Ulttyń rýhanı kósemi Ahmet Baıtursynuly jaıly qansha aıtyp jazsaq ta artyq bolmaıdy degen oımen ómiriniń eń ózekti kezeńderinen 20 derek usynamyz.
1. Ahmet Baıtursynulynyń naqty týǵan kúni kóp ýaqyt boıy belgisiz bolǵan. 2017 jyly qarasha aıynda qazaq aǵartýshysy, ǵalym Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúni Qazaqstan Respýblıkasynyń elderiniń tilderi kúni bolyp jarıalandy. Oǵan túsindirme bergen qazaq álippesin latınısaǵa ázirleýshi Erbol Tileshev: «Ahmet Baıtursynuly 1873 jyly 29 qyrkúıekte dúnıege kelgen degen málimet bolǵan, alaıda keıin men Tilderdi damytý basqarmasynda qyzmet istegenimde Ahmettiń qoljazbasy bar úsh qujat tabylǵan. Olardyń ishinde «5 qyrkúıekte dúnıege keldim» degen sózi bar eken. Sondyqtan osyndaı sheshim qabyldandy» deıdi.
2. Ahmet 13 jasqa tolǵannan keıin olardyń aýylyna polkovnık Iakovlev jetekshiligimen polısıa qyzmetkerleri kelip alasat salǵan. Ahmettiń ákesi Shoshaquly Baıtursyn men Ahmettiń úsh aǵasy qorlyqqa shydamaı polkovnıkti uryp-soqqan. Osy áreketteri úshin olar Sibirge 15 jylǵa aıdalǵan.
3. Qostanaı ýezinde qyzmet istep jatqan kezinde Ahmet Amanqaraǵaı orman sharýashylyǵynyń bastyǵynyń (keı derekterde qatardaǵy ormanshynyń delinedi) úıinde turyp sonyń qyzy Aleksandra Ivanovnany súıgen.
4. Aleksandra Ivanovna 1878 jyly Chelábınsk aýdanynda dúnıege kelgen. Áýlıekól aýylynda orys-qazaq mektebinde muǵalim bolyp istegen kezinde Ahmet Baıtursynulymen tanysady.
5. Jastar nekelerin Troıskte jastar musylman dástúrimen qıǵan. Ataqty din qyzmetkeri Zeınolla-ıshan aldynda Ahmet Aleksandrany tatar qyzy qyzy retinde Badrısafa Muhammedsadyqqyzy Baıtursynova dep jazyp alǵan. Sóıtip, Ahmet áıelin 2-3 aıǵa meshitte musylman ádet-ǵuryptaryn úırený úshin qaldyrǵan. Badrısafa sharıǵatty dereý ıgerip alyp, ómiriniń sońyna deıin musylman erli-zaıypty bolǵan.
6. Ahmet Baıtursynuly 1905 jylǵy «Qarqaraly petısıanyń» avtorlarynyń biri bolǵan. Sol petısıa qazaqtardyń jerin eksproprıasıalanýyn doǵarýdy, aýǵandardyn legin aıaldatýdy jáne de ulttyq zemstvolardyń qurýyn deklarasıalady.
7. 1912 jyly Ahmet Baıtursynuly qazaq jazbasyn qaıta qurastyrǵan. Ol qazaq tilinde qoldanylmaıtyn arap áripterin qoldanýdan shyǵaryp, qazaq tiline jańadan tán, erekshe áripterdi qosqan. «Jańa emle» atty jańa álippeni qazirde Qytaı, Aýǵanıstan, Reseı, Irandaǵy qazaqtar paıdalanady.
8. Ahmet Baıtursynuly «Qazaq» gazetiniń birinshi redaktory bolǵan. Basylymnyń úsh myńnan asa jazylmandary bolǵan, ony qazaq dalasynda, Qytaıda jáne Reseıde oqyǵan. Sol gazettiń betterinde Baıtursynuly óziniń pikirlesterimen qazaq tiliniń damýynyń máselelerin kóterip, halyqty birlikke jáne saıası kúreske shaqyrǵan.
9. Ahmet Baıtursynuly 1917 jylǵy revolúsıalar tolqynynda qazaqtyń ulttyq múddesin kózdegen Alash qaıratkerlerin tobynyń basyndy turdy, zıalylar qaýymynyń rýhanı kósemine aınaldy. Ol Álıhan Bókeıhan jáne Mirjaqyp Dýlatuly sekildi aınymas serikterimen birge qazaq halqynyń erkindigi jolynda taısalmaıtyn uly kúreske tústi.
10. Ahmet ózin aqyn jáne mysal jazýshy retinde baıqap kóretin. Mysaly, ol Ezop, Lafonten, Krylovtyń mysaldarynyń klasıkalyq sújetterin negizge alyp, oǵan ulttyq erekshelikterin qosyp Reseıdiń otarlaýshylyq saıasatyn, bıliktiń ozbyrlyǵyn áıgileıtin birtýma shyǵarmalardy jaryqqa shyǵarǵan.
11. Torǵaıdyń turǵyny Júsipbek Salyqov Ahmet Baıtursynuly týraly osyndaı áńgime aıtyp bergen: «1923 jyly Ahmetpen Badrısafa Orynbordan Torǵaıǵa jol júrip bara jatqan kezde olar Qumkól degen jerde jergilikti din adamdardyń basshysy haziret Náýen Nurtazınniń úıinde toqtaǵan. Qazir sol jerdi Jangeldi aýdanynyń Shıeli aýyly dep bilesizder. Jas aıyrmashylyǵyna qaramastan (haziret Ahmetten birneshe jas úlken bolatyn) ekeýi jaqyn dos bolyp bir-birine qaljyń aıtatyn.
12. «Men 9 jasymda jetim qalyp Ahmettiń týǵan aǵasynda mal baqqanmyn. 1926 jyly Qalı aǵa qaıtys bolǵan. Bir jyldyq asqa Ahmet aǵa men Badrısafa kelgen. Men qotyr aýrýynan azap shegip, ash jáne alba-julba jetimmin. El meniń qasymda turýdan aýlaq bolǵan, meni aınalyp ótetin. Meni qutqarǵan – Ahmet aǵa. Ol meni alyp, Badrısafaǵa tapsyrǵan. Badrısafa óz qolymmen meni emdep, ólimnen qutqarǵan. Ahmet aǵanyń jáne onyń áıeli Badrısafanyń bekzattyǵyn men eshqashan umytpaımyn» dep Ahmettiń týysqany Aýbek Satybaldyuly derek aıtady.
13. Baıtursynulymen týys qarym-qatynasta bolǵandyqtan Ahmettiń asyrandy qyzy áke-sheshesimen shamamen 4 jyl (1929-1933) jer aýdaryldy, al keıinnen balalar úıine tústi.
14. Ahmet Baıtursynulynyń tek qana asyryndy balalary bolǵany bárimizge belgili. Resmı derekkózderde úsh esim ǵana saqtalyp qalǵan, olar – Aýmat, Qazıhan jáne Sholpan. Úsheýide aǵartýshynyń úıinde tárbıelengen ini-qaryndastary. Biraq onyń taǵy da bir túp-tegi Ahmet Baıtursynulynyń ýaqytynda jáne de onyń óliminen keıin kóptegen jyldar boıy jasyrynǵan asyrymdy balasy bolǵan – Samyrat Kákishev. Mundaı qupıalylyǵy ońaı túsindirýge bolady: Samyrat Baıtursyn áýletiniń shańyraq ıesi bolǵandyqtan onyń ómirin saqtaý búkil áýlettiń basty maqsaty bolǵan. Bir joly, Baıtursynulyny tutqandaǵannan keıin Samyrat turǵan aýylǵa ásker kelgen. Olar urpaq jalǵastyrýshy ul-balalardy izdegen eken. Sol kezde bir áıel Samyratty úlken qazanmen jabyp, balanyń ómirin aman saqtap qaldy.
15. Ahmet Baıtursynulynyń zamandasy Nurzıpa Amırova sózine sensek, 1937 jyly Badrısafa Qostanaıda bolǵan. Sodan soń Badrısafany Qostanaıda ekinshi ret Uly Otan soǵysy ýaqytynda kórgen adamdar bar. Sol ýaqytta Badrısafa óz jasynan artyq ómir súrip qoıǵandyǵy, óziniń sulýlyǵynan esh nárse qalmaǵanyn jáne de densaýlyǵyna zıan kelgenin Nurzıpa Amırova baıandaǵan.
16. Qostanaı ólketanýshylar Baıtursynulynyń jesirimen ary qaraı ne bolǵanyn naqty bilmeıdi, alaıda olardyń basty eki nusqasy bar. Birinshisi Badrısafa Qostanaı aýdanynyń Aleksandrovka aýylynda emdelip, sol jaqta qalǵany týraly málimdeıdi, al ekinshisi, aqsaqal Esimhan Turlybekov aıtqanyndaı, 1947 jyly shamamen qarasha aıynda Mendiqara aýdanynyń Qasqat aýylynda turǵanyn málimdeıdi. Kórsetilgen jyly sol aýylda Aleksandra atty orys áıel paıda bolǵanyn jáne de ony jetektegen bizdiń jerlesimiz Ahmet Baıtursynulyny jeke tanıtyn Qasym Toǵyzaqov bolǵanyn málimdeıdi.
17. El arasynda, respýblıka, tipti túrki tildes memleketter arasynda bedeli zor bolǵan Ahmet Baıtursynuly sekildi uly tulǵaǵa sovettik bılik keshirim jasady. Úlken basshylyq qyzmetke taǵaıyndady, ol Qazaq ASSR Bilim komısarıatynyń tóraǵasy qyzmetin atqardy.
18. 1929 jyly maýsym aıynda KSRO İİHK Ahmettiń saıası qyzmetin aldyna keltirip Qyzylordanyń túrmesine Mirjaqyp Dýlatovpen birge qamady. Keıinnen ol Arhangelsk oblysyna jiberilse, onyń áıeli Badrısafa hanym men qyzy Sholpan Tom oblysyna jiberilgen. Ýaqyt óte kele sheshesimen qyzynyń jolyn bólip jibergen: Sholpandy Tom qalasynda qaldyrsa, sheshesi Batys Sibirdegi Jýkovo aýylynda aǵash qulatýǵa jiberilgen.
19. 1934 jyly Halyqaralyq Qyzyl kres ótinishhaty nátıjesinde Ahmet Baıtursynuly Almatyǵa oralýǵa januıasymen qosylýǵa múmkindik alady. Nashar densaýlyq, saıası senimsiz bolǵandyqtan jumysqa ornalasýǵa múmkindigi azaıdy, mundaı aýyr muqtajdyq Ahmettiń sońǵy jyldaryn qapalandyrdy. Ortalyq murajaıdyń baqylaýshysy, bılet tekserýshisi, týberkýlez dıspanseriniń sanıtary bolyp jumys istep, elge tanymdy, el qurmet tutatyn, biraq bılikti qorqytatyn adam bolǵandyqtan ol qaıta-qaıta jumys oryndarynan qýylatyn.
20. Kezekti azǵyrýdan keıin 1937 jyly 8 qazanda jańadan tutqynǵa alyndy da, birneshe aıǵa sozylǵan tergeýden soń, 1938 jyly aqpaın aıynda atyldy. Qamaýda tergeýshilerdiń suraqtaryna bylaı jaýap bergen: «Meniń armanym – múmkinshiliginshe qazaq halqynyń dáýlettiligin, mádenıetin joǵary deńgeıge kóterý. Ol izgi is endi ǵana basyn alyp turǵandyqtan men basymdy tek qana meniń tilegimdi qanaǵattandyratyn bılikke ıemin».
Aıan ÁDEN
e-history.kz portalynan
6alash usynady
