(1865 jyl...)
İ
Parıjde satylmaıtyn nárse joq: kólgirsigen ótirik te, shymyldyq búrkengen shyndyq ta, kúlki men kóz jasy da, jezóksheler ekibastan. Endi oǵan on ekiden bir gúli ashylmaǵan qyzdar qosyldy.
Dostyǵy saqal sıpaǵansha ǵana sozylatyn saýda patshalyǵynda sulýlyqtyń eń qymbat taýar ekenin bilmedim deı kórmeńizshi. Olaı bolsa quralaı kóz, qıǵash qas, oımaq aýyz, arshyn tós deısiz be, qysqasy, áıel tánine ár berer árbir detal, tipti jymıǵanda bettiń ushynda biliner-bilinbes belgi beretin oıyq ta – qyp-qyzyl aqsha. Árıne, aqsha júrgen jerden «ázázil» qalsyn ba, qara bazarǵa kelgenderdiń ár jaq, ber jaǵyna shyǵyp, aqyry talaı qyz-kelinshekti botadaı bozdatady ol. Kóz jasynyń máni: qoldan jasatqan qasy men jalǵan shashynyń oıdaǵydaı shyqpaǵannan ǵoı, biraq Jaratqan ıem bergen bolmysyn jasandylyqqa aıyrbastaýǵa bel býǵandardyń ózine de obal joq.
Maqul, munyń bári órkenıetke umtylǵan jurtqa tán qubylys bola qoısyn. Sulýlyq – o basta pende jerge túskeli beri kóz qurty, saýdanyń basty kóziri. Desek te dál Dúrando qarttyń kásibi tipti suńǵylalardyń suńǵylasynyń da úsh uıyqtasa túsine kirmegen bolar, sirá. Ol qubyjyq beıne «satýdy» qolǵa alǵan. Iá, ıá, kádimgideı Qudaı kórik bermegen beıbaqtardyń ajarsyzdyǵynan aqsha saýýǵa bolatyny jaıly oı alǵash basqanyń emes, onyń ǵana «danyshpan» basyna qaıdan sap ete qaldy eken?..
Áıteýir, búginde Parıj kóshelerinde eki-ekeýden qoltyqtasa qydyrystap júrgen qurbylar kóbeıdi. Olardy baıqamaý múmkin emes, óıtkeni olar ózderin oqshaý ustaıdy, al júristeri beıne kól betinde syrǵyp bara jatqan aqqýlardy elestetetindeı. Jastary shamalas, ári birdeı kıinip alatyn sylqymdardyń áıteýir bir «jumbaǵy» baryn ańǵarasyz. Alaıda, ol ne?.. Azdap shydańyz, siz bárin de túsinesiz. Pende balasynyń ózi ańǵara bermeıtin bir ádeti bar, ol – mindetti túrde aldymen ádemilikti kórý. Qoltyqtasqan ekeýdiń biri sondaı súıkimdiligimen kóz tartady, alaıda onyń bar qupıasy – qasyna ertken qurbysynda edi. Áýeli ádemisine kóz salǵan jigitter, eriksiz ekinshisine aýysa bere, onyń júzinen shoshynǵany sonshalyq, jalma-jan janarlaryn taıdyryp áketip, qaıtadan qurbysyna qaraıdy. Al ol jymyń ete qalsa bolǵany, batyryń jem shoqyǵan kógershindeı birazdan soń sylq-sylq kúle ketip bara jatqan qos qurbynyń izinen erip júre beredi. Osylaısha bir beıbaq «tuzaqqa» tústi deı berińiz. Eger, kóriksiz qyz jalǵyz bolsa, er kindikti oǵan tipti moıyn da burmas edi, sol sıaqty qasyndaǵysyna da. Sebebi jalǵyz júrgende ol múldem sulý emes. Alaıda ajarsyzdyń qasynda kez kelgen qarapaıym túr kóriktenip, tipti qulpyryp ketedi. Dúrando saýdasynyń bar qupıasy – mine, osynda. Iaǵnı, qubyjyq qyz – «suńǵyla saýdagerdiń» qyzmetkeri. Shal onyń ár saǵatyna bes frank tóleıdi. Árıne, anadan ajarsyz bop týǵany úshin emes, áldebireýdiń «baǵyna» ózin qurban qylǵany úshin.
II
Dúrando – kásipker edi, onda da naǵyz tisqaqqany. Ózin mıllıonerler qataryna iliktirgen suryqsyzdar saýdasy týraly oı oǵan qalaı keldi deısiz ǵoı. Bir kúni keshkisin taza aýa jutýǵa shyqqan shal jelekjolǵa jete bergende, kenet eki qyzdyń qarsy ushyrasqany: biri – sulý, ekinshisi oǵan qarama qarsy, júzinen kisi shoshyrlyqtaı. Sol bir ǵana sát bizdiń saýdagerge «baǵa jetpes baılyq» syılap ketken-di. Sulýlyq úshin opa-dalapqa óziniń sońǵy tıynyn qıýǵa bar áıel zatynyń dál myna «taýar» úshin baryn beretinine Dúrandonyń esh kúmáni bolǵan joq. Al taýar – ajarsyz qurby. Qoltyqtap kósheni bir júrip ótse bolǵany, kem degende bir jigitti qaratpaýy múmkin emes. Kári tarlan shalajansarlyqqa esh berilmeıtin, sondyqtan jańa kásibine qaıtkende eldi birden eleń etkizýdiń joldaryn asyqpaı oılandy. Saýdanyń uńǵyl-shuńǵylyna deıin sanasynda ábden pisirmeı, isti bastaǵan joq. Óıtkeni naryqtaǵy básekelesteri munyń bir ǵana qateligin kórse, qasqyrsha talap jeýi ábden múmkin edi.
III
Dúrando qarttyń qanjyǵasy birden maılanǵan joq. Aldymen ábden qınaldy. Nelikten deısiz ǵoı? Kásipti bastaýdyń qısynyn keltire almady. Qalanyń el kóredi-aý degen buryshtaryna ilip ketken «kóriksiz qyzdarǵa jaqsy jumys usynamyn, qubyjyq beıne bolsa, tipti eki ese aqsha tóleımin» degen habarlandyrýyna, o toba, kerisinshe ádemi qyzdardyń aǵylyp kelmesi bar ma?! Biraq olar qansha jerden «jumysqa alyńyzshy» dep aıaǵyna jyǵylsa da, qazymyr qart selt etpedi.
Biraq ol osy tus óz sátsizdiginiń syryn túsindi. Sóıtse, Qudaı kórik bermegen qyzdar «men usqynsyzbyn» dep, ózge túgili ózine moıyndamaıdy eken-aý. Sondyqtan da saýdager óz qolymen ilgen qaǵazdardy erinbeı qaıtadan alyp tastap, agent jaldaýǵa kóshti. Olardyń mindeti – kóshe-kóshe, úı-úıdi kezip, ajarsyz qyz-kelinshekter tabý. Talǵam men tásilge baı degenderden iriktelip alynǵan agentterge jeńil júk artylǵan joq. «Taýardyń» minez-qulyq, turmys deńgeıi bári-bárin esepke alyp, olardyń júregine barar joldy tabý kerek. Áıtpese, kim birden usqynsyzdyǵyn satýǵa kelise qoıar deısiz?! Ózińiz elestetip kórińizshi, «Hanym, kóriksiz kelbetińiz úshin, saǵatyna osynsha tóleımin» dep turǵan sátti. Nebir shapalaqtardy jep, qandaı aýyr sózder estimedi deńizshi, baıǵus agentter. Biraq, túbi jaǵdaıdyń beti beri qaraı bastady. Tamshy da tasty tesedi emes pe?..
Ár tańyn Dúrando suryqsyzdardy suryptaýdan bastaıtyn. Áýeli sary halatyn kıip, kresloǵa shalqaıa túsken kúıi qolyndaǵy býy burqyraǵan kofesin urttap qoıyp, aldyna kelgenderdi kezegimen qaraıdy. Qyza-qyza sońynda ornynan turyp ketip, ár «taýardyń» túr-túsi, pishinin, aýmaǵyn, salmaǵyna deıin bárin táptishteı qaraǵany, syrt kózge kıim ólshemin alyp jatqan tiginshini elestetetin. Qubyjyq beıne kóńilden shyqsa shal máz bolyp, eki alaqanyn ysqylaıdy. Sóıtedi de ony taýyp kelgen agenttiń qolyn qysqany bylaı tursyn, tipti usqynsyz qyzdy qalaı qushaqtap alǵanyn ańǵarmaı qalatyn kezderi kóp boldy. Biraq kórki kelispese de, qyz qylmyńdap turatuǵyn bolsa, ondaıdy shal birden jaramsyz qylyp tastady. Onysy da oryndy, sebebi túrimen bolmasa da, qylyǵymen erkektiń qumaryn qozdyrýy áden múmkin ǵoı. Ondaıda álgini tapqan agentke qabaǵyn túksıtse, áıeldiń ózine jaı ǵana jyly sózben shyǵaryp salady. Suryqsyzdyqty suryptaý sulýdy tabýdan qıyn bolmasa, ońaı sharýa emestigin osy bir qart saýdagerden artyq eshkim bilmeıtin shyǵar, sirá. Degenmen, Dúrando osy tusta óziniń kánigiligi men kóregendiligin moıyndatty. Adam boıynda kópshilik kóre bermeıtin qushtarlyq pen sezimniń sıqyryna qanyqqan ol jetkilikti mólsherde kóriksiz qyzdardy taptym-aý degen tusta mynadaı mátindi sý jańa agenttik esiginiń mańdaıshasyna ildi:
IV
«Ajarsyzdar agenttigi»
L.Dúrando.
Parıj, M… kóshesi 18. Keńse esigi tańǵy 10.00-den tús qaıta saǵat 16.00-ge deıin ashyq.
Mártebeli hanymdar, men sizdiń sulý júzińizge odan saıyn ár beretin sý jańa tásil oılap taptym. Áshekeı men opa-dalaptyń ár bererine daýymyz joq, biraq biz kórsetetin bul qyzmettiń janynda olar jip ese de almaı qalady. Sebebi qansha jasyrsańyz da, boıaý men kıim-keshek, alqa-syrǵańyz kózge kórinip qalady, al meniń tapqan jańa tásilimniń qupıasyn eshkim bile almaıdy. Tabıǵat bergen ajar-kórkińizge qyldaı qıanat keltirmeı, ústińizge bir sabaq jip te qospaı-aq, men sizdiń júzińizge qaraǵan jigitti sıqyrlap alatyndaı kúsh beremin.
Siz baıqadyńyz ba, ómirde barlyq nárse jaqsy-jaman, aq pen qara, baılyq pen qaıyrshylyq bolyp bólinetinin, sol sekildi kóriksiz qurby da sizdiń súıkimińizdi arttyra túsetini sonshalyq, tipti ózińiz de tań qalasyz. Biz sizge bar bolǵany – ajarynan adam shoshıtyn qurby beremiz. Maǵan senim artqan sulý óz sheshimine ókinbeıdi, kelińiz, kóz jetkizińiz! Qymbatty qyz-kelinshekter, sizderdiń árqaısyńyz súıikti bolýǵa, er azamat ataýlyny esten tandyrýǵa laıyqsyzdar. Jasandy kirpik, jasandy qas, ulama shash, bárin-bárin laqtyryńyz da maǵan kelińiz!
Agenttik sondaı-aq «qudalyqqa» baratyn «ata-ana», «ápke-jezde», «aǵa-jeńge» taýyp bere alady. Baǵalar qoljetimdi. Bar bolǵany – saǵatyna bes frank, al 50 frank tóleseńiz, kúni boıy sizge qyzmet etýge barmyz.
V
Nátıje tipti oılaǵannan da asyp tústi. Kelesi kúni-aq agenttik aýlasy kezek kútken qyz-kelinshekke toldy. Birinen biri ótetin kóriksiz qurbylaryn kórgende qyzdardyń qýanǵany sonsha, kózderi beıne qansonarda jemtigin tapqan búrkitteı shoq bop jandy. «Mata dańqymen bóz óter» degendeı, suryqsyzdyń qasynda sulý bolyp kórinetini onyń ishtegi ázázil dertin qozdyryp, menmendigin asqaqtata tústi. Tipti, eń kóriksiz qurby úshin jınalǵandardyń birimen-biri talasqanyn qaıtersiz?.. Ánsheıinde ózin kóppen birdeı sanaıtyn qyzymyzdy Dúrando qarttyń qaqpasynan «qurbysyn» qoltyqtaı shyqqan kezde kórseńiz tanymas edińiz. Keýdesine nan piserdeı kerdeńdeı basyp, tipti myna túrimen týǵan anasy ne ákesi aldynan shyqsa da kóz qıyǵyn salmaı ótse, tań qalmańyz. Sebebi ol ózin álemdegi eń sulý hanshaıym sezinip bara jatyr. Mine, Dúrandonyń danyshpandyǵy, suńǵylalyǵy da osynda edi. Ol áıel ataýlynyń eń osal tusyn taýyp, tamyryn tap basa aldy. Endi onyń tasy órge domalap, saýdasy qyza túspese, maǵan kelińiz.
Deıturǵanmen, Dúrandonyń sharyqtaǵan kóńilin áp-sátte sý sepkendeı basatyn áıelder kezdespeı qalmady. Kúnderdiń bir kúni áıel, áıel emes, ábjylan derlik dolynyń kelgeni. Agentter «taýardy» túgel tizip qoıyp, onsyzda óz tabıǵatyna ókpeli baıǵus qyzdardyń qısyq aıaq, qońqa muryn, qylı kóz, budyraıǵan sheke, jyryq erinderin alǵa tartsa da, álgi áıel birde birin jaratpaı qoıǵany. Sebebi onyń ózi aldynda tizilip turǵan «taýardyń» qatarynan bolatyn. Biraq ony qaıdan moıyndasyn?.. Átteń, sol kúni qas qylǵandaı Dúrandonyń ózi bolmaı qaldy, áıtpese ol bul áıeldiń ózine birden «quda túser» edi…
Já, áıteýir, sóıte-sóıte suranys ulǵaıdy, «ajarsyzdardyń» eshqaısysy jumyssyz qalǵan joq. Basynda kásip qurly ǵana kórgen bul isin Dúrandonyń ózi súıip qalǵany sonsha, tipti aqyrynda ol ózin adamzatty baqytqa keneltýshi ekenmin dep shat-shadymen kúıge tústi. Áıtse de, ol bireýdi baqytqa keneltem dep, qolastynda jumys isteıtin qyzdardyń kúni boıǵy kórgen qorlyǵynan tún balasy kóz ilmeı, jastyqtaryn jasqa shylap shyǵatynyn esepke alýdy umytyp ketip edi. Sóz joq, baıaǵydaı beıshara halde emes, búginde Dúrando qyzdarynyń ár kúni úlde men búldege oranyp, buryn tek qıalynda ǵan kóretin jerlerdi kúımemen júrip aralaıtyn aqsúıekterdiń qasynda ótedi. Solarǵa etilgen taǵzym buǵan da buıyratyn bolǵan. Biraq keshkisin qyzmetten úıine oralǵan soń jibek kóılek pen áshekeılerin sheship, aına aldynda óz usqynymen betpe-bet turǵan sáttegi baıǵus qyzdyń kóńil-kúıin tipti álemniń eń qaıǵyly sımfonıasy da jetkize almaıtyn shyǵar… Sirá, altyn balyqty ýysynda ustap turyp, biraq sońynda jyryq astaýmen qalatyn qarıa men keıýana da tap mundaı qulazı qoımaǵan shyǵar… Iaǵnı, kúni boıǵy qyzyqtyń quny – bulardyń kóriksizdigi… Qudaıdyń túrge jarytpaǵany azdaı, adamdar da olardy aıamaı aıaqqa taptap, ashyǵan jaraǵa tuz sebe túsetinin qaıtersiń?.. Bir jaǵynan, Dúrandony baıytyp, ekinshi jaǵynan kún saıyn qanshama qyzdyń baǵyn ashatyn bul beıbaqtardyń óz basyn osynsha qorlyqqa salarlyq ne jazyǵy bar edi?!. Beıshara qyzdy bireý aımalap, súıý bylaı tursyn, tym qurysa kóz salsa etti… Mine, sizge – tragedıa!
VI
Qadirli oqyrman, men áýelde jaı ǵana Dúrandonyń kásibi jaıly aıtpaqshy edim, biraq sońynda oqıǵanyń ózi osylaı órbip júre bergeni… Eger bir kúni men kánigi qart kásibiniń kórigin qyzdyra túsken «jemtikterdiń» ómiri jaıly bir shyǵarma jazsam, tań qalmańyz. Sebebi olardyń biri maǵan kelip, ishki syryn jaıyp salǵan edi… «Áıel jylap alsa ajarlanyp ketedi» degen sózdiń rastyǵyna sol sátte men tań qaldym, tipti eń kóriksiz degen qyzdyń ózi muńyn shaǵyp jylap otyrǵanda, dúnıedegi eń sulý jandaı kórinip ketti kózime. Ol óz ómirinde qansha áıeldiń «qurbysy» bolmaǵan deńizshi, tipti arasynda Parıjdiń eń ataqty da aýqatty degen aqsúıekteri de bolypty. Solardyń nebir quqaıyn kóripti ol.
Áı, áıelder-aı, ádemi bolǵan jaqsy ǵoı, biraq kúni boıy sol sulýlyqty tolyqtyra túsken tor jaýlyqty taǵyp bolǵan soń, dar aıyrmaısyz ǵoı? Sol tor jaýlyq qurly quny bar edi ǵoı «qurbyńyzdyń». Olar bolmaǵanda, sizdi kim sulý dep sanar edi?… Búkir hanzada da baqytty boldy emes pe, ertegide. Sol sekildi «muńlyq qurbyńyzdyń» da baǵy ashylýy múmkin be edi. Beısharanyń bar muńy da sonda, ol ózi «tuzaqqa» túsirip bergen, biraq qyzyǵyn siz kórgen ár jigitke ǵashyq edi… Sol sátte ol sizdi sumdyq jek kóretin, biraq sonda da beıshara sizge qyzmet etýge májbúr edi. Óıtkeni ol kóp úshin tek taýar edi, áıtse de siz áıelsiz ǵoı, sondyqtan qurbyńyzdyń zat emes, tiri jan ekenin umytpaýyńyz kerek edi…
Biraq, óktemsigen órkenıet muńlyqtardyń kóz jasyn qaıtsin, eleń de qylmaıdy. Bireý qasiret shekti eken dep, Adamzat alǵa jyljýyn toqtatýy kerek pe?!. Ol áste múmkin emes. Al Dúrando qarttyń aty tarıhta máńgi qalady. Óıtkeni ol «atyn shyǵarý úshin jer órtedi ǵoı», biraq ol óziniń ǵana shoǵyn úrlep qoıǵan joq, búgingi myna siz ben biz kórip jatqan órkenıettiń órtin laýlata túsken edi…
Oryssha «Prımankı» nusqasynan qazaqshalaǵan
Márıam ÁBSATTAR
20.02.2014 jyl
Abai.kz portalynan
6alash usynady
