Avstrıalyq klasık - jazýshy Stefan Sveıgtiń (1881-1942) novelalary kútpegen oqys oqıǵalarǵa, adam janynyń tereń qupıalaryna toly bolyp keledi. Bul – qazaqshaǵa sırek aýdarylǵan qalamger. Belgili ádebıetshi, aqyn Myrzataı Bolat osy olqylyqtyń ornyn, az da bolsa, toltyrýǵa talaptanypty. Aýdarmanyń tili jatyq, tartymdy oqylady.
SHAHMAT BEZGEGİ
(Novela)
Tún ortasynda Nú-Iorkten Býenos – Aıreske attanýǵa tıisti aılapat kemeniń ústi abyr-sabyr edi... Saparlas joldasym, qarap turmaı, bir áńgimeni bastady...
- Bul kememen ǵajap shahmatshy Chentovıch myrza da jolǵa shyǵady ǵoı!
- «Ǵajap» deımisiń?..
- Ol álem chempıony bolǵan myqty emes pe?.. Osynyń aldynda ǵana Amerıkanyń barlyq ataqty shahmatshylaryn kúırete jeńip, tasy órge domalaǵan ol – endi Argentınany baǵyndyrmaq!..
- Esime tústi. Azdap bilem eken!..
Gazet-jýrnal jańalyqtaryn qur jibermeıtin joldasymnyń kóp biletini ras... Budan bir jyl buryn Chentovıchtiń aty: Alehın, Kapablanka, Tartakover, Lasker, Bogolúbov sekildi shahmat «áýlıelerimen» qatar atala bastapty. Ózi – ıýgoslavıalyq jarly qaıyqshynyń balasy kórinedi. Bir saparynda qaıyǵyna úlken keme soǵyp, ákesiniń ajaly sýdan bolypty. Sodan, jetimekti derevnányń qudaıyna qaraǵan bir pastory panasyna alady. Aqymaqtaý, jaıbasar Mırkony bilimdi qylyp shyǵarmaq bolǵan din adamy kóp jumystanady. Biraq, ol eńbeginiń jemisi kórinbeıdi!..
Pastordyń kún saıyn keshkilik polısıanyń kishi ofıserimen úsh partıa shahmat oınaıtyn daǵdysy bar edi. Oıyndy jas Mırko da syrttaı qyzyqtap turatyn. Bir kúni ol ekeýiniń oıynynyń ústine jergilikti sharýa tap kelip, pastorǵa óz anasynyń hal ústinde jatqan jaıyn habarlaıdy. Amaly qalmaǵan din qyzmetkeri shahmatty tastap, álgi sharýamen birge attanyp ketedi. Syrasyn aıaqtap iship, temekisin tartyp bolyp, ketpek nıetpen otyrǵan kishi ofıserdiń kózi aıaqtalmaı qalǵan partıanyń tastaryna qadalyp qarap turǵan Mırkoǵa túsedi!..
- Múmkin, partıany ekeýimiz aıaqtarmyz?..
Muny áńgi sanaıtyn ofıser: «Bul – shahmat tastarynyń qalaı qozǵalatynyn da bilmeıtin shyǵar!..»,- dep oılaıtyn. Bala, «munyń usynysy shyn ba eken?..»,-degendeı, polısıa qyzmetkerine kúmánmen qarap sál turdy da, pastordyń ornyna otyra ketti!.. Bir qyzyǵy, on tórtinshi júriste ofıser myrza jeńilip qalǵanyn moıyndap ta úlgerdi! Ekinshi partıa da tap osynyń kebin kıdi! Kelesi kúni esesin qaıtarǵysy kelgen tártip saqshysy da, óziniń qamqorshy-pastory da Mırkoǵa tótep bere almaı, qaıta-qaıta utyldy!
Óz shákirtiniń túısigine kúmándana qaraıtyn pastor: «Muny úlkenirek jarysqa qossam qaıtedi?»- dep oılaıdy. Selolyq shashtarazdyń kómegimen onyń ústi-basyn retke keltiredi de, kórshi qalashyqqa shanamen alyp júredi. Ondaǵy shahmat áýesqoılary kafege jınalyp alyp, jarystyń kórigin qyzdyryp jatyr eken! Pastordyń qasyndaǵy aq sary shashty, qyzyl shyraıly jasóspirimge jurt nazary aýady. Ony shahmat ústeline shaqyrǵansha – Mırko ústindegi taqyr tonyn da, aıaǵyndaǵy buzaýbas etigin de sheshpesten, edenge qarap melshıip turady da qoıady. Birinshi oıynda Mırko jeńiledi. Óıtkeni, óziniń pastor – ustazynyń oıyn tájirıbesinde «sısılıa qorǵanysy» qoldanylmaıtyn!.. Qalanyń tańdaýly shahmatshysymen ótken partıa teń aıaqtalady. Mırko úshinshi, tórtinshi... qalǵan oıyndardyń bárinde de qarsylastaryn birinen keıin birin qırata utyp shyǵady!
Qaı qalaǵa saparlap barsa da – ol eń arzan qonaq úıge túsetin. Eger, aqysyn tólese – kez-kelgen klýb úshin saıysqa shyǵýdan qashpaıtyn. Onyń sabyn óndiretin fabrıka ıesimen, jarnamalyq habarlandyrýǵa qosa, óziniń portretin shyǵarýǵa keliskeni de bar. Mırko eki sózdiń basyn qurap jaza almaıtyn saýatsyz edi! Soǵan qaramastan, óz atynan «Shahmat oıynynyń fılosofıasy» degen kitap ta shyǵarady! Kitapty tisqaqqan baspagerdiń tapsyrmasymen jarly stýdent jazyp edi!.. Chentovıchtiń ýaqtyqtary áriptesteriniń kekesinin týǵyzatyn.
Mundaı adamdar, óziniń tabıǵatynda bolmaǵasyn, kóńildi ázil-qaljyńnan aýlaq júredi. Ol chempıon bolǵasyn-aq ózin jer júzindegi eń mańyzdy adam dep sanady! Nebir aqyldy da mádenıetti tulǵalardy, keremet sheshender men jazýshylardy jeńgeni, olardan da kóp tabys tabatyny – onyń boıyndaǵy ózine degen senimsizdigin-tákapparlyqqa aınaldyrdy! «Mine, men elden erek talant pen ulylyq aýrýyn qatar kóterip júrgen sondaı myqtymen bir kemede kele jatyrmyn!..» «Onymen – qalaı til tabyssaq eken?.., «Odan – qalaı suhbat alsaq eken?..» «Shahmat oıynyna qalaı shaqyrsaq eken?..». Osyndaı saýaldar meniń basymdy qatyrdy. Chentovıchpen kezdesýdiń sáti zorǵa degende tústi! Bizben birge shotlandıalyq taý-ken ınjeneri Mak Konnor da kele jatqan... Ol ekeýimiz birneshe ret shahmat ústelinde synasyp, ábden syralǵy bolyp alǵanbyz! Qyzýqandy, ózimshil jan edi! Utylsa, qarymtasyn qaıtarmaı - jany jaı tappaıtyn! Bir kúni, asyly, ılúmınatordan baıqap qalsa kerek, chempıon bizdiń oıynymyzdyń ústinen tústi!.. Júris kezegi – Mak Konnordiki bolatyn. Onyń tasyn qozǵaǵany sol – Chentovıch bizdiń jaı áýesqoı ekenimizdi bile qoıdy!.. Sosyn, jalt buryldy da, shyǵa jóneldi!
Onyń sońynan ketken Mak Konnor on mınýttyń shamasynda qaıtyp keldi. Ózi kóńilsiz.
- Al, qalaı boldy?..
- Iá, siz durys aıtypsyz. Ol menimen qol berip amandasqan da joq! Sonda da, qorlyǵyna shydap, kemedegi áýesqoılarǵa seans berýin suradym. Sonda ol beti shimirikpesten:
- Ondaı oıynnyń bir partıasy – eki júz elý dollar turady,-dedi. Men qarqyldap kúldim. Mak Konnor kúlgen joq!
- Ne de bolsa, kelistim!.. Shyǵynyn ózim kóteretin boldym!..-dedi.
Ertesine belgilengen ýaqytta kóp adam jınalyp, chempıondy tosyp turdyq. On mınýttaı kúttirdi. Aqyry, keldi! Amandaspady da! Ortalyq oryn osy kezdesýdiń kelisimin jasaǵan, aqysyn tóleıtin Mak Konnordyń ózine buıyrdy. Oıyn – bir taqtada ótetin boldy. Ár júristi birge talqylaıtyn boldyq. Oılanýǵa, kóp degende, on mınýt!.. Chempıon fıgýrasyn qalaǵan sharshysyna qoıady da, bizge kedergi jasamas úshin, salonnyń ekinshi basyna ketedi. Kezekti júristi jasaǵasyn, arnaýly qońyraý joqtyqtan, shaıqasyqpen stakandy shyńyldatamyz. Partıa, «solaı bolar-aý» dep kútkendeı, jıyrma tórtinshi júriste Chentovıchtiń utysymen aıaqtaldy! Kópshilikti, onyń utysy emes, ózderin adamǵa sanamaǵany kúıdirdi! Ol bizdi taqtada tizilip turǵan aǵash fıgýralardan artyq kórgen joq!
Mak Konnordyń qaltasy – oǵan altynnyń taýsylmas keni sıaqty kórindi! Býenos-Aıreske jetkenshe – onyń neshe myń dollar tabatynyn qudaıym bilsin!..
Myrzalar! Sizder endi qara tastarmen oınaısyzdar!-dedi Chentovıch. Qatarymyz óskesin – bul partıa burynǵydan qyzýlaý sıpat aldy. On jetinshi júriske sheıin jaǵdaıymyz táýir bolǵan... Sodan bastap qıyndady. On mınýttaı aqyldasyp, qaı tasty qalaı júretinimizge kelistik. Mak Konnor fıgýrany kótere bergende – art jaǵymyzdan úńilip turǵan bireý:
- Qudaı úshin!.. Olaı etpeńiz!..-dep qaldy. Jalt qarastyq!.. Ony joǵarǵy palýbadaǵy serýenderde kóretin edim! Jasy qyryq bester shamasynda shyǵar... Onyń kelisti kelbeti, aýrýdan turǵandaı bop-boz júzi nazar aýdartatyn...Oǵan alǵash til qatqan Mak Konnor boldy...
- Sonda, siz ne keńes beresiz?!-dedi ol qyzýlanyp!
- Ázir peshkany qozǵamańyz! Jaltarma júris jasap, koróldi qaýipti aımaqtan shyǵaryńyz! Sonda, eki jaq ta ótpeli peshkalarǵa ıe boldy! Eń utymdy jol osy! Biz melshıdik te qaldyq!.. Onyń esepteýleriniń dáldigi men jyldamdyǵy jurtty tań qaldyrdy! Usynys dereý qabyldandy! İle staqan da shyń etti!.. Chentovıch, ádetinshe, sylbyr basyp keldi de, qandaı júris jasalǵanyn kórdi... Bir keremeti, ol bizdiń qupıa kómekshimiz jańa ǵana boljap qoıǵan júristi jasady! Óz usynysyn ótkizgen adam – oıynǵa taǵy aralasty!..
- Aldymen, pildi alǵa bastyryńyz!.. Sonda chempıon, amal joq, peshkany qorǵaıdy! Biraq, mundaı júris oǵan paıda bermeıdi! «Ótpeli eken» dep qarap qalmaı, siz onyń peshkasyn – atpen alyńyz! Shabýylǵa jol ashylǵany degen osy!..
Onyń ne dep turǵanyn biz pálendeı uqpadyq. Mak Konnor da jarytyp eshteńe túsinbedi. Sıqyrlanyp qalǵandaı, álgi nusqaýdy oryndaı berdi. Shaıqasyq-staqandy taǵy da shyńyldatty... Chentovıch bul sapar tereń oılanyp, turyp qaldy!.. Sóıtti de, fıgýrasyn qozǵady. Bul da – beıtanys myrza jap – jańa boljap qoıǵan júris edi! Chempıon basyn kóterdi de: «Oıyndy shıryqtyrǵan qaısyń?»- degendeı, bizdiń qatarymyzdy sholyp ótti. Onyń izdep turǵan adamy, bir mınýt ta kidirmeı, bizge kelesi júristi nusqady! Dereý onyń aıtqany oryndaldy! Qolym qaltyrap staqandy jáne qaqtym!.. Chentovıch bul joly kidirmeı kelip, taqtaǵa úńildi. Ol túregelip turyp oınaıtyn daǵdysynan – birinshi ret jańyldy! Otyrdy! Tipti, qozǵalmaı qaldy! Aýyr kirpikteri – kózderin jaýyp ketýge aınaldy! Qınala oılanǵannan – aýzy da ashylyp qalypty!.. Bul túri – azdap kúlki de shaqyrdy!.. Chentovıch biraz kidirip baryp, aqyry, júrisin jasady. Bizdiń dos kidirmedi, birden pikirin bildirdi.
- Bul – qarsylas tarapynan jaqsy oılastyrylǵan pat!.. Munyń aty – aldaý! Oǵan eligip qalmańyz! Aıyrbas jasańyz!.. Aıyrbas!.. Mindetti túrde!.. Sóıtseńiz – partıa teń aıaqtalady! Chempıon eshteńe de jasaı almaıdy!..
Munan keıin, bar bolǵany, jeti júris jasaldy. Chentovıch, kóp oılanbaı-aq, teń oıynǵa kelisti! Mundaı nátıje, árıne, onyń qytyǵyna tıdi! Chempıon shydaı almady!..
- Myrzalar! Úshinshi partıaǵa qalaısyńdar?-dep, ózi usynys jasaǵandaı túr kórsetti. Bárimiz de qýanyp, jelpinip tur edik!.. Mak Konnor birden:
- Árıne!.. Seans jalǵasady!.. Bul sapar chempıonǵa qarsy myna myrzanyń ózi jalǵyz oınaıtyn bolady!..
- Ol múmkin emes!..-dedi bizdi birinshi ret teń oıynǵa jetkizgen beıtanys jolaýshy. – Sebebi, meniń shahmat ústeline otyrmaǵanyma – shırek ǵasyr ótti!.. Taǵy da aıtam!.. Ol múmkin emes!..
Onyń ústine, oıynǵa qaptaldan qosylyp, uıat jasadym! Keshirińiz!.. Endi senderge kedergi bolmaıyn!..
Biz bul sózderdiń mán-maǵynasyn túsinip bolǵansha – ol salonnan tezdetip shyǵyp ta ketti!.. Men ony izdep, uzamaı, taýyp aldym!.. Joǵarǵy palýbada eken. Jyljymaly tósekte kitap oqyp jatyr... Ornynan turyp, menimen qol alysyp amandasty. Qatty sharshaǵan adamnyń túri... Samaı tusy appaq. Jasyna jetpeı egdergendeı. Kim ekenin aıtty. Ol aıtqan esim – eski Avstrıadaǵy ataqty bir áýletti esime túsirdi... Ózi buryndary júıke aýrýyna shaldyqqan adam sekildi... Bet terisi tartylyp, jybyr qaǵyp turady eken!..
- Shahmat úshin men biraz ýaqytymdy joǵalttym!-dedi ol. – Biraq, bul tym erekshe jaǵdaılarda boldy. Meniń tarıhyma qatty qyzyǵyp otyrsańyz, múmkin, jarty saǵatyńyzdy qıarsyz?..
Doktor B. kózildirigin alyp, qasyna qoıdy da, áńgimesin bastap ketti...
- Ózińiz de Vena qalasynan bolǵandyqtan, ata-tegimnen habarly kórinesiz... Alaıda, onda zań keńesimen aınalysatyn keńse bolǵanyn bilmeıtin shyǵarsyz?.. Ony alǵashynda ákem ekeýmiz, sońynan ózim basqardym. Negizinen, bizder qazyna – baılyǵy mol monastyrlardyń dúnıe-múlkin rettep, olardyń qyzmetkerlerine zań keńesin berip otyrdyq. Imperator úıiniń birneshe músheleriniń aqsha-qarajatyn da basqardyq. Muragerlik sharýalardy advokatqa tapsyrý tártibi – tuqymnan-tuqymǵa aýysyp otyrdy. Bizdiń qyzmetimizge senim artqandar aqshanyń qunsyzdanǵan, tipti, tóńkeris etek alǵan jyldardyń ózinde de qymbat qundylyqtaryn túgelge jýyq aman saqtap qaldy! Bul – bizdiń ákemizdiń tazalyǵynyń, óz isin jete bilgendiginiń arqasynda múmkin boldy!..
Germanıany Gıtler bıleı bastaǵannan-aq shirkeýler men monastyrlardyń dúnıe-múlki tárkilene bastady. Ákemiz marqum bolyp ketti!.. Meniń sońyma gestapo tústi!.. Gıtler – Venaǵa da kirdi. Sodan, men mańyzdy degen qujattardy órtep, shetelge baılanysty qaǵazdardy – kir kıim salynǵan úlken qaltaǵa tyǵyp, senimdi is basqarýshym arqyly nemere týysymnyń úıine jónelttim!..
Men qusaǵan aqsha-qarajat pen qundy qaǵazdarǵa tikeleı qatysy bar adamdardy, ádette, jalpy tártiptegi lagerlerge jibermeıdi. Meni de tikenek symnyń arǵy jaǵyndaǵy, ár bólmesinde 20 adamnan toǵytylyp jatatyn muz basqan baraqtarǵa qamaǵan joq. Qonaq úıdiń jyly bólmesine tap boldym. Ózderine asa qajetti málimetterdi alý úshin – olar meni urǵan da, soqqan da joq, esesine, bir bólmeniń ishinde japadan-jalǵyz qaldyrdy!.. Onyń: esigi, ústeli, kereýeti, oryndyǵy, qoljýǵyshy, torly terezesi bar edi. Esik kúndiz-túni jabyq turatyn. Ústelde: kitap ta, gazet te, qaryndash ta, qaǵaz da bolmaıtyn. Terezeniń qarsy betinde – tas qabyrǵa. Sóıtip, meniń janym men tánim tuıyq bir qýysqa qamaldy da qaldy!.. Mende múlik deıtin de qalmady!.. Ýaqytty bilmeýim úshin – saǵatymdy, jaza almaýym úshin – qaryndashymdy, tamyrymdy qımaýym úshin – pyshaǵymdy alyp qoıdy. Jazyǵy joq ermek - temekim de alyndy. Adam balasynan kóretinim – jalǵyz túrme baqylaýshysy. Oǵan – menimen sóılesýge, suraǵyma jaýap qatýǵa tyıym salynǵan. Men, týra, muhıt túbine tastalǵan zertteýshi – súńgýir sekildimin. Áıteýir, qol-aıaǵym baılaýly emes!.. Buryshtan-buryshqa júrýge bolady... Jalǵyz serigiń - ózińniń oılaryń. Biraq, oıǵa da – tireý kerek!.. Tireýi joq bos qýystan – oı da sharshaıdy!.. Eshteńe ózgermeıdi... Sol burynǵy qýys... Eshteńe de ózgermeıdi!.. Onyń aqyry – samaıyńnyń syzdap – syrqyraýyna alyp barady!.. Solaı!.. Sen, burynǵysha, jalǵyzsyń!.. Japadan - jalǵyzsyń!..
Osylaısha eki apta ótti. Men tolyqqandy ómir súrmedim! Tek, tirlik keshtim! Ýaqyt pen álemnen bólinip qaldym!..
Aqyry, jaýap alý bastaldy... Kenetten shaqyrady!.. Kún be, tún be – bilmeımin!.. Bólmeden shyqqanda – qaıda baratynymdy, barǵasyn – qaıda otyrǵanymdy bilmeımin!.. Aqyrynda, artynda - áskerı kıingen eki adamy bar ústeldiń aldynda otyrdym!.. Onyń ústinde maǵan jumbaq býma-býma qujat-qaǵazdar jatty. Sosyn, bas aınaldyratyn sandaǵan suraq! Olardyń: qajettisi men qajetsizi, týrasy men janamasy, perdelisi men aldampazy bar!.. Men áldebir monastyr úshin – qandaı qundy qaǵazdar satyp alyppyn?.. Qandaı bankilermen iskerlik baılanys ornatyppyn?.. Men áldebir mańyzdy tulǵany tanımyn ba, tanymaımyn ba?.. Meniń Shveısarıamen naqty baılanysym bar ma?.. Bolsa, onyń qaı jerimen baılanystamyn?.. Meniń ár jaýabymnyń artynda – ajal syǵalap turdy!..
Birte-birte men bos qýys pen tergeýlerdiń júıkeme tıe bastaǵanyn sezdim. Ózimniń - ózime degen baqylaýymdy joǵaltpaý kerektigin túsindim!.. Ol úshin qalaıda birdeńemen aınalysýym qajettigin uqtym!.. Men ózim burynnan biletin barlyq óleńderdi, Gomerdiń gımnazıada ótilgen uzaq jyldaryn, «Azattyq erejelerdiń» negizgi baptaryn – osylardyń bárin erinbeı – jalyqpaı eske túsirdim!.. Sosyn, olardy, aýzym kópirgenshe – jatqa aıta berdim!.. Aıta berdim!.. Sosyn, arıfmetıkalyq sansyz esepterdi shyǵardym!.. San túrli sandardy: qostym, aldym, kóbeıttim, bóldim!.. Ózime-ózim ornatqan mundaı «tártip» - tórt aıǵa sozyldy!.. Árıne, meni – bul da qutqaryp qala almady!..
Qudaıdyń qutty kúni jalǵyz kisi ún joq-tún joq keledi de turady. Tamaǵyńdy esiktiń tesiginen tyǵa salady!.. Baqylaýshynyń daǵdysy osy!.. Bul da jalyqtyryp boldy!.. Tamaqty bir ákelgeninde – shydamadym!.. Bezgek soqqandaı qaltyrap-dirildep, artynan aıqaıladym! Men sonda:
- Meni tergeýshige apar!.. Men bárin moıyndaımyn!.. Men biletin barlyq qupıany aıtam!..-dep aıqaıladym!.. Biraq, baǵyma qaraı, baqylaýshy meniń ne degenimdi estimedi, álde, estigisi kelmedi!.. Bul kúni tergeýshiler - óz esiginiń aldynda uza-a-q kúttirdi!.. Saǵattar eki ret qońyraý soqty!.. Eki saǵat ótti!.. Kirer bólme!.. Bitpeıtin kútis!.. Maǵan otyrýǵa bolmaıdy!.. Aıaqtarym – aǵash sekildi!.. Jansyz sekildi!.. Kútip turyp, janymdy jep turyp, bólmeniń ishine kóz saldym!.. Menikinen úlkendeý. Shaǵyn eki terezeli. Esiginiń túsi basqa. Sol jaǵymda – qaǵaz salatyn shaǵyn shkaf. Onyń janynda – meniń azaptaýshylarymnyń sý-sý shınelderi salbyraǵan kıimilgish. Men sol shınelderge, olardyń tigisterine sheıin muqıat qaradym. Tipti, bir shıneldiń jaǵasyna qonyp qalǵan jańbyr tamshysyn da baıqadym... Sosyn, demimdi ishime alyp turyp, álgi tamshyny baqyladym!.. Ol uzamady – edenge tamdy da ketti!.. Qarap turmaı, endi shınelderdiń ilgekterin sanaı bastadym!.. Olardyń bireýinde – segiz, ekinshisinde de sonshama, al úshinshisinde – on ilgek bolyp shyqty!.. Sóıtip turǵanymda – men neni kórdim deseńshi!.. Men bir shıneldiń qaptal – qaltasynyń azdap tompaıyp turǵanyn kórdim!.. Oǵan jaqyn keldim. Onyń qyrlary qaltanyń syrtynan-aq bilinip tur edi!.. Qýanǵannan tizem dirildep ketti!.. Bul – kitap qoı!.. Kitap!.. Qolyma kitap ustamaǵanyma tórt aı bolypty!.. Sıqyrlanyp qalǵandaı, shıneldiń tompaıyp turǵan qaltasynan kózimdi alar emespin!.. Oǵan, odan saıyn, jaqyndaı tústim... «Osy kitapty urlap ala alsam, shirkin!.. Bul oıym júzege assa – ony júz qaıtara oqyr edim!..» Qulaǵym shýlap, júregim bulqyndy!.. Muzdaǵan saýsaqtarym erkime baǵynbady!.. Men birte-birte shınelge janastym!.. Sosyn, baqylaýshydan kózimdi aıyrmaı turyp, artyma ustaǵan qoldarymmen kitapty qaltadan shyǵarýǵa tyrystym!.. «Joǵary!.. Joǵary!.. Odan da joǵary!..» Sosyn, ony jaılap julqyp kep qalǵanymda – kishkene kitapsha alqanymda jatty!.. Jalma-jan ony beldigimniń art jaǵyna súńgitip jiberdim!.. Tergeýde, suraqtarǵa jaýap berýden góri, kitaptyń jaıyn, ony túsirip almaýdyń qamyn kóbirek oıladym!.. Sol úshin, óp-ótirik jótelgen bolyp, qaıta-qaıta búgildim!.. Kitapty bólmeme jetkizgenimde – menen baqytty jan joq edi!.. Endi men jalǵyz emespin!.. Kitaby bar adam – jalǵyz bolmaıdy!..
Kitappen tanysýym – alǵashynda meni opyndyrdy da!.. Bul, bar bolǵany, shahmat oıynynyń oqýlyǵy bolyp shyqty!.. Onda shahmattyń áıgili sheberleri oınaǵan júz elý partıa toptastyrylǵan eken!.. Bul oıyndy sırekteý men de oınaýshy edim. Biraq, kitaptaǵy teorıalyq erejeden men ne túsinem?!. Shahmattyq belgi – tańbalardyń men úshin qandaı máni bolýy múmkin?.. Degenmen, men bul kitaptan syrt aınalyp kete de almadym!.. Torly jamylǵym – shahmat taqtasynyń tap ózindeı kórindi!.. Nannyń qamyrynan: koróldi, ferzini, atty, ladıany t.b. fıgýralardy jasap aldym!.. Mundaı aqylym – kúlkimdi de keltirdi!.. Qamyrdan jasalǵan aq «tastardy» qaraǵa aınaldyrý - óte qıyn sharýa boldy!.. Aqqa jaqqan qońyr shań – ketip qala berdi!.. Bir partıany qatesiz oınap, aıaǵyna deıin jetkizýime – tutastaı alty kún qajet boldy!.. Segiz kún ótkende – fıgýralardyń qalaı ornalasqanyn jatqa biletin boldym!.. Jamylǵynyń endi qajeti bolmaı qaldy!.. Budan eki apta ótkende – kitaptaǵy kez-kelgen partıany jadyma toqyp, kórmeı-aq oınaı beretin boldym!.. Kóp uzamaı bul kitapty: «Bul – urlyq emes, bul – jomart-qudaıdyń maǵan bere salǵan baılyǵy!..»-dep uqtym. Sol kitaptyń arqasynda - ózimdi qorshap alǵan bos keńistikti toltyrdym!.. Jumysqa jegilgenim sondaı, kúnbe-kún: tańerteń – eki, tusqaıta - eki, keshkisin - bir partıany mindetti túrde taldap otyratyn boldym. Meniń kúnderim, burynǵydaı jarymjan emes, tolyq kúnge aınaldy!.. Mundaı maǵynaly ermegim – úsh aıǵa sozyldy!.. Artynan, bul ermek – maǵynasyzdyqqa aınaldy!.. Sebebi, júz elý partıanyń árbirin – otyz retten qaıtalap shyqqan ekenmin!.. Sodan, kitapta maǵan belgisiz, meni jalyqtyrmaǵan eshbir qupıa qalmady!.. Endi, men úshin – bul tuıyqtan shyǵýdyń jalǵyz joly qaldy!.. Ózime burynnan tanys partıalardyń ornyna – jańalaryn oılap taýyp, bir ózim - eki adamnyń rólin oınaýym kerek boldy!.. - Doktor B.tósegine shalqaıyp jatty da, kózin jumdy... Biraz oılandy... Shamasy, jańaǵy aıtqan áńgimesiniń jalǵasyn jadyna qaıta oraltsa kerek... Onyń ezýi taǵy da tartylyp, jybyr-jybyr etip qaldy!.. Sosyn, qaıtadan boıyn tiktep otyrdy. Áńgime jalǵasyn tapty...
- Sodan, ózime – qarsy oınap, ózimmen básekeles boldym!.. Men: birese - ózim, birese-ózge bolyp, myńdaǵan partıany oınap shyqtym!.. «Munyń aqyry nege soqtyrdy?»-dersiz...
Aıtpańyz!.. Oıynnan alyp júrgen áserim - qumarlyqqa aınaldy!.. Qumarlyǵym – esirýge aınaldy!.. Mundaı esirik kúıden endi kúndiz-túni qutylmaıtyn boldym!.. Keıde uıqydan qara terge túsip oıanatyn boldym!.. Sebebi, oıyn - uıyqtap jatqanda da toqtamaıtyn!.. Túsimde kórgen adamdarym: at, nemese ladıa sekildi, qozǵalyp júredi!.. Shahmat tastary sekildi, qorǵanady, ne, shabýyldaıdy!..
Tergeýlerde: meniń óz sózderim men áreketterim úshin jaýap berý tıistiligi – esimnen shyǵyp ketetin!.. Suraq-jaýap ústinde – partıalardy jalǵastyrǵym kelip, janyǵyp otyratyn boldym!.. Sebebi mende – oıyndy toqtatatyn erik kúshi joq edi!.. Oıyn degende, boıymdy bezgek qysqandaı, sheksiz shydamsyzdyq bıleıdi!.. Bólmeni tazalaýǵa ketetin on bes mınýttyń ózine -shydas bermeımin!.. Oıynmen otyrǵanda, keıde, tamaǵym umyt qalady!.. Shólim qanbaıdy!.. Bótelke toly sýdy – eki jutqannan qaldyrmaımyn!.. Jalynyp, baqylaýshydan sý suraımyn!.. Keıde, ákeledi... Bir, mınýttan soń-aýzym taǵy qurǵap qalady!.. Mundaı azapty halimdi: «Psıhıkalyq júıke aýrýy, - deımin be, álde, - shahmattyń bezgegi!..»-deımin be, ózim de bilmeımin!..
Aqyry... Bir kúni meni bireý – qurdymnan qutqaryp qaldy!.. Muny, «ǵajaıyp!..» desem, artyq emes!.. Esimdi jısam, túsim emes, óńim!.. Aýrý tapqan bólmem emes – basqa bólme!.. Odan áldeqaıda keń, terezesi torsyz, jaryq túsip turǵan, qabyrǵalary appaq, tóbesi bıik bólme!.. Terezeden taza aýa kirip, jap-jasyl aǵashtardyń japyraqtaryn jel terbep tur. Iá, túsim emes, anyq óńim eken!..
Túske taman dáriger keldi. Ózi bir kelisti, júzi jyly adam kórinedi. Meniń otbasylyq jaǵdaıymdy biletin bolyp shyqty!.. Leıb – medık bolyp jasaǵan nemere aǵam týraly da jaqsy sózder aıtty!.. Basymnan ótken azapty tirlik shydatpaı, men de oǵan ún qattym... «Osy, maǵan ne boldy?!.»-dep suradym. «Júıke júıeńiz qatty buzylǵan!.. Uzamaı jazylyp ketesiz!..»-dedi ol. Sosyn: «Olardyń jumys ádisi belgili ǵoı!.. Ondaıdy kórgen – jalǵyz siz emes!.. Endi mazasyzdanbaı-aq qoıyńyz!..» - dep qosyp qoıdy. Men ózimdi qutqarýshynyń biri – tap osy adam ekenin túsindim!.. Jaratqannyń bergenine – shúkirshilik qyldym!..
Osy sátte kemedegi jolaýshylardy túski tamaqqa shaqyrǵan qońyraý daýsy estildi. Men doktor B.-ǵa keremet áńgimesi úshin alǵys aıttym. Oǵan kelgen sharýamdy da umytpadym. Chempıonmen jekpe-jek oıyn ótkizýin qaıtalap ótindim!.. Ol oılanyp qaldy... Men turyp júre berdim!.. On shaqty qadam uzaǵanymda - artymnan qýyp jetti!.. Ózi qatty tolqyp, erinderi dir-dir qaǵyp tur eken!.. Tili kúrmelińkirep baryp:
- Joldastaryńyzǵa aıtyńyz. Men bir-aq partıa oınaımyn!.. Densaýlyq jaǵdaıym jetse – soǵan ǵana jetedi!..-dedi.
Kópten kútken oıyn da bastaldy!.. Segizinshi júriste oıyn shıelenisti!.. Chentovıchtiń ár júrisin uzaq-uzaq oılanyp baryp jasaýy doktor B.-nyń júıkesine tıdi!.. Onyń aldaǵy júristerin esepteý jyldamdyǵy – chempıon myrzadan júz ese artyq kórindi!.. Chentovıchtiń qylar oılasy qalmady!.. Eshkim bilmeıtin, eshqandaı ataǵy joq doktor B. álemdegi eń kúshti oıynshyny kúırete jeńdi!.. Bizdiń qýanyshymyzda shek bolmady!.. Chentovıch bolsa, qabaǵy shart túıilip, únsiz qaldy!.. Sosyn, qarsylasyna sup-sýyq qarap:
- Taǵy bir partıaǵa qalaısyz?..-dedi.
- Bolsyn! Bolsyn! – dedi doktor B. Osy jerde onyń manaǵy: «Tek, bir partıa!..»-degeni oıyma oraldy.
- Bolmaıdy!.. Búginge jetedi!.. Artyq salmaqty – densaýlyǵyńyz kótermeıdi! - dep qaldym... Esirik býa bastaǵan dosymyz – aldynda aıtqan sózin múldem esinen shyǵardy!..
- Qaıdaǵy artyq salmaq?! - dedi maǵan burylyp... Sosyn, Chentovıchke qarap:
- Jyldamdyq kerek!.. Jyldamdyq!..-dedi. – Jańaǵy oıynǵa ketken ýaqytta – men on jeti partıany oınap úlgeretinmin!.. Maǵan eń qıyny – mundaı yrǵaqsyz oıynda uıyqtap qalmaý!..
Al, siz ne qyp tursyz?! Bastamaısyz ba?!. Tórtinshi júristen keıin chempıon taǵy da tereń oıǵa ketti... Doktor B.-nyń shydamy taýsyldy!..
- Siz júresiz be, álde, júrmeısiz be?!.
Chentovıch oǵan jaqtyrmaı, sýyq qarady!..
- Men kelisilgen on mınýtty tolyq paıdalanatyn bolamyn!.. On toǵyzynshy júriste – partıada daǵdarys týdy!.. Chentovıch júris jasaǵan boıda doktor B.ladıasyn úsh torǵa jyljytty da: «Korólge-shah!..»-dep aıqaılap jiberdi!.. Chentovıch daýsyn kóterip:
- Men eshqandaı shahty kórip turǵan joqpyn!..-dedi.
Áńgimege amalsyz aralasqan men doktor B.-ǵa:
- Siz bul oıyndy dereý toqtatyńyz. Dárigerdiń aıtqany qaıda?!.-dedim.
Doktor B.ornynan atyp turdy!.. Chentovıchke qarady!..
- Meniń jańaǵy aıtqanym – bos sóz boldy!.. Bul partıany – siz uttyńyz!-dedi... Sosyn, nazaryn bizge aýdardy.
- Myrzalar!.. Men sizderden keshirim ótinemin!.. Maǵan úmit artqandaryń – beker!.. Bul – shahmat oıynyna sońǵy ret shyqqanym!..-dedi. Ol bizge basyn ıdi!.. Sosyn, bizdiń ortamyzǵa qandaı jumbaqty jaǵdaıda kelse – tap sondaı jumbaq kúıde shyǵyp ketti!.. Munshama zerek týǵan adamnyń endi eshqashan shahmatqa jolamaıtynyn – onyń ońashada aıtqan áńgimesine ortaq bolǵan men ǵana bilip turdym!..
- Bul, jyndy emeı kim?!-dedi oǵan qaıran qalǵanyn jasyrmaǵan Mak Konnor. Oryndyqtan eń sońǵy bolyp Mırko Chentovıch kóterilip, aıaqtalmaǵan partıaǵa taǵy bir kóz saldy... Sóıtti de, birinshi ret keńpeıildik tanytqandaı bolyp:
- Óte ókinishti!.. Iá, onyń oılastyrǵan shabýyly jaman bolǵan joq!.. Áýesqoı adam úshin – munyń ózi az jetistik emes!.. -dedi.
Aýdarǵan Myrzataı BOLAT
Abai.kz portalynan
6alash usynady
