shemendi tógip jatyrmyn. Atam jaryqtyq úńilip betime qarady (bul ne aıtyp ketti degendeı). Orynnan turyp kelip qarsy aldyma otyrdy. – Qaraǵym, - dedi. – Sen baqytty adamsyń, men sıaqty jer álemdi shyrq aınalyp, tisi barǵa tistetip, azýy barǵa aldyryp, arman bolǵan atamekenge zorǵa jetip otyrǵan joqsyń. Meni tyńda, shyraǵym, 1930-jyldary Altaıdan aýa kóship Gansý ólkesine kelgende biz 18000 adam edik. Osylardan 5000 adam Tıbetke tiri óttik. 1941 jyly Úndistanǵa 3000 adam ótip, 1942 jyly osydan 1000 adam ǵana tiri qaldyq. Aqsaqal osyny aıtyp, tereń kúrsindi. Ótken ómiri, bastan keshken qıyn kúnderi eles berse kerek. Únsiz qaldy. Azdan soń eńsesin qaıta tiktep alyp:
– 1941 jyldyń kúzinde bosyp júrip Úndistannyń Muzapar-Abat qalasyna zorǵa jetik. Qalanyń aınalasyn qalyń qaraǵaıly taý qorshaǵan. Biz ózenniń bergi shetine shatyr tigip ornalastyq. Kúnde jańbyr. Sý tamshylary baspanamyzdan ótip, kórpe-jastyq, kıim-keshek túgel kógerip ketti. Aldy ıistenip shirı bastady. «Jut jeti aǵaıdy» degendeı, uzaq jaýǵan jańbyrdyń saldary ma, jappaı aýrý-dertke ushyradyq. Aýrýdyń syryn eshkim bilmeıdi. Kóp adamdar esinen aýysyp jyndanyp ketti. Bireýlerdiń bet-aýzy isip, tulaboıyna jara qaptap, tipti tirideı tisteri shirip ketkender qanshama. Kún saıyn onshaqty adam ajal qushady. Ólgen adamdarymyzdy qalalyq zıratqa nemese qonys syrtyna jerletpeıdi, ulyqsat joq. Shatyrdyń syrtynda qarýly áskerı kúzet. Amalsyz ólgen adamdardy shatyrlardyń arasyndaǵy bos jerlerge kómip, ózimiz olardyń zıratyn jastanyp, ólgendermen birge ómir súrdik. Bitiretin jumysymyz kúni boıy tek zırat qazý. Múlde tútini óship qalǵan otbasylar da boldy... Osylaı Úndistan men Pákistanda 12 jyl turdyq. Eshkim bizdi azamattyqqa qabyldamady. Janymyzdy jaldap kún kórdik. El bóten, jer bóten, salt bóten elde ómir súrýdiń qıynyn bastan ótkerdik. Alǵash barǵan alty jylda áıel zatynyń jatyry shoshynyp, birde-bir náreste dúnıege kelmedi. Eger bir jaqqa kóshpegende sol kúıi tuqym-tuıaǵymyz quryp joǵalar edi... Shyraǵym, qudaı bergen qutty shańyraǵyńa renish aıtýshy bolma! Qazirgi azattyqtyń qadirin bilmeseń, eshqashan el bolmaısyń, balam! Tynyshtyq bar jerde baq turady, dep atalyq ósıetin aıtty.
***
Atamnyń bul áńgimesi sol kezde qatty áser etti dep aıta almaımyn. Biraq, bir útirin qaldyrmaı jazyp alyppyn (qoljazba áli saqtaýly). Biraq bul sóz kókeıimde árqashan jańǵyryp júrdi. Keıin, tipti bertinde túsingendeı boldym. Atam jaryqtyq azattyqtyń ne ekenin, basynda óziniń jeke shańyraǵy bar táýelsiz memleket bolýdyń qadiri qansha qymbat ekenin, tereń de, tolyq túsingen hám sony ómir boıy ańsaǵan jan eken. Sondyqtan da qazaq eliniń amandyǵyn tilep, kózi jumylǵanǵa deıin el-jurtty jaqsylyqqa shaqyrýdan taımady.
Sonaý 1992 jyly tabanynyń izi qalǵan Óskemende bertinde sán-saltanaty kelisken meshit turǵyzyldy. Sol meshitke oqymysty dindar, aǵartýshy, halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń tuńǵysh laýraety Halıfa Altaıdyń esimi berildi. Qazaq aıtatyn: «Jaqsynyń aty, ǵalymnyń haty qalady» degen osy shyǵar.
Beken QAIRATULY
"Egemen Qazaqstan" gazetinen alyndy
6alash usynady
