Tula boıy appaq qyraý, kózi kirtıgen bir ıt úshkir tumsyǵymen shatyr esigin túrtip ashyp, basyn ishke suǵyp jibergen.
─ E-eı, Sıvash!.. Áı, albastydan týǵan malǵun, shyq ári, shyq! ─ dep ishtegiler jamyraı aıqaılap, óre turdy. Bettlz qalaıy tárelkemen tumsyqtan tańq etkizip uryp úlgergeni sol ─ álgi kirtıgen kóz ben úrpıgen bas qas qaǵymda joq boldy. Budan soń ile-shala Lýı Savoı shatyrǵa esik retinde ilingen qalyń brezenttiń jan-jaǵyn qymtaı jaýyp qoıdy da, pesh ústindegi ystyq tabadandy aıaǵymen aýdaryp tastap, onyń jalyn sharpyǵan túbine qolyn tósep jylytýǵa kiristi.
Syrtta saqyldaǵan sary aıaz. Eki kún buryn spırtti termometr alpys segiz gradýsty kórsetip turyp, kenet syrt etip synyp túsken, odan keıin de sýyq kúsheıe túspese báseńdegen emes, al endi onyń qansha kúnge sozylary da belgisiz. Mundaı túkirigiń jerge túspes aıazda, jyly úı, jyly uıadan alysta, muzdaı sýyq aýamen ózek qaryp otyrýdy dosyń túgil dushpanyńa tilemes ediń. Ras, dál osyndaı kúnderi aldy-artyna qaramaı jolǵa shyǵyp ketetin kózsiz erler de bolady, biraq olardyń keıin din aman qalǵandaryn kórgen eshkim joq ─ eki ókpeden aıyrylyp, kúrk-kúrk jótelip, aqyry máńgilik tońǵa jambasyn máńgi tıgizip tynǵandar qanshama. Bir qyzyǵy óstip ólgenderdiń máıitin muzdaı kórge salǵanda, osyndaı búlinbegen, buzylmaǵan qalpynda Qıamet kúnine jetsin degen uǵymmen olardyń betin múkpen ǵana jaýyp kete barady. Al mundaı Uly Kúnge senbeıtinderge, árıne, eń keremeti ─ Klon-daıkks baryp ólý dep kópire almaısyń. Biraq budan Klondaıkte ólý ─ jaman, tirshilik etý ─ tamasha degen uǵym týmasa kerek.
Shatyr ishinde dál syrttaǵydaı sýyq bolmaǵanymen onyń da jetisip turǵany shamaly. Sondyqtan ishte otyrǵandardyń bári ortadaǵy jalǵyz peshke ıtinip jabysa túsedi. Aıaq astyndaǵy jerdiń bir bóligine qalyndaý etilip samyrsyn búri tóselgen. Onyń astynda ─ qar da, ústinde ─ túkti kórpe. Al qaryn mokasınmen taptap tastaǵan shatyrdyń ekinshi bóliginde ydys-aıaq, kıim-keshek, qural-jabdyq sıaqty neshe túrli zattar qalaı bolsa solaı shashylyp jatyr. Búıirine deıin qyzaryp alǵan temir peshtiń ishinde qý otyn kúrkireı janady. Al odan úsh-tórt qadam jerde quddy qazir ǵana ózen betinen oıyp ákelgendeı úlken bir muz bóligi óńkıip tur. Etek jaqtan esken sýyq yzǵar shatyr ishindegi bar jylýdy joǵary kóterip áketken. Pesh murjasynyń syrtqa shyǵar tesiginiń aınalasyndaǵy brezenttiń eki-úsh qarystaı jeri qup-qurǵaq ta, odan ári dymdanyp, tership... sosyn birtindep aq qyraýǵa aınalyp kete barǵan. Bul qyraý shatyrdyń tórt qaptalyn qýalaı jyljyp, peshten alystaǵan saıyn qalyńdaı bergen de, aqyry irgedegi etekke jetkende, jarty dúımnen bir-aq asqan.
O-o-o! 0-oh!-0-oh! ─ Túkti kórpeniń astynda uıqysyrap jatqan jas jigit túsinde aýyrsyna yńqyldaıdy. Saqal-murty ósken, juqaltań, jadaý júzinen ábden azyp-tozyp, qajyǵany baıqalady. Tegi aýrýy janyna qatty batyp jatsa kerek, yńqyly ýaqyt ótken saıyn kúsheıe túsken. Kórgis astynan jartylaı shyǵyp jatqan denesi qumyrsqa ıleýine tastaǵan jylandaı birde jıyrylyp, birde jazylyp, tynymsyz typyrshı beredi.
Kánekı, bul batyrdy silkilep jeberińder! ─ dedi Bettlz buıyra sóılep. ─ Beısharanyń taǵy da qoıanshyǵy ustaǵan sekildi.
Bul buıryq aýyzdan shyǵysymen alty jigit ony ornynan julyp alyp, ábden oıanyp es jıǵansha ári-beri julqylap, silkileı bergen.
─ Saıtan alǵyr, osy qarǵys atqan ólkede nem bar edi, ─ dedi jas jigit, shamaly ózine-ózi kelgen soń. Sosyn ústindegi kórpesin syryp tastap, tósekke júreleı otyrdy. ─ Men qatarymen úsh jyl boıy búkil Amerıkany tutastaı sharlap shyqtym. Jáne kóbinde qysta. Qudaı-aý. sonda shynyǵatyn kezim bolǵan shyǵar. Joq, myna ólkege keldim de, qaıdaǵybir qatyn tektes afınalyq sıaqty, úı etken aıazǵa ushyp túsetin boldym. Eshqandaı erkekke tán qasıetim qalmaǵan. Ókinishti! Ót-te ókinishti!
Ol otqa jaqyndaı otyryp, temekisin oraı bastady.
─ Meni bir bosbelbeý dep oılap qalmańyzdar! Joq, men bárine de tóze alamyn. Biraq dál qazir uıattan betim órtenip tur. Júrip ótken jolym ─ nebári otyz-aq mıl, sonyń ózinde mine júndeı tútilip, búkil súıekterim shashylyp qalǵan sıaqty. Aıtýǵa yńǵaısyz tipti!.. Kimde sirińke bar? Berińdershi, túgel?!
─ Qyzbalanbaı-aq qoı, baýyrym! ─ Bettlz oǵan sirińkeniń ornyna pesh aýzynan lapyldaı janǵan shalany sýyryp berdi de, ákelik qamqor daýyspen sózin ári qaraı jalǵaǵan. ─ Bul saǵan keshirimdi, ár adamnyń basynda mundaı-mundaı bola beredi. Bárimiz de sharshap, qajyp kórgenbiz. Munda alǵash kelgen jyly jol azabyn men de talaı tartqam. Sonda deımin-aý, shóldep kele jatyp muzdy sýatqa bas qoıǵannan keıin on mınýt boıy es jıa almaı shaıqalaqtap turatyn kezim áli esimde. Odan keshkisin búkil býyndarym syrqyrap, súıek-súıegim qaqsap, janymdy qoıarǵa jer tappaǵan kúnderim qanshama. Keıde, tipti, jańaǵy óziń sekildi qurysyp-tyrysyp, eki búktetilip qalǵan sátimde, meni "túzetip" jiberý úshin lagerdegilerdiń bári aıaǵynan tik turýshy edi. Al sen jas bolsań da mineziń bar eken. Maǵan aldymen sonyń unaıdy. Kór de tur, bir jyldan keıin sen biz sıaqty kári-qurtańdarǵa qarańdy da kórsetpeı ketetin bolasyń. Buǵan qazirdiń ózinde negiziń bar, eń bastysy ─ deneńde bir túıir artyq et joq. Bar bále ─ maıda. Osy maıdyń kesirinen nebir tepse temir úzetin jigitter baıaǵy ata-babasynyń janyna erterek attanyp ketken ǵoı.
─ Maı deısiz be?
─ Iá, ıá, maıdy aıtamyn. Kimniń boıynda maı kóbirek bolsa. sol jol azabyn da kóbirek tartady.
─ Buny bilmeıdi ekenmin!
─ Bilmeseń, bilip al. Bul ─ fakt. Buǵan eshqandaı kúmándanýǵa bolmaıdy. Alyptar alyp-urýǵa ǵana myqty, al tózimdilikke kelgende ─ borkemik. Sondyqtan olarǵa sený qıyn. Al ózińdeı aryq, sińirli adamdardyń qaı ýaqytta, qandaı jaǵdaıda da jany siri bolady. Ondaı adamdar jáne tyrnaǵy ilikken jerden birdeme almaı shyqpaıdy da. Al jýandar men semizderge bul tek arman ǵana.
─ Durys aıtasyń, ─ dep osy tusta áńgimege Lýı Savoı kılikken.
─ Men de kezinde ógizdeı óńkıgen bireýdi biletinmin. Mine sol adam ─ anaý Soltústik Bastaý boıynda baǵan turǵyza bastaǵan ýaqytta Lon Mak-Feımen birge sonda attanǵan ǵoı. Londy sender de biletin shyǵarsyńdar? Anaý álgi ylǵı da eki ezýi eki qulaǵynda júretin jıren-sary ırlandyq she? Já, sóıtip sol ekeýi jolǵa túsip júre beredi, júre beredi, ─ tún júredi, kún júredi. Aqyry álgi ógizdeı jigittiń shamasy bitip, dymy quryp, jol jıegindegi qarǵa jata ketedi. Al shynashaqtaı ırlandyq ony turǵyzam dep ary tartady, beri tartady, julqylap kóredi ─ joq, ol qozǵalǵysy kelmeıdi, tek balasha ókirip jylaı beredi. Amal joq Lon ony birde súırep, birde ıtermelep, meniń úıshigime jetkizgenshe ábden ıt bolǵan ǵoı, qysqasy...
─ Sosyn? ─ dedi peshtiń tómengi shetinde otyrǵan bireý shydamsyzdanyp.
─ Sosyn úsh kún boıy meniń tórimde úıelep jatyp alǵan. Men ondaı qatyn bókseli erkekti eshqashan kórgen emespin. Mine, qaıda semizdiktiń qorlyǵy!
─ Al Aksel Gýnderson she? ─ dedi Prıns. Bul jas ınjenerge kezinde bir skandınav ańshynyń taýdaı denesi men onyń keıingi qaıǵyly qazasy qatty áser etken-di. ─ Beısharanyń súıegi anaý jerde qaldy ǵoı. ─ Prıns qolyn sonaý shyǵys jaqqa qaraı belgisizdeý silteı saldy.
─ İri adam edi ǵoı ol! Iá, osy ólkege Tuzdy Sý jaǵalaýlarynan kelip, bulan aýlaǵandardyń ishinde eń irisi sol bolatyn, ─ dedi Bettlz da kelisip. ─ Alaıda ol ─ Qudaı qýat bergen myńnan bireý ǵana ǵoı. Al onyń áıeli esterińde me? Ýngý degen? Júziktiń tesiginen ótkendeı jińishke, ap-aryq áıel she anaý? Tal boıynda qyryp alarǵa qyzyly joq sol áıeldiń tózimdiligi men qajyr-qaıratyna men áli kúnge deıin tańǵalamyn. Eń keremeti sol ─ qudaıdyń osy bergen ǵajap syıyn ol túp-túgel bir-aq nársege jumsaıtyn. Nege deısiz ǵoı? Kúıeýin kútip-baptaýǵa. Nesin aıtasyń, rasynda ol kúıeýi úshin tirideı otqa túsýge daıyn edi ǵoı.
─ E, adam shyn súıse, ne istemeıdi, ─ dep qoıdy ınjener.
─ Másele tek sonda ǵana deısiń be! Ol..
─ Jigitter, beri qarańdar! ─ Sózge kenet tamaq salynǵan jáshik ústinde otyrǵan Sıtka Charlı aralasqan ─ Sender bul jerde nebir kesek bitimdi adamnyń ózin beıshara etip, qor etip jiberetin denedegi artyq maı týraly, odan soń myqty erkek, er minezdi áıel jóninde áńgime qozǵadyńdar; bári durys, bári jaqsy. Al endi osyǵan uqsas bir áńgimeni men de senderge aıtyp bereıin. ─ Ol sózdi neden bastasam eken degendeı shamaly oılanyp otyrdy da, sosyn jaılap sóıleı bastaǵan. ─ Erterekte, myna ólkeniń bóten-baspaqtardan taza, qyz músindi jas kezinde, bir erli-zaıypty eki adammen jaqsy tanys bolǵanym bar-dy. Erkegi ─ kesek tulǵaly, myǵym deneli, bet-pishini de kelisti adam edi. Tek bar aıyby ─ boıyna azdap artyq maı jınaǵandyǵy. Al áıel, kerisinshe, jip-jińishke, ap-aryq, úp etken jelge ushyp túserdeı tym názik jan-tuǵyn, biraq... oǵan bitken júrek esh erkekke bitpegen shyǵar. Iá, keıin de men qanshama adammen joldas bola júrip, dál sol áıeldiń márttigindeı márttikti bir erkektiń boıynan kórmedim desem, senesińder me!... Sonymen, biz Tuzdy Sýdy betke alyp, kúndiz-túni júrip kele jatqanbyz. Jol tym aýyr edi. Qar qalyń, qaqaǵan aıaz, ózekti taldyrǵan ashtyq. Osy azaptyń bárin bizben birdeı kórip kele jatqan áıeldiń ne bir qımylynan, ne bir aýyz sózinen sharshaý, qajý degendi baıqamaımyz, tek kóretinmiz ─ qaı ýaqytta da kúıeýiniń qas-qabaǵyna qarap, quraq ushyp turatyny ǵana. Netken mahabbat deseńshi!
Sıtka bir mezet áńgemesin doǵaryp, janynda jatqan úlken muzdyń bir kesegin baltasymen shaýyp aldy da, ony pesh ústinde turǵan altyn jýatyn qańyltyr naýaǵa tars etkizip tastaı saldy, ─ aýyzsýdy olar osylaısha alatyn. Jigitter bir-birine jymdasa jaqyndady, al aýrý bozbala: taǵy da dirildep-qalshyldaı bastasam qulap qalmaıyn, degen oımen neǵurlym ornyqty otyrýǵa yńǵaılanǵan.
─ Baýyrlar, ─ dedi Sıtka sózin ári jalǵastyryp, ─ meniń boıymda sıvashtardyń qyzyl qany oınaıdy, al júregimde sender sıaqty aqtardyń asqaq rýhy shalqıdy. Birinshisi ─ árıne, ata-babamnyń urpaqqa bergen uly syıy da, ekinshisi ─ meniń ózderińdeı aq násildi adamdarmen dos bolýymnyń arqasy. Men sonaý bala kezimniń ózinde bir sumdyq aqıqatty bilýime týra kelgen. Sonda ne bildi deısizder? Búkil jer betiniń qojasy sender ekensińder, al sendermen kúresýge sıvashtardyń dármeni joq eken; sondyqtan ıt pen qus qar ústinde qalaı ólse, biz de solaı ólýge tıis ekenbiz. Iá, sóıtip men, mine, senderdiń, aralaryńa, jyly jerge, oshaqtaryńnyń basyna kelip otyrmyn. Eshqandaı bótendigim joq. Bul ómirde adamnyń basynan ne ótpeıdi. Men de myna shaqshadaı basymnan nebir jaıdy ótkizgen janmyn. Soqpaqty da, sonardy da kórdim. Talaılarmen taǵdyrymdy da tabystyrdym. Qanshama taıpa adamdarymen tamasha dos ta boldym. Sondaı adamdar jóninde sender qalaı oılap, qalaı baǵalasańdar ─ men de solaı oılap, solaı baǵalaıtyn jaǵdaıǵa jettim. Sondyqtan men áldebir aq adam jóninde qatal pikir aıtsam, sender maǵan renjimeıtinderińdi bilem. Nemese kerisinshe óz taıpamnyń bir adamyn artyq maqtap jibersem, sender: "Sıtka Charlı ─ sıvash qoı. Bunyń kezi men tiline senim bar ma!" ─ demeıtinderińe de senem. Solaı emes pe?
─ "Iá solaı" degendeı otyrǵandar únsiz bas ızesip qoıdy.
─ Ol áıeldiń aty Passýk edi, ─ dep bastady ol áńgimesiniń jalǵasyn. ─ Onyń taıpasy tuzdy teńiz jaǵalaýlaryn mekendeıtin. Men Passýkty olardan adal túrde satyp alǵam. Jasyrary joq, men ony shyn súıdim dep aıta almaımyn, oǵan kóz toqtatyp qaraýdyń ózi men úshin jaǵymsyz edi, al onyń ózi ylǵı da kózin tómen salyp júretin. Bunysy jasqanshaqtyǵy shyǵar nemese tym uıańdyǵy bolar, dep oılaıtynmyn men. Bulaı oılaýdyń jóni de bar ǵoı, óıtkeni buryn eshýaqytta kórmegen-bilmegen adamǵa turmysqa shyǵa salý oǵan ońaı tıdi deısiz be? Sosyn, jańa senderge aıttym ǵoı, meniń júregim ony tym qalaǵan joq dep ─ dál sol ýaqytta men alys jolǵa jınalyp júrgem, al jolda meni kútetin, ıtterime mezgilinde tamaq berip turatyn adam kerek boldy. Sóıtip bir adamnyń arysy ne, berisi ne, ekeýara bir kórpe jeter dedim de, Passýkty alyp júre bergem ǵoı alysqa.
─ Umytpasam, birde men senderge kezinde úkimettik qyzmette bolǵanymdy aıttym-aý deımin? Sondyqtan maǵan áskerı kemege ózimmen birge ıtterimdi, shanamdy, qap-qap azyq-túligimdi tıep alýdyń esh qıyndyǵy bolǵan joq. Janymda jáne Passýk bar. Keme soltústikti betke alyp, kúni-túni júrip otyryp, aqyry qysqy Berıng teńizine jetkende, bizdi seń-seń bolyp siresip jatqan appaq qardyń ústine qaldyryp kete barǵan. Úkimet jumysymen júrgen maǵan olardyń bar qaldyrǵany ─ azyn-aýlaq aqsha men ómiri adam aıaǵy baspaǵan jergilikti jerdiń kartasy jáne birneshe hat. Hattardyń syrty myqtap jelimdelgen ári sý ótkizbeıtin materıalmen oralǵaq ─ men olardy uly Makkenzıge taıaý jerde, muzda qystyrylyp qalǵan, kıt aýlaıtyn kemege jetkizýim kerek-ti. Eger ózen ataýlynyń anasy ─ bizdiń Iýkondy eseptemegende, jer júzinde Makkenzıden úlken ózen joq shyǵar.
Biraq bunyń bári ánsheıin sóz arasyndaǵy áńgime ǵoı, áıtpese men aıtaıyn dep otyrǵan negizgi máselege kıt aýlaıtyn kemeniń de, ózim Makkenzıdiń jaǵasynda ótkizgen asa qatal qystyń da esh qandaı qatysy joq.
Kóktemde, kún uzaryp, jylı bergen kezde, biz ─ Passýk ekeýimiz ─ ońtústikke, Iýkon jaǵalaýlaryna qaraı júrip kettik. Bul bir jandy jegen aýyr jol boldy, tek kúnge qarap qana baǵytymyzdy aıyryp otyrdyq. Álginde aıtyp ótkenimdeı, ol ýaqytta bul elge egin-tegin jatqan bos jer edi, biz sonaý ıt arqasy qıandaǵy Qyrqynshy Mılge jetkenshe birde eskekti, birde uzyn taıaqty paıdalanyp, aǵysqa qarsy tyrbańdap júze bergenbiz. Sonan soń kúnderdiń kúninde aıaǵymyz qara jerge tıip, ol jerdegi ózderiń sıaqty aq adamdarmen qaýyshyp, bir jasap qaldyq qoı, áıteýir.
Alaıda ondaı raqat kúnderimiz uzaqqa sozylǵan joq, kóp ótpeı ─ aq qylyshyn súıretip qys keldi. Buryn-sońdy bolmaǵan qatal qys! Kóz ashtyrmas aq boran. Odan qalsa qyzylshunaq aıaz. Bul da az eken, artynsha buǵan ashtyq kelip qosylǵan. Kompanıa Agenti ár adamǵa búkil qysqa bar-joǵy qyryq fýnt un men jıyrma fýnt shoshqanyń súrlengen etin bergen. Basqadaı tamaq joq. Itter ulıdy da turady, adamdar ashqursaqtan ábden qajyp bitken ─ betteri aıǵyz-aıǵyz ájim. Kúshtiler álsiregen, álsizder ólip tynǵan. Onyń ústine poselkany tutastaı qyrqulaq jaılaǵan.
Óstip júrgende bir kúni keshkisin bárimiz poselka ortasyndaǵy dúkenge jınala qalǵanbyz. Ondaǵy jylan jalaǵandaı bos sórelerdi kórgende, janymyz qulazyp, ishegimiz shuryldap qoıa bergen. Oshaqtaǵy byqsı janǵan ottyń alakóleńke jaryǵynda sybyr-kúbir áńgimelesip turdyq. Shyraq jaǵýǵa aıaımyz, ol erteńgi kúnderi máıit basyna da kerek. Sonymen áńgimelese kele biz mynadaı sheshimge keldik: bul jerde qandaı jaǵdaıǵa tap bolǵanymyzdy tezirek Tuzdy Sýǵa jetkizýimiz kerek. Al oǵan kimdi jiberemiz? Osy suraqqa tirelgen jurttyń bári quddy burynnan kelisip alǵandaı-aq bir sát maǵan qaraǵan. Mólıgen kózder bul tek seniń qolyńnan ǵana keledi, deıtin sıaqty. Óıtkeni olardyń arasynda eń kóp jol júretin adam men ekenimdi bári biletin.
─ Teńiz jaǵasyndaǵy Heıne mısıasyna deıin jeti júz mıl, ─ dedim men. ─ Al jol boıyndaǵy búkil qardy shańǵymen taptap otyrmasa, ıtshanalar júre almaıdy. Iakı bul jol óte aýyr degen sóz. Sondyqtan maǵan ıtterdiń eń myqtysyn, tamaqtyń bar táýirin beresińder. Basqa senderden surarym joq. Qalǵanyn Passýk ekeýimiz ózimiz kóre jatarmyz.
Otyrǵandar kelisti. Osy tusta "Uzyntura Djeff" dep atalyp ketken eńgezerdeı ıankı jigiti ornynan atyp turǵan. Men býıvoldyń sútin iship ósken adammyn, sondyqtan jolǵa menen ótken myqty, tózimdi jandy sham alyp izdeseńder tappaısyńdar, onyń ústine shańǵymen de óte jaqsy júremin, deıdi. Qysqasy, ol da menimen barǵysy keletinin, ágárákim men jolaı ólim ketsem... qalǵan joldy ol ózi jalǵastyryp, mısıaǵa deıin aman-esen jetip, amanatty oryndap bir-aq qaıtatynyn jaıyp salǵan. Men ol kezde jas edim, ıankıler týraly biletinim de shamaly bolatyn. Osaldyqtyń birinshi belgisi ─ kópirme sóz ekenin, al shyn myqtylar úlken isti únsiz tyndyratynyn, ras, ol ýaqytta men qaıdan bileıin. Sonymen biz eń tańdaýly ıtterdi, eń jaqsy degen azyq-túlikti alyp, úsheýimiz ─ Passýk, Uzyntura Djeff jáne men ─ táýekelmen uzaq jolǵa shyqtyq ta kettik.
Osy otyrǵan senderdiń barlyqtaryń ulpa qardy shańǵymen talaı taptap, tyńnan jol salyp kórgensińder, sondaı-aq sýyqtan siresip qalǵan shanalardy sát saıyn kútir-kútir qozǵap otyrý da eshqaısyńa tańsyq emes, endeshe jol azabynyń bárin taǵy da senderge ejikteı berý artyq shyǵar. Bul jerde tek mynany ǵana aıtqan jón: sol kúnderi biz kúni boıy tyrbańdap nebári on-aq mıl jol júrsek, endi birde ony otyzǵa áreń jetkizetinbiz. Alaıda kóbinde sol onmen ǵana shektelýshi edik. Eń jaqsy dep tańdap alǵan tamaǵymyz da asa jaqsy bola qoıǵan joq, onyń ústine alǵashqy kúnnen bastap ony óte únemdep paıdalanýǵa týra kelgen. Sonymen qatar myqty ıtterdiń ózi de birtindep qajı bastaǵan, keshkilik táltirektep qalǵan beısharalardy tek taıaqtyń yrqymen, zorlyqtyń kúshimen ǵana júrgizemiz. Óstip júrip aq ózenge jetkende jegimdegi úsh toptyń ekeýi ǵana qalǵan, ─ al júrip ótken jolymyz ─ nebári eki-ak júz mıl! Ras, asa joǵaltqan da eshtememiz joq: ólgen ıtter tirilerge jem bolǵan.
Pellıge jetkenshe jolaı qybyrlaǵan ne bir qarany, ne bir syzdyqtaı shyqqan tútindi kóre almadyq. Men osy jerde biraz azyq-túlik qoryn jınap alam ba dep úmittengem, sosyn jáne qatty qaljyrap, yńqyldap-suńqyldap kele jatqan Uzyntura Djeffti osynda qaldyryp ketý de oıymda bar-dy. Alaıda faktorıa qoımasynda ilip alarǵa eshteme bolmaı shyqty; kompanıa agenti kúrk-kúrk jótelip, dem ala almaı entigip turyp bizge mısıonerdiń qańyrap qalǵan jaman lashyǵy men onyń ıt jep ketpesin dep tastarmen bastyryp tastaǵan beıitin kórsetken. Sol jerde taǵy biraz úndisterdi de kórip qaldyq biraq olardyń arasynan birde-bir kári adam men jas balany kórmedik. Tiri deıtin mynalardyń da kóktemge aman-esen jetetinderi az kóringen bizge.
Qysqasy, bul jerden biz ne qarynǵa, ne kóńilge esh jubanysh tappaı ári qaraı júrip kettik. Al Heıne mısıasyna deıin áli aldymyzda bes júz mıl jol jatyr edi. Onyń ózi tutastaı máńgilik qar men appaq munardan ǵana turady. Bul ózi jáne... jyldyń eń qarańǵy maýsymy-tuǵyn, talmatústiń ózinde kúnniń kózi ońtústik kókjıekti ázer-ázer qyzarta alady. Degenmen alǵa ozǵan saıyn muz qorymdary sırep, júrý jeńildeı túsken. Men ıtterdiń ústine bıshikti ústi-ústine úıire beremin ─ osyndaı jeńildeý jerde joldan biraz utyp qalǵym keledi. Aıaq sýytý, bel jazý degendi múlde umytqanbyz. Únemi shańǵymen júrý de ońaı tıip kele jatqan joq, aıaqtyń basy ýdaı ashıdy, tobyqtyń ústi qajala-qajala ábden jara bop qalǵan. Kún ótken saıyn bul jaralar ýshyǵyp, qaqsap aýyrǵanda janymyzdy kózimizge kórsetedi. Mine, sondaı bir kúni tańerteń biz shańǵyny aıaqqa ile bastaǵan kezde, Uzyntura Djeff eńkildep jylap jibersin. Men ony aıap, kishirek shanalardyń jolyn ashýǵa jiberdim, biraq ol júrýdiń jeńildeý jaǵyn oılap, shańǵysyn sheship tastap edi. Sol úshin de jol taptalmaı, mokasın oıyp túsken qarǵa ıtter qaıta-qaıta súrinip, jyǵyla bergen. Itterdiń aryqtyǵy sondaı, qabyrǵalary yrsıyp, arqa súıekteri shodyraıyp-shodyraıyp syrtqa shyǵyp tur edi ─ baıqustardyń attap basýy muńǵa aınalǵan. Men Djeffke aıqaılap turyp ursyp edim, ol endi qaıtip shańǵysyn sheshpeýge ýáde bergen, biraq sózinde turǵan joq. Men sosyn ony amalsyz bir-eki ret bıshikpen uryp jiberdim. Itter sodan keıin ǵana durys júre bastaǵan-dy. Jalpy, kúnnen kúnge Djefftiń jaıy baladan qıyn bolyp bara jatsa, sonyń barlyǵy álginde Bettlz aıtqan denedegi artyq maıdyń "arqasy" edi.
Al Passýk! Erkek atymen bireý ottyń janynda myrs-myrs jylap jatqanda, ol tań atpaı turyp bizge tamaq daıyndap, sosyn maǵan ıtterdi jegýge kómektesip, al keshkisin jatar oryndy daıyndap, áıteýir, kúni boıy bir damyl tappaıdy. Eger ıtterimiz aman júrse, bul tek Passýktyń eńbegi. Óıtkeni ıtterdiń aldyna shyǵyp ulpa qardy shańǵymen taptap otyratyn da ─ kóbinde Passýktyń ózi bolatyn. Passýk... ne desem eken senderge! Ol ýaqytta bunyń bárin men solaı bolýǵa tıis dep qabyldaıtynmyn jáne basqadaı oıdaýǵa qulqym da joq-ty: basym basqada júredi, ekinshiden ─ jaspyn, áıelder jóninde de óte az bilemin. Tek keıin sol kúnderdi eske alǵanda ǵana kezinde meniń qandaı áıelim bolǵanyn bilip, talaı-talaı barmaq tistedim ǵoı.
Djeff endi bizge tek masyl bop qalǵan. Itterdiń júgi onsyz da aýyr ekenine qaramaı, ol keıde artta qalǵan kezde, ıtshanaǵa urlanyp jatyp alady. Ony biz báribir budan soń Passýk barlyq jegimdi óz qolyna alǵan da, Djeff múlde bos qalyp edi. Kún saıyn tańerteń men oǵan tamaqtan óz úlesin qyldaı qyp bólip beremin, ol ony iship-jep alady da, bizden buryn jolǵa shyǵyp ketedi. Al Passýk ekeýimiz júkterdi jınap, shanaǵa tıep, ıtterdi jegip bolǵan soń, taǵy da júrip ketemiz. Sodan túske jaqyn kún kózi sál jylı bastaǵan kezde, biz ony qýyp jetemiz de, toqtamaı kete baramyz ─ ol kóz jasyn kóldeı tógip qala beredi. Biz júre beremiz... júre beremiz... sosyn ábden qarańǵy túsken ýaqytta túnemelikke toqtap, otty laýlatyp jaǵyp, Djefftyń tamaǵyn jeke bólip qoıyp, tósegin salyp, ózin sarǵaıa kútip otyramyz.Túnniń bir ýaǵynda aqsańdaı basyp, súıretilip ol da jetedi. Jetedi de ózine tıesili tamaqty qomaǵaılana jep alyp, kúńk-kúńk sóılegen kúıi tońqaıyp jata ketedi. Kúndegi jaǵdaı ─ osy. Onyń aýrý deıtin aýrýy da joq-ty ─ bári de ánsheıin qatty qajý men ashyqqandyqtan edi. Biraq dál sol sekildi Passýk ekeýimiz de qatty qajyp, sharshaǵanbyz, bizdiń de ishegimiz ashtyqtan ábden buralyp bitken, degenmen biz búkil jumysty atqaryp kelemiz ǵoı ─ al ol bolsa, qara basyn alyp júrýge de jaramaıdy. Shyndyǵyna kelgende, barlyq bále manaǵy Bettlz aıtqan artyq maıda jatsa kerek, áıtpese, ony azyn-aýlaq tamaqtan qaǵyp júrgen biz joq qoı.
Bir kúni aldymyzdan... appaq Meńireý Mekende ilbı basyp kele jatqan eki kisini kezdestirdik. Ákeli-balaly aq adamdar eken. Le-Barj kólinde seń buzylyp, barlyq kıim-keshek, júkteri sýǵa batyp ketipti, qoldarynda bar qalǵany ─ eki jeńil jamylǵy ǵana. Aıtýlaryna qaraǵanda, jol boıy túnde laýlatyp ot jaǵyp otyrypty da, tańǵa deıin sonyń janynda boı jylytyp jatypty.
Jandarynda azdap un da qalǵan kórinedi, sony anda-sanda jyly sýǵa ezip iship, jan shaqyratyn sekildi. Balanyń ákesi maǵan dorbasynan ony da kórsetken ─ bar joǵy jeti-segiz ýystaı ǵana eken. Al olar betke ustaǵan Pellıge deıin áli eki júz mıldeı jer bar edi. Onyń ústine ol jerde de ashtyq bastalyp ketken. Olar bizge ózderimen birge bir úndistiń de joldas bolyp shyqqanyn, onymen tamaqty ylǵı da teń bóliskenderin, biraq onyń birtindep bularǵa ilese almaı qalǵanyn áńgime etken. Biraq men buǵan sengem joq, eger tamaqty teń bólisip otyrsa, ol nege bularǵa ilese almaı qalady?
Men ol ekeýine eshteme bólip bere almadym. Al olar bizdiń eń jaramdy ıtimizdi (onyń da yńyrshaǵy aınalyp turǵan) urlap alýǵa tyrysyp edi, men tapanshammen qorqytyp, tabandaryn jaltyratýdy talap ettim. Olar mas adamdaı sendelektep júrip ketti. Adam degen attary ǵana, áıtpese tiri arýaqtan esh aıyrmasy joq edi beısharalardyń. Sońdaryna uzaq qarap turdym: birin-biri súıegen ákeli-balaly eki arýaq Pellıdi mańdaıǵa alyp, appaq meńireý qoınyna birtindep sińe berdi. Bizde endigi qalǵany ─ úsh ıt pen bir shana edi, qur súıek pen teriden basqa ol ıtterde de eshteme qalmaǵan. Otyn az bolsa ottyń da qyzýy az bolatyny belgili ǵoı ─ bizdiń de jaǵdaıymyz týra sol sıaqty edi. Tamaqty tym az jegendikten boıymyz da óte az jylıdy, sýyqtan betimizdiń qap-qara bop úsip ketkeni sondaı, bizdi endi týǵan anamyzdyń tanýy eki talaı-dy. Aıaǵymyz solqyldap aýyryp shydatpaıdy. Tańerteń jolǵa jınalǵan kezde shańǵydan qajalǵan aıaǵymnyń aýyrǵanyna shydaı almaı jylap jibere jazdaımyn. Passýk astyńǵy ernin jymqyra tistep alyp, ylǵı da alda qalyń qardy taptap bara jatady.
Otyz mıldik deıtin ózenniń aǵysy tym qatty edi, biz jetken ýaqytta ol muz ústine biraz jaıylyp alǵan eken, tipti keı tustarynyń jarylyp jatqanyn da kórdik. Mine, birde biz ádettegideı tańerteń erterek jolǵa shyǵyp ketken Djeffti qýyp jetip alǵanbyz. Ol bir shoqaıǵan muz ústinde qus sıaqty qonaqtap otyr eken. Eki aramyz ─ úlken muzdyń jaryǵy. Iakı ortada ─ sý. Djeff ony qabyrshyq muz arqyly aınalyp ótkeni baıqalady. Árıne, jalǵyz jaıaýǵa bul asa qaýipti emes, al júgi bar ıtshanaǵa? Táýekelden basqa amal joq. Passýk qolyna uzyn syryq ustap, birinshi bop aıaǵyn alǵa attady. Onyń salmaǵy jeńil, ári shańǵysynyń tabany jalpaq bolatyn ─ sóıtip ol arǵy jaqqa sátimen óte shyǵyn, sosyn ıtterdi ózine shaqyrdy. Biraq ne syryǵy, ne shańǵysy joq ol beısharalar tórt-bes qadam attasymen búrk etip oıyqqa túsip ketken de, asaý aǵys olardy birden julyp ala jónelgen. Men shana artynan shap berip ustaı alǵam, biraq, amal ne, ıtterdiń ábzel jipteri sypyrylyp ketip edi... Eger tym ashyǵyp bara jatsaq aryq ta bolsa sol ıtterge aýyz salarmyz degen úmitimiz bar-dy. Ol da endi kózden bulbul ushty.
Kelesi kúni tańerteń men azyn-aýlaq tamaqty teń bóldim de, Uzyntura Djeffke: eger júrem deseń bizben júr, áıtpese qala ber, endi saǵan qaraıtyn shamamyz joq dedim. Ol birden aıqaıǵa basyp shyǵa kelgen de, sosyn aıaǵynyń aýyratynyn aıtyp, basqa da kórip kele jatqan azap-beınetin alǵa tartyp, sonyń bárin eskermeı turǵan myna meniń "ıt" ekenimdi betime basyp salǵan. Shyndyǵynda, onyń aıaǵyna qaraǵanda bizdiń aıaǵymyz áldeqaıda qatty aýyratyn, óıtkeni jol boıy qardy taptap otyrǵan biz ─ Passýk ekeýimiz ǵoı. Sonda bizge jeńil tıdi deısiz be! Uzyntura Djeff aqyr-sońynda maǵan endi júrgennen góri ólgen ońaı, dep jatyp aldy. Budan soń biz júkterimizdi tez jınap alyp, júrýge yńǵaılanǵanbyz. Biraq Passýk Uzyntura Djeffke qaldyrǵan tamaqqa sál oılana qarap turdy da: "Bu jigitke osynshama azyq qaldyrý aqymaqtyq bolady. Oǵan tezirek ólgen durys" dedi. Men basymdy shaıqap: "Joq, joldas qashan da joldas bop qalýǵa tıis" dedim. Sonda Passýk maǵan Qyrqynshy Mıldegi adamdardy eske salyp, ─ naǵyz erkekterdiń sonda qalǵanyn, jáne olardyń óte kóp ekenin, al qazir bári de menen kómek kútip otyrǵanyn aıtqan. Men taǵy da "joq" dep edim, ol beldigimnen tapanshamdy sýyryp alyp, qas pen kózdiń arasynda shúrippeni basyp salyp edi. Sóıtip bizdiń Bettlz dos aıtqandaı Uzyntura Djeff ata-babasynyń janyna mezgilinen buryn attanyp kete berdi. Men Passýkke urystym, biraq ol eshqandaı ókingen de, opynǵan da syńaı tanytqan joq. Men ishteı onyń durys istegenin túsindim.
Sıtka Charlı bir mezet únsiz otyryp, pesh ústindegi qańyltyr naýaǵa taǵy da birer kesek muz tastaǵan. Basqalar da únsiz. Syrtta tóbe quıqany shymyrlatyp ıt ulydy, tegi sýyqqa shydaı almaı tursa kerek.
Kún saıyn jol boıynan mana aldymyzdan shyqqan eki arýaqtyń qar ústine qonyp shyqqan izin kórip otyrdyq: Tuzdy Sýǵa jetkenshe ózimizdiń de san ret sondaı iz qaldyratynymyzǵa men esh kúmándanǵam joq. Sosyn, birer kúnnen keıin, jolda úshinshi arýaqty ─ aldyndaǵy eki adamǵa ilese almaı qalǵan úndisti de jolyqtyrdyq. Onyń da baǵyty ─ Pellı eken. Ol bizge ózinen ozyp ketken ákeli-balaly ekeýdiń qaralyq jasaǵanyn, ıakı jol azyǵyn teń. bólispegenin, endi mine úsh kúnnen beri óziniń nár syzbaı kele jatqanyn aıtty. Kún de keshkisin ol aıaǵyndaǵy mokasınniń bir tilimin sýǵa qaınatyp alyp, sony shyqpas janǵa talǵajaý etip keletin kórinedi. Qazir endi mokasınnen de eshteme qalmapty. Bul úndis shyqqan tegi jaǵynan jaǵalaýlyq eken, al men olardyń tilin bilmeýshi edim, sondyqtan Passýk arqyly túsiniskem onymen. Ol Iýkon jaqta eshqashan bolmapty, tipti jolyn da bilmeıdi. Degenmen báribir solaı qaraı ketip barady eken. Oǵan deıin neshe túnemelik? Eki me? On ba? Álde júz? Bilmeıdi. Biraq ketip barady... Pellıge. Óıtkeni keri qaıtýǵa endi kesh ─ tym alys, sondyqtan ólip ketse de alǵa umtyla bergennen basqa amaly joq-ty onyń.
Ol bizden tamaq suraǵan joq, óıtkeni bizdiń de bıtimizdi syǵyp kele jatqanymyzdy sezgen. Al Passýk ne istesem eken dep qınalǵandaı maǵan bir, úndiske bir jápektep qaraı bergen-di. Men oǵan burylyp:
─ Bul adam onsyz da aldyńǵylardan zábir kórip keledi eken. Tamaǵymyzdan azdap bersek qaıtedi buǵan? ─ dedim aqyryn.
Passýktyń kózinen bir jyly ushqyn jylt ete qalǵandaı boldy. Sosyn úndiske de, maǵan da qımaı uzaq qarap turdy da, aqyry ernin jymqyra tistegen kúıi batyl túrde:
─ Joq. Tuzdy Sýǵa deıin áli talaı jer bar, bizdiń ár qadamymyzdy ajal ańdyp jatyr. Ol alam dese myna bótendi alsyn, al meniń kúıeýimnen aýlaq júrsin! ─ dedi.
Sóıtip ol úndis te súıretile basyp, Pellıdi betke alyp, túpsiz tuńǵıyq Meńireý Mekenniń qoınyna sińe bergen.
Al túnde Passýk óksip-óksip jylasyn kep. Men buǵan deıin esh ýaqytta onyń kózinen jas kórgen joq edim. Bul da jol azabynan múlde qajyǵan eken, áıtpese meniń aldymda mundaı osaldyq kórseter me edi dep oıladym men.
Ómir degen bir jumbaq qubylys qoı. Men bul týraly kóp oıladym, kóp tolǵandym, biraq kún ótken saıyn ol maǵan tipten túsiniksiz bola túsken. Biz bárimiz nege oǵan sonshama qulaı beremiz. Shyndyǵynda, biz ólip-óship súıgen ómir degenimiz ─ ánsheıin bir oıyn emes pe, ol oıynnan túptiń túbinde utyp shyqqan kim bar! Ómir súrý atymen ǵumyr boıy ıt bolyp eńbek etesiń, janyńdy shúberekke túıip táýekelge barasyń, bunyń ortasynda qanshama qaıǵy-qasiretiń, azabyń men beınetiń bar. Osy da qyzyq pa? Osy da ómir me? Joq ómir súrý ─ tozaq. Týǵannan ─ ólgenge deıin. Óıtkeni adam jylap týady, jylap óledi. Sóıte tura jáne eshkim ońaılyqpen, óz erkimen ólgisi kelmeıdi. Eger kózińdi ashyp qarasań, mundaı ıt tirlikten ólim áldeqaıda artyq qoı. Joq báribir biz ómirdi jaqsy kórip, ólimge nálet aıtamyz. Buny qalaı túsinemiz ózi!? Bul netken jumbaq sonda!
Biz Passýk ekeýimiz, óte sırek sóılesetin edik. Túnde biz ólgen adamsha qar ústine sulyq túsip jata ketemiz, al tańerteń taǵy da jolǵa shyǵamyz ─ únemi sol ólgen adamdardaı jan kirisin ashýdy bilmeımiz. Mańaıymyz da ─ tutastaı óli tirlik, óli dúnıe. Qybyr etken ne bir ań, ne bir qus kórinbeıdi. Aq kórpesin aıqara jamylyp, únsiz melshıip jatqan ózen. Tula boıy toń bop qatyp qalǵan meńireý orman. Dál qazirgi myna syrttaǵydaı saqyldaǵan sary aıaz. Túnde juldyzdar úp-úlken bop, jerge jaqyndap kep, sekek-sekek bılep turady, kúndiz kún kózimizge myń san sáýlesin jiberip, jybyr-jybyr qytyqtaýdan tanbaıdy: aýada jylt-jylt etip ushqyndar ushady, al qar beti ýys-ýys shashyp tastaǵan jaqut tozańyndaı jarqyraıdy. Tóńirekte jylt etken ot, tyrs etken dybys joq ─ tek syqyrlaǵan sýyq pen Aq Meńireý tynyshtyq qana. Biz ýaqyt esebinen baıaǵyda jańylǵanbyz ─ kúnniń de, aptanyń da bizge túkke keregi joq edi, ─ júrsek boldy, basqa da jumysymyz joq. Al biz júrip kelemiz, biraq ólgen adamdaı... Kózimiz tek Tuzdy Sý jaqqa qaraǵan, oıymyz sol Tuzdy Sýǵa ǵana baılanǵan, al aıaǵymyz bizdi Tuzdy Sýǵa qaraı ózi súıregen. Biz Tahkınanyń týra túbine toqtaǵamyz ─ biraq ony tanyǵamyz joq. Bizdiń kózimiz Aqbozatqa qaraǵan ─ alaıda ony kórmegen. Bizdiń aıaǵymyz Kanon jerin basyp júrgen ─ degenmen ony sezbegen. Iá, biz eshtemeni sezýden qalǵanbyz. Biz jıi-jıi qulap ta qalamyz, biraq qulap bara jatyp ta Tuzdy Sý jaqqa qaraımyz.
Biz ylǵı da teń bólisip kele jatqan tamaǵymyz da aqyry taýsylyp edi, ─ biraq, nege ekeni belgisiz, sońǵy kúnderi maǵan qaraǵanda Passýktiń jıi qulaıtyny baıqalǵan. Sodan aqyry... Buǵyly taýdyń etegine jetkende onyń sońǵy kúshi, sońǵy qaırat-jigeri múlde sarqylyp bitkeni bilindi. Tańerteń jalǵyz jamylǵynyń astynda ekeýimiz de qybyrsyz jattyq endi ─ jolǵa shyǵý mıymyzǵa da kirmegen. Men ajaldy Passýktyń yp-ystyq qushaǵynda jatyp qarsy alǵym kelip edi, óıtkeni osy sanaýly kúnde men talaı dúnıege kózim jetip, áıel mahabbaty degenniń ne ekenin endi-endi túsine bastaǵandaı bolǵam. Heıne mısıasyna deıin áli de seksen mıldeı qalǵan, bir-aq alystan áıgili Chılkýttyń máńgilik boran julmalaǵan taz tóbesi kórinip te qalyp edi. Mine endi Passýkke de til bitkendeı ─ men estisin degendeı erinderin qulaǵyma taqap, sybyr-sybyr sóıleıdi. Sybyrlap sóılese de men buryn mán bermegen nebir jaılar men óziniń maǵan degen mahabbatyn búkpesiz, túp-túgel aqtaryp salǵan. Árıne, qazir ol artyq birdeme aıtsam barq ete qalama dep, burynǵydaı menen qoryqpaǵan da búgejektemegen.
─ Sen meniń kúıeýim boldyń, al men saǵan adal jar boldym, Charlı. Men árqashanda seniń otyńdy laýlatyp jaǵýǵa tyrystym, barymdy salyp tamaǵyńdy istedim, ıtterińdi shanaǵa shegip, qaryna deıin qyńq etpeı baptap júrdim ─ biraq esh ýaqytta qabaq shytyp kórgem joq. Jáne eshqashan tórkin jurtymnyń tósegin maqtap, asyn áspettep te kórmedim. Sen ne aıtsań da ─ kóngem. Kóne bergem de. Aıtshy, osy sózim ótirik pe?
─ Bári ras, ─ dedim men.
─ Sen alǵash ret Chılkýtqa kelip, meni satyp alǵan kezde, aý, men osy kimdi áıel etkeli turmyn dep, tym bolmasa betime bir qaramaǵansyń. It ekesh ıtti de adam óıtip satyp almaıdy. Ras, sonda men senen ári túńilgem, ári qoryqqam. Odan beri de, mine, qanshama jyl ótti. Qaıyrymdy adam óz ıtin qalaı aıasa, sen de meni solaı aıadyń, Charlı. Biraq eshqashan júrek jylýyńdy maǵan bergen joqsyń, Charlı. Óıtkeni ol júrekte maǵan tıtimdeı de oryn joq edi; alaıda seniń jaqsylyǵyń sol ─ maǵan degende árdaıym ádiletti boldyń, adamǵa qalaı qaraý kerek bolsa, sen maǵan solaı qaradyń. Seniń árbir batyl qımyldaryń men árbir qaýipti qadamdaryń kezinde, men únemi qasyńda boldym. Sonda ózińdi basqalarmen salystyra kelip, olardan seniń kóp artyqshylyǵyńa kózim de jetken. Aıtsań ─ istediń, sóıleseń sózińdi tyńdata bildiń. Buǵan qosa adal ediń, shynshyl ediń. Al sen úshin men maqtanatyn boldym. Mine, sóıtip sen meniń júregimnen oryn aldyń. Budan bylaı jatsam da, tursam da tek seni oılaıtyn kúıge tústim. Sen men úshin kókjıekten bir kórinse, kógildir aspanda uzaq baılanyp turyp alatyn jaz aılaryndaǵy altyn tabaq Kúnge aınaldyń. Men sonda qaı jaqqa qarasam da tek sol Kúndi ǵana kóretin edim. Biraq... biraq seniń júregińe jol taba almadym. Maǵan degen oryn onda joq edi, Charlı.
─ Iá, solaı bolǵan, ─ dedim men. ─ Saǵan degende meniń júregimniń salqyn bolǵany ras. Sen kútken oryn onda bolǵan joq. Al qazir meniń júregim Kún qaıta oralǵan kezdegi kóktemgi qar sekildi. Onda endi bári erip jatyr, túkpir-túkpirinde syldyrap aq bulaqtar aǵady, jaǵasynda jasyl quraq jelkildep, tórinde qyzǵaldaqtar qulpyrady. Men odan bulbuldyń saıraǵanyn, qurlardyń qurqyldap oınaǵanyn, alystan áýpildep eliktiń shaqyrǵanyn estımin, óıtkeni meniń júregimnen muz eridi, toń jibidi, Passýk. Men qazir áıel mahabbatynyń qudiretine bas ıip jatyrmyn, Passýk.
Ol jymıyp, meniń qoınyma tyǵyla tústi. Sosyn bir sát:
─ Qýanyshtymyn, ─ dedi sybyrlap.
Budan soń ol meniń keýdeme basyn salǵan kúıi aqyryn tynystap, uzaq únsiz jatty. Tek ne zamattan soń:
─ Meniń jolym osy jerde taýsylady, sharshadym, ─ dedi kúrsinip. ─ Biraq áli de bir nárseler aıtqym keledi. Baıaǵyda, meniń kishkentaı qyz kezimde, Chılkýttaǵy ákemniń ıtarqa qosynda men jıi-jıi jalǵyz qalatynmyn, sebebi er azamattar ań aýlaýǵa ketetin de, al áıelder men balalar atyp alǵan ań-qustardy ormannan úıge tasıtyn. Mine, sondaı kúnderdiń birinde, kóktemde, qos ishinde jalǵyz ózim oınap otyrǵam. Kenet... qysqy uıqydan jańa oıanǵan ash-aryq bir qońyr aıý qosqa basyn tyǵyp, "ý-ýh!" dep ókirip jibersin! Ormannan ań-qusty shanamen tasyp júrgen aǵam osynyń aldynda ǵana qosqa kirgen bolatyn. Ol oshaqta janyp jatqan bir shalany julyp alyp, dereý aıýmen aıqasqa tústi de ketti, bir jaǵynan oǵan shanalaryn súırete-múırete ıtter de jetken kómekke. Qos ishi bir-aq sátte astan-kesten, qara quıyn bop shyǵa keldi... Ý-shý, yryldaǵan, yrsyldaǵan dybys... Bir mezette olar umar-jumar otqa qulaǵan da, artynsha qos ta jerge jalp ete túsken. Aqyr sońynda áıteýir aıý jan tapsyryp, meniń aǵam aman qalyp edi, biraq aıýdyń aýzyna túsip ketken bir saýsaǵy men áp-ádemi bet ajarynan aıyrylyp shyǵa kelgen ─ ótkir tyrnaq balǵyn júzdi pyshaqtaı osyp túsken ǵoı. Al sen... álgi Pellıge ketip bara jatqan úndis qolyn otqa jylytyp otyrǵanda ... baıqadyń ba, bir saýsaǵy joq edi ǵoı onyń. Sol meniń aǵam edi. Men oǵan qolymdaǵy bar tamaqty bere almadym, ol Meńireý Mekenge ash qalpynda sendelip kete bardy.
Mine, dostar Buǵyly taýda máńgige muz jastanyp qalǵan Passýktyń mahabbaty osyndaı bolǵan. Bul uly mahabbat edi. Kórdińder me, ómir boıy azapty jolmen súırep-súırep kelip, eń aqyrynda basyn qurdymǵa tiregen kúıeýi úshin ol, áne, týǵan aǵasyn qurban etti ǵoı! Mahabbatynyń kúshtiligi sondaı, ol tipti ózin de aıap qalǵan joq. Kóz jumarynan sál buryn ol meniń qolymdy ózine tartyp, qoıan terisinen tigilgen beldemshesiniń ishine qaraı jyljytqan. Sol sátte saýsaqtarym ishine qaraı qatty tartyp tastaǵan kıinirek bir qapshyqka ilikken. Birden túsine qoıdym. Beıshara Passýk kún saıyn ekeýimiz teń bólisip júrgen tamaqtyń ózine tıesili jartysyn ylǵı da sol qapshyqqa tyǵa bergen ǵoı. Sonda kimge deısiń? Árıne, maǵan.
─ Passýktyń joly osymen bitti, mine, ─ dedi Passýk qulaq túbimnen. ─ Al seniń jolyń bitken joq, ol jol áıgili Chılkýt asýynan asyp, talaı-talaı qyrqa-belderdi basyp, sonaý teńiz jaǵasyndaǵy Heıne mısıasyna qaraı jalǵasa beredi. Ol odan keıin de bitip qalmaıdy, bir qıyrdan bir qıyrǵa qulash uryp, myń buralyp. jat elderge, jarqyn kúnderge umtylady; bul jolda seni uzaq ǵumyr, úlken qurmet, zor dańqtar kútip turady. Ol seni asqan sulý áıelderdiń, aqyldy áıelderdiń otaýyna da alyp barady, biraq ózińdi Passýkteı súıgen eshkimdi keziktire almaısyń.
Men onyń durys aıtyp jatqanyn bildim. Bir sát jyn qaqqandaı julqynyp, Passýktyń beldemshesinen alǵan qapshyqty laqtyryp tastap: meniń de jolym bitti osymen, endi men de senimen birge ólemin, dep alasurdym. Alaıda Passýktyń sharshaı qaraǵan janaryna jas tolyp:
─ Adamdar kez kelgen ortada Sıtka Charlıdi adal dep bilgen, onyń árbir sózi shynshyldyǵymen qurmettelgen de. Al qazir ol Buǵyly taýdyń eteginde bos sózdi myjyp turǵanyn bile me? Bul abyroı ma oǵan? Ol keshegi kúni bizdi qutqarady dep, eń myqty ıtin, eń dámdi tamaǵyn berip attandyrǵan Qyrqynshy Mıldegi adamdardy umytqany ma qazir? Passýk árqashan óziniń kúıeýimen maqtana bilgen. Passýk sol maqtanyshynan áli de aıyrylǵysy kelmeıdi; endeshe ol qazir ornynan turyp, shańǵysyn kıip, dereý jolǵa shyǵady.
Onyń óli denesi meniń qushaǵymda ábden sýyp bolǵan ýaqytta, men ornymnan turyp, mana laqtyryp jibergen qapshyqty qaıta taýyp alyp, aıaǵyma shańǵymdy ilip, qalt-qult etip júrip kettim. Tizemnen sonshama bir álsizdik sezemin; basym aınalyp, qulaǵym shý-shý etedi, kóz aldymda qyzyldy-jasyldy ushqyndar oınaıdy. Baıaǵy ótken balalyq shaǵym buldyrap aldyma keledi... áldebir toı ústinde otyrmyn. Aldymda ─ laýlaı janǵan ot. Otta ─ burq-burq qaınaǵan qara qazan. Men án salamyn, qyz-jigitter syńsytqan án yrǵaǵymen bı bıleımin. Bir shette morj terisimen qaptaǵan daýylpazdar dańǵyrlaıdy ─ al Passýk meniń qolymnan ustap alyp, únemi janymda júredi. Iá, únemi janymda... Uıyqtap ketken kezimde, oıatyp alady. Súrine jyǵylsam, demep turǵyzyp jiberedi. Qalyń qardy ombylap adasyp bara jatsam, ol durys jolǵa ákelip salady... árıne, aqylynan adasqan adam ǵana osyndaı elesterge úıir bolsa kerek-ti. Ol kúnderi meniń de esim kiresili-shyǵasy edi. Biraq, áıteýir, kúnderdiń-kúninde jyǵylyp-turyp júrip, Heıne mısıasyna da jettim-aý.
Sıtka Charlı ornynan turyp, shatyrdyń etegin kóterip, syrtqa shyqqan. Taltús edi. Ońtústikte, Genderson qyrattarynyń ústinde jez tabaq Kún sýyq qana jymıyp kóz salady. Aýada myń-san ıneler jyltyldap ushyp júrgendeı. Al aldyńǵy jaqta, joldyń jıeginde, júnin appaq qyraý basqan qasqyrtumsyq bir ıt tanaýyn kókke kóterip, saı súıekti syrqyrata ulyp otyrdy.
6alash usynady
