Bámbyn RENCHIN (1905-1977) – dúnıeden ótkende órkókirek degdarlar qaýymy, olardy jaǵattaǵan synshy-oqymystysymaqtar, marapatshyl maqtanshaqtar jeri keńip, tóbesi kók tiregendeı qýanyp qaldy. Óıtkeni «ıt ketse shoshqa úrmek qoraǵa», orny keńidi. Alaıda naqty ǵylym, sheksiz bilim, erkindik álemi, ultjandylyq orny tolmas qazaǵa ushyrady.
Tabandy patrıot, ulttar baýyrlastyǵyna adal, kórnekti aǵartýshy, ǵulama ǵalym, mańdaı aldy qalamger, bilgir etnograf Renchın Qıaqtynyń Naıma shári, qazirgi Selenge aımaǵy Altynbulaq aýdany Bulsaraı óńirinde býrıad enshóóbú Radnajavtyń otbasynda dúnıege kelgen. Ákesi mánji, qytaı, orys tilderi men jazýyn biletin bilikti zıaly, Qıaqty shekara komısarıatynda aýdarmashy bolyp qyzmettegen progresshil adam edi. Renchın jeti jasynda ustaz Bılıgsaıhanǵa shákirt bolyp mońǵol, mánjishe bilim alyp, Reseıdiń shekara komısarıatynyń aýdarmashysy Kalenovtan oryssha úırenip 1914 jyly Joǵarǵy Shıveede orys orta mektebiniń daıyndyǵynda, 1917 jyldan keńestik ekinshi satyly mektepti oqyp bitirgen. 1924 jyldan Lenıngradtaǵy shyǵysty zertteý fılıalynda, KSRO ǴA-nyń Azıa murajaıy, Lenıngrad ýnıversıtetiniń fonetıka zerthanasynda oqyp, akademık Vladımırsov, Oldenbýrg, Sherbatskoı, Bartold, Iýdahın, Sherba, Marr, Kozın, Alekseevterden dáris alyp bitirgen.
1927 jyldan Mońǵolıa Aǵartý mınıstrligi tarıh fılıalynda qyzmettep, 1937 jyly naqaq jalamen qamaýǵa alynyp, 1942 jyly kókekte bosatylǵan. Sol kezden «Únen» gazetinde 16 jyl qyzmettep, 1958 jyldan ǴA-da qyzmettep akademık dárejesine kóterilgen. 1956 jyly Vengerıa ǴA-synda «Mońǵol gramatıkasy» taqyrybymen doktor ataǵyn qorǵaǵan Mońǵolıanyń tuńǵysh doktory. 1970 jyly Venger ǴA-nyń múshesi bolǵan. Mońǵol tili, tarıh, etnografıa, ádebıet, aýdarmaǵa baılanysty qyrýar ǵylymı zertteý eńbekterin jasap, kóptegen tilderde bastyryp shyǵaryp, san júzdegen maqala, pýblısısıkalyq eńbek jazyp, 20-daı eldiń 70-teı jazýshysynyń 240-qa jýyq roman, poves, áńgime, poezıalyq týyndylaryn mońǵolshaǵa tárjimalaǵan. Kórkem ádebıettiń barlyq janrynda shyǵarma jazdy. «Mońǵol tili», «Nevskııdegi kesh», «Kelin gúl» qatarly óleń, «Jas dáýren», «Uly kósh», «Táıji Sogt», «Sando ýázir», «Tań shapaǵy» romandaryn, «Qol», «Kútýshi kempir», «Hanysha», «Aný hanym», «Ashylǵan qupıa», «Parashútshy Býnıa» qatarly áńgimelerin, «Ońtústikten saparnama», «Soltústikten saparnama», «Uly quby qaharmandary» syndy jolbelgileý, ocherkterin jarıalaǵan. Mońǵol tili men jazýyn taza ustaý, kırılsheni dara qoldanbaý jolynda aqyrǵy demine deıin kúresip, bul týraly sosıalısik lager bıleýshisi N.S.Hrýshev, KSRO-nyń elshisi V.M.Molotov, el bıleýshisi Iý.Sedenbalǵa tilek hat jazǵan. Osyndaı kózqarasy men batyldyǵy, bilimi men talanty ústem tapqa jaqpaǵandyqtan qyspaqtap, kinalap, shetelderde de zor baǵalanǵanshyǵarmasyn jarıalaýdy shektep, keıde órtep, jábirleýmen boldy. Alaıda óz zamanynda eshbir sodyrǵa bas ımegen uly ǵulama, mirdiń oǵyndaı tapqyr sózderi halqynyń ardaqtysyna, ańyzǵa aınalyp máńgi jadynda qaldy.
Ústinde etek-jeńi keń-mol mońǵol shapan, beline qazaqtyń sheber jasalǵan kúmis belbeýin býynǵan Bámbyn RENCHIN.
Qolynda asataıaq, ústinde etek-jeńi keń-mol mońǵol shapan, beline qazaqtyń sheber jasalǵan kúmis belbeýin býynǵan eńgezerdeı boıly, mańdaıy kereqarys, qoıý aq býryl shashty, áppaq uzyn murty bar, qońyr kózderi jalyn shasha jaınap, keýdesin shalqaq tastap Ulanbatyrdyń kóshesimen baıaý basyp bara jatqan sol bir tańǵajaıyp jumbaq janǵa ersili-qarsyly ótken adamdar tamsana, qyzyǵa qarap, bastaryn izetpen ıip ótip bara jatýshy edi.
Tapqyr ǵulamanyń san ondaǵan sheshendik sózderi el aýzynda qalǵan. Birde Rekeń áldeqandaı bir jazǵyshtyń úıine taıap baryp aınalsoqtap júrip alady. Kórgender oǵan tańdanyp «Birdeńeńizdi joǵaltyp aldyńyz ba?» dep suraıdy. Sonda Renchın ataı: «Iá joq qarap júrmin. Bineshe sózim qoldy bolǵan eken, iz shala kelip osy mańǵa tıanaqtap turmyn» degen eken. Syn taqqysh, jala japqysh kúnshilder sóıte tura odan osylaısha urlap tamaq tabady eken!..
HANYSHA (áńgime)
Sonaý bir mundar jyldar,
Jurtshylyq bolǵan yntyzar
Sol shirkeý Herlen-Bars shárinen
Jerdiń túbi shyǵar.
Kúzdiń qysqa kúni edi,
Túnniń japty túnegi.
Attyń sorǵalap súmegi
Erte kezgi sorappen
Enteleı shaýyp júredi.
Ańsap kelsem shirkeýdi,
Qapasta qalǵan búrkeýli.
Áldenýaqytta tań atyp,
Kún de jaıdy qanatyn.
Eshnárse de joq munda,
Jurtshylyq tań qalatyn.
Saǵynyp adam qurmetin,
Kóne shirkeý tur jetim.
Tonalyp jalqy zırat
Qulpytas qalǵan qırap.
Zulymdardy qarǵap-silep
Kári aǵashtar tur shýlap.
Qasiret-shirkeý tamtyǵy-
Qatygez hannyń jarlyǵy.
Jubynan, ulynan aırylyp
Qan jutqan hanshanyń zar-muńy.
Qaıǵyly jardyń armany-
Jaýyzdyqtyń zardaby.
Aıamaı salǵan tańbany,
Tarıhtyń bir tarmaǵy.
Zulymdyqtyń keshegi
Zulmat oty óshedi.
Azat mońǵol ádiletke jetip
Qaıtarýy haq eseni.
Qaharǵa bolmas tosqaýyl,
Adamǵa adam dos, baýyr.
Ezilgender, eńse kóterer
Erkindikke qosqan ún.
Samala ornap sanada,
Ákelgen baqyt
Ataǵa, jarǵa, anaǵa,
Tamasha qandaı zamana.
Álqıssa, kıiz úıdiń beldeýinen túndiktiń baýy aqyryn sheshilgendeı boldy da úziktiń ústin bir-eki dúrkin dyrt-dyrt etkizdi. Ony tartqan adam qansha qobaljyǵanymen ózinen eriksiz bolymsyz dybystady. Ádettegideı tań saıyn estiletin dybys qulaǵyna sińisti bolǵandyqtan Hansha oıanǵanymen kózin ashpastan tyńdap qana jata berdi.
Ulan-baıtaq dalanyń mońǵoldary hany bar, qarashasy bar erte turatyndyqtan mánji ımperıasy patsha aǵzamynyń hanshasy da mońǵol jerindegi Qaısar ýań Dondýbdorjnyń hanymy bolyp joǵary mánsap dárejege jetkenimen, mońǵoldyń saltyna baǵyp, tańnan turyp túndik ashýǵa buldanbaı, ot jaqqan jalshylardyń qolyn qaqpaı el dástúrimen etene qabysqany bir dáýren edi. Mańlyq perdeniń arǵy jaǵynan qulaq salyp edi, túndik eppen túrilip, torqamen qaptalǵan kıiz esikti únsiz kóterip áldekim kirip kelgendeı boldy.
Jumsaq taban mońǵol etik syrmaq, kilemderdiń ústin basqanda sytyrlaǵan dybys úlken ordanyń dóńgelek edeniniń taqtaıy, kerege aǵashtary, tósektiń tańǵajaıyp órnektelgen sandal aǵashy arqyly Hanshanyń qulaǵyna aıqyn jetip, attap qımyldaǵan sol dybystan súıikti aspazy Sývd bıkeni jazbaı tanyǵan.
Súıikti eri men súıkimdi ulynan aıyrylyp qan jutyp, jany men táni azapqa tap bolǵan hanshaıymyna óz kezegi kelgen kúni ólip-óship qyzmet etetinin hansha jaqsy biletin. Túndikti tartyp, ot jaqpas buryn shańyraqtan túsetin salqyn aýaǵa soǵylyp qalmasa eken dep kórpesiniń sheti salaqtaǵan bolsa tartyp qymtaıtynyn biletindikten uıqydaǵy syńaıda kózin tars jumyp jatqanda oıatyp alar ma ekenmin dep qaımyǵyp, Hanshanyń shymyldyqty tóseginiń aldyna kelip, mańlyq perdeniń etegin bezendirip taqqan altyn áshekeı aqyryn syńǵyrlap, salbyraǵan sháıi kórpeniń shetin únsiz sıyryp qymtaǵany sezildi.
Sál-pál tym-tyrs sát, Hanshanyń óz tynysy men Sývdnyń tikesinen tik turyp dem alǵany ǵana estildi. Hansha óziniń qysqa demi men onyń baıaý demin shendestirip oılasa tynysy ne degen keń adam edi. Sonshama keń qaý kókirekti adam degenińizdiń tynysy osynshalyqty keń bolmaǵanda she, durys-aq dep oılaǵanda dúp-dúp-dúp dúrsildegen júreginiń soǵysyn jastyǵyna basyn basa tyńdap, Sývdnyń qulan-taza júregine qaraǵanda órt pen dertke shaldyqqan meniń sorly júregim joıqyn dabyl qaǵylǵandaı eken-aý degen oı keldi basyna. Aǵash eden, aǵash tósek arqyly Hansha júreginiń soǵysymen jarysa jáne birdeńe dúrs-dúrs soǵylǵandaı. Dalanyń gúl-báısheshegindeı, tolǵan aıdaı tolyqsyǵan osy bir mońǵol arýynyń sulýlyǵy egeı. Tup-tunyq júreginiń lúpili qulaǵyma sáýemen jetkeni me eken dep oılap jatqanda keremet symbatty, omyraýy tompaıyp, albyraǵan kúreń qyzyl shyraıy, shıedeı qyzyl erni, ushqyn atqan qara kóz, sheber syzǵan sýretteı qıǵash qas, qyr muryndy, jan yntyzaryndaı ajarly Sývdnyń tulaboıy kóz aldyna tolyqsyp kele qalǵandaı sezilip, osy kishkentaı qyzǵa deıin maǵan jany ashyp báıek bolyp júrgenin qarap qoı dep qorlanyp, bógdege esirketip-músirketkisi kelmeıtin aqsúıek áıel zaty yzaǵa býlyǵyp, Sývd, maǵan janyń ashymaı-aq qoısyn, músirkeme meni!-dep aıqaılap jibergisi kelse de sabyr tutyp, tilin jutty. Sývdnyń bolymsyz kúrsingeni estilip, mańlyq perdeniń etegindegi altyn monshaqtar sál syńǵyr etip, syrmaq, tekemetterdiń qybyrlaǵan sybysy shyǵyp, oshaqqa qalanǵan tezekti tamyzbaqqa baıaý úrlegen dem bilindi.
İle tezek tútininiń ıisi burq etip, ordanyń úlken kıiz esigi túrilip, bosaǵaǵa áldene aqyryn top etip túsken dybys estilgenge mańlyq perdeniń kóleńkesindegi qýystan syǵalap edi, ordada tiri jan joq. Bolat oshaqta tezektiń oty únsiz alaýlaı janyp, qyzýy Hansha jatqan tósekke tóteleı jetkeni bep-belgili, janǵa jaıly.
Ordanyń oń jaǵynda Qaısar ýań Dondýbdorj marqumnyń taǵynyń artyndaǵy shashaqty oryndyqtan tómen ásem mońǵol tósegi, tymaq qoıatyn sóre ıesiz jetimsirep, jastyqtyń tusyndaǵy shaǵyn ústelsheniń ústinde muqabaly, muqabasyz birneshe kitap, kúmis saýytty qylqalam, sıasaýyt, aǵash qalam, qol tımegeli birtalaı ýaqyt ótken.
Tórdiń qaq basynda bes túrli torǵyn-torqadan kelistire qıýlastyrǵan oryndyq astynda tańǵajaıyp kórkem jasalǵan músin, bes tústi boıaý, altynmen aptalǵan ádemiligi kózdiń jaýyn alatyn mońǵol jez tabaqshada qart taqýa bıik áýlıeniń óz qolymen quıylyp shyqqan, beınelengen qasıetti burqandar, bár bári de áýlıeniń Qaısar ýańǵa tartý etken asyl zattary! Sonymen birge ata-babadan mıras bolyp kelgen mońǵol, qytaı, úndi, tıbet, nepal, qyzylbas, káris sheberleri jasap shyǵarǵan altyn munaraly mońǵol «batad» ıaǵnı úndishe stavıra dep atalatyn, keıin lamalar mońǵol tilin ekinshi dárejeli til dep ataıtyn bolǵan on alty kúnadan tıylýdyń tańǵajaıyp quıma beınesi. Ásem tegershik, segiztáýep, qońyraý jaqut pen otalaýy qulpyrǵan úsh qulaqty úshburysh taǵan tospaly, tóbesinde jaqut qaqpaqty altyn qaraǵusty peri. Altyn, kúmis, qola, jas pildiń azýynan jasalǵan segiztáýep, toǵyz asyl, arsha tutatatyn astaýsha, tamyzyq tostaǵany, kúl salǵysh, quty, qyrynan qaraǵanda aıbyndylar beınesi kórkem músindelgeni kóz tartady. Aldynan qarasańyz kileń jyltyr tústi qola aına, dybysy áldeneshe qaıtalanatyn yrǵaq, toǵyz asylmen kózelgen syrnaı qatarly minajat quraldarynyń qaısybiri Qaısar ýańnyń óz zamanyndaǵy týyndylar bolǵanymen ózara tańdanarlyqtaı jarasym taýyp, ordanyń sánin tolystyrady. Tili men salty árbasqa elderde buryn-sońdy jasalǵandar bola tura túp tórkini bir ǵana iri ortalyqtan sol barsha elderge taralyp hámmasynyń mádenı ıgiligine aınalyp, tamasha ańyz, ertek, adal nıet, aqıqat maqsatpen sol elderdiń talaı urpaǵynyń jasampazdyq darynyn damytyp, shabytyn shalqytqany málim. Sol kóp býyndar men qalyń jurt ónerpazdarynyń tamasha týyndy marjandaryn ózara sheber úılestirip tutas bir keshenge aınaldyra úıin bezendirgen otaǵasy el-eldiń óner týyndylaryn tanyp qasterlegen ǵalamat mádenıetti halyqtyń qalamgeri bolǵan eken-aý dep tamsanarlyqtaı.
Tek qana osy ordanyń otaǵasyly turyp, ıen qalǵandyǵynyń salqyn belgisi árnárseden ańǵarylyp, otbasynda tezek oty mazdaǵan bolat oshaqty, tórinde kitaptary men pirleri bar kebeje-sandyqty, ońy men solynda tósek-oryn, taq turǵan, sol jaqta ergenek-sóre, quman, oń qanatta ıesiniń er-ábzeli taqtaıy syndy kórikti úı jıhazdary bola tura ómir syılaıtyn jany joǵalǵandaı Hanshanyń kózine qulazyǵan quba túz kóringen úı toly dúnıeler ıesin joqtap jetimsiregendeı sezilip, júrekti shymshylap toryǵa beredi.
Tańǵy mamyrajaı mezetinen beri ordada mańlyq perdeniń artynda jatqan Hanshanyń jibine jete turalaǵany kórpe syrtynan men mundalap, oıjadylyq pen dertke mújilgen, jel men kún tımegeli kóp bolǵan, qala jataqtarynsha júdep-jadap bozarǵan júzinen áskere syrly aıaqtyń syny ketpegeni baıqalady. Qasy, jumýly kózi, ezý tartqan juqa erni, qyr murnynyń jelbezeginen talaı atadan mırasqorlyqpen bılik qurǵandyǵy ańǵarylady. Mońǵoldyń ertek, ańyzdarynda Daıýan patsha dep aıtylatyn qytaı Daıman eliniń memleketin joıyp, el ataǵyn jaýger dep ózgertken hamnıgan tekti mánji hany aıdaharly taqqa qonyp el bılegennen beri ejelgi mońǵol handarynyń aqsúıek deıtin Qıat súıekti Bórijigin taıpasynyń tuqymy. Qytaı jurtynyń kóptegen ýálıetterinen eń sulýlaryn tańdap qatyn qylǵan, ejelden Qıanǵan jotasy Golmın shanán alın atty Uzyn taýdyń ný ormandaryn mekendep, kúrkede ómir súretin babalarynyń ádetin tastap, qytaıdyń balshyq, kirpish tamdarynda turatyn bolǵandyǵy arqyly erte ǵasyrdaǵy ystyqqa kúıip, aıazǵa qaqtalatyn kúrkedegi ashyq ot pen sábılerin orman alańqaıyndaǵy alaýdyń tútinine qaıyńtoz qundaǵymen ystap totyqtyrǵan kúreń kelbeti qytaı, mońǵol naǵashylaryna tartyp ózgergen. Ólgen-tirilgenine qaramaı ań oljasyna telmiretin orman ańshysynyń nadan da susty júzi men kózi de ózgere kelip, sheni shekten asyp, súıegi kemiktenip, erketotaı qulǵa aınalǵandyǵymen mánji qaǵanynyń urpaǵy, jaýynger eldiń naǵashysy dep Aısan Gıoro taıpasyna qyzdaryn kúńdikke beretin mánjiniń tuqıany Iehelerdiń jıeni eken dep Hanshany Aısan Gıoro taıpalyq kúreń belbeýli, Ieherana jurtynyń naǵashylaryn kórgen adam jazbaı tanıtyn edi. Muny aıtpaı-aq álqıssa:
Ordadaǵy oshaqta tezek oty laýlaı janyp, janǵa jaıly jylylyq jan-jaqty baýrap, kúldireýishpen syrttan mońǵoldyń túlep jatqan tý saqarasyndaǵy alýan ósimdikter ıisi keý-keýleı ańqyp kelip, sonaý jyraqta jylqynyń kisinep shurqyraǵany, torǵaılar shyryly hanshaǵa talyp jetip, uzaq jyldar boıy mońǵolda turyp qulaqqa sińisti bolǵan dybystardy tyńdaı uıqyly-oıaý kóz jumýly qalpynda jatqanda kókireginde neshe alýan oılar bas kóterdi. Qaısysy túsi, qaısysy óń belgisiz. Ertedegi qytaı oıshyly Jýanz kóbelekke aınalyp kózinekórine berdi. Shynymen kóbelekpe, álde ózimkóbelek bolyp ketkenim be, sonda qalaı bolǵany dep kúlimsiredi. Jýanzny eske alýy bala kezinde Beıjindegi han saraıynda uly sheshesi Ámbalıngýdyń nemere aǵasynan kún saıyn dáris alǵanda tórtkúl jazý úırengeni oıǵa oralǵany da.
Úlken merýert kózildirik taǵyp, oqymysty ádebindegi bas kıimin kıgen qartustaz sabaq beripotyrǵanda jibek qurty jabysyp qalǵandaı qoıý qasty, júzi qatqyl, adýyndy ájesi áredik kirip kelip nemere qyzyn qadaǵalap otyratyn-dy. Dál qazirde perdeniń syrtynan telmirip turǵandaı elestedi. Tań-tamasha bolyp kózin ashyp edi, tóskektiń bas jaǵyndaǵy oryndyq, janyndaǵy mańlyq perde, odan áride qyzyl ýyq, aq kıiz úzik kórinip, áldeqashan súıegi qýrap qalǵan Ámbalıngý ájesiniń aıbyndy beınesi qas qaǵymda ǵaıyp boldy.
Hanshanyń kóńili alaı-dúleı, esi bardy-joqty, neshe túrli estelikter eske oralyp, jas dáýren, albyrt shaq, aǵa-baýyr, nemere aǵa ustazdan alǵan dárister, sabaqta basqa da kóptegen ananyń hanshalarynan aldyna jan salmaǵan zerektigine masaırap júrgen kez keshegideı ǵana seziledi. Mártebeli patsha ýázirleriniń syrtqy Mońǵoldyń memleketinjaılastyrý saıasatyna qoldanýǵa kelisip jarlyq shyǵarǵany týraly habardy estisimen ata-ananyń qaryzyn aqtap ata-babajolymen ádil qyzmet atqararmyn deıtin qaıran armany-aı átteń. Ózin ózge hanyshalardan baqytty sanaǵany qandaı aqymaqtyq edi.
Saraıdaǵy mánji áıelder qytaılarǵa qaraǵanda orman-toǵaı, taıganyń hamnıg mánji ańshylar taıpasynyń erkindik saltyna bir taban jaqyn, qytaı urǵashylarynsha aıaqtaryn qarshadaıynan býyp semdirmeıdi, júrip-turýyna deıin erkin bola tura Mın ókimetiniń han saraıyndaǵy tártipke qytaı otbasyndaǵydaı qataldyq yqpal etip, saraıda Feı hanymǵa, hannyń sansyz toqaldary men kúńderine, azban quldaryna baqtyrady. Qıa basyp tyrp etpeı muńaıýmen, kórer qyzyq joq, iship-jeý, otbasynyń ósek-aıańymen ǵana tuıyqtalyp tunshyqqan qapa turmys. Bilimniń ózi jabyq ta syńarjaq. Kóptegen ananyń hanyshalary ortasynan nendeıbir isti ýázirler pikiri, ókimet saıasaty boıynsha, qaısybir shet aımaqtardyń memleket qaıratkerin shyrǵalap tartý nemese baǵyndyrmaq úshin nekelestirip alaqanǵa salý ádisi týyndaǵany jaıly astyrtyn habar, ońasha baılam tabanda shashylyp, birazdan saraı ishin kúbir-sybyr bolady.
Aqyl men ajar tozyp, ókimet isinen shetkeri qalyp, saraı túbinde qasańdap, erkek te tabylmaı basy qańǵyryp, zerikkende taıgalyqtardy aldap-sýlap bolashaǵyn aıtyp bergish balshy, qumalaqshy áıelderge tús jorytyp, taǵdyr-talaıyn aıtqyzýmen kóńilkóterip, áne-mine em-dom tutynýmen ýaqytyn ótkizip, balger qatyndardan sary qalanyń aq qorǵany syrtynda, tórt muhıt aralyǵynda ne bolyp jatqany jaıyndaǵy qaýesetterdi aıtqyzyp, álem ahýalyn sol arqyly ǵana bilip aldym dep aldanýmen qartaıǵan hanyshalar men toqaldardyń bári de kúndizgi juldyzdaı sırek ushyrasatyn, hanyshany shet aımaqtaǵy bekke uzatatyn habardy estigende qatty tolqyǵan.
Jas hanysha sol kári hanyshalar men kempir bolǵan toqaldardyń ortasynda turatyndyqtan olarmen birdeı saraı tutqyny bolyp qala bermesem eken, attap shyǵyp, adam bolyp jaratylǵandaǵy sybaǵamdy tolyq ıgiliktensem eken dep saraıdyń ishki ahýalyna qanyqqan saıyn, aqyly tolǵan saıyn armandaı beretin. Mońǵol ýázir Qaısar ýań Dondýbdorjǵa hanyshany hanymdyqqa berip, ýázirdi jaýynger eldiń tórtinshi dárejeli ulyǵy «gúren-ı efú» etip órletý týraly sybys saraıǵa najaǵaı jarqylyndaı shapshań tarap úlgergen. Toqaldar, hanyshanyń kári apasy Ámbalıngýdy quttyqtasyp, ol mońǵol ýázirimiz qandaı adam eken? Qylshyldaǵan jas erkek pe? Olaı bolǵanda hanyshanyń baǵy bar eken. Laqsa kári, usqynsyz adam ba? Olaı bolǵanda hanyshaǵa obal ǵoı, jarlyq qatty jan tátti, qalaıda oryndaýyna moıynsal. Erkekti kárisiný saraı tártibine jatpaıdy emes pe desip sybyr da kúbir. Hanyshadan, sol bir salymy bardy kórip pe ediń? Tymbolmasa baranyn baıqap, tórtinshi efúdiń jaǵdaıyn biler kún taıady ma desip saraıdyń kúndelikti mezi turmysy menjalyqtyryp qajytqan ómirinen ózge bir jańalyqtyń tap bola qalǵanyna Feı hanym, basqa hanyshalardyń tań bolýy hanyshanyń da kóńil kúıin tolqytyp, ol mońǵol ýázir degeni qandaı adam eken? deýmen kúndiz-túni zaryǵyp, átteń kórsem dep yntyqty.
Sol yntyzar kúnge de jetken. Mońǵol ýázirdiń hanshaıym qalyńdyǵy aıbyndy ajarmen astamsý, jaǵatsýdy bilmeıtin. Búrkitshe telmire qarap ádettengen, óńmenińnen ótkize qarap, ishtegińdi qas qaǵymda biletindeı kózi ótkir, janary meılinshe otty, mańlyq perdeniń arǵy jaǵynan kóz tastaǵanyna kóńili semirip, ári uıala qorǵanshaqtap, ózin jaýger memleketiniń jarlyǵyna janastyrmaq mindetin arqalaǵanyna bola maqtanǵandyq pen júreksizdengendik astasyp, jýandar men Ámbalıngý ájesine burylyp qarap edi júzderinen tańǵajaıyp bir belgi bilinip, Hanyshanyń qýanyshyna keıigeni, ony aıaǵany beımaǵlum jumbaq bir kórinis qylp etti. Uzaq jasap, kópti kórgen kóne kózinde ádettegideı ándigerleıtin nemere qyzyna sol kúni meıirin tóge jany ashyǵandyǵynan muńaıa qaraǵan eken-aý mundar.
Sol keshte jatar aldynda Hanyshanyń oń jaq betin súıip turyp:
– Bılik degeniń beti bes battam betbaq bolady ǵoı qyzym, bilip al-degen sózin eske alsa kópti kórgen, kónteri bolǵan aqyldyń keni kári ana qasań oı, qaqsal tájirıbe, qaıyrymdy kóńilimen hanyshanyń bolashaq taǵdyryn dóp basyp boljaı bilgen eken ǵoı.
Tórt kitap, bes jazýdy uqtyryp, onyń ishindegi erejelerdi zor maqtanysh tutyp, adamdyqtyń basty qaǵıdasy osylar eken dep biletin, adamdyq qasıet ejelden asyl dep adamdy asa mártebeleıtin ári bilim alǵan soń qyzmet atqarmaı da Iehenara taıpasynyń dáýleti, patsha rızyǵy bir ǵumyrǵa jetedi, ataq, mánsap izdep dúnıe boqshylyǵyna bylǵanbaı degdar qaýymnyń ilimin úırenip, adamdyq boryshyńdy oqýmen aqta deıtin qart ustazynyń ornyna bir kúni Hanyshaǵa hannyń bas ýáziri Aıson Gıoro taıpasynyń degdary qart ýań arnaıy kelip kezigip, alystan oraǵyta sóılep, jas hanshaıymdy sózimen baýrady. Úlken Húreedegi mánji ýázirligindegi orynbasar ýálıdiń hanymymen árdaıym jolyǵa berý yńǵaısyz.
Mindetti ýázir men Hanshanyń arasynda memlekettik temir jeli bolyp turǵan senimdi bir bekti Hanshanyń dárigeri Daıfúúdiń bas dárigeri dep joldap, tyǵyz másele týyndasa Hanshany emdeıtin qundy dárilerdi astandan keltirý atymen hannyń astanadaǵy bekteri arqyly atqarady. Ejen hannyń saıasatyn shet ólkelerge taratýshy ýázirlik te hannyń ashyq, astyrtyn túrdegi ýáziri ári bas dáriger de Daıfúúdiń sózin esh burmaýǵa tıis. Onyń sózi jarlyqpen teń. Sol qupıa ýázirdiń nusqaýy buzylmaıdy, qalaı da oryndalady. Daıfúú dárilik zattardy tanı biledi, hannyń ózi de memlekettik qupıaǵa aınalǵan ol ýázirdiń sózin burmaıdy. Onymen tynbaı Ie taıpalyq adam turǵysynda Hanysha seniń naǵashyń bolyp keledi dep qart ýálı tanystyrǵan sol ıe Daıfúú oıyna oralsa záresi ushar edi.
Hanshaıymnyń kóńili barǵan saıyn tásbyǵyna jıylyp, judyryǵyna jumyla tústi. Qarmaqty qapqan shabaqtyń qarmaqtan qutyla almaıtyny sekildi qanshaárekettense de jalqy áıel adam ókimettiń asyqpaı eseptep ázirlegen astyrtyn aılasynan qutyla almady. Ie Daıfúú hanyshanyń sózi túgil aýyz ashpaýyn, qalaı til qataryn bilmeı ańtarylýynyń syryn bilip ózine jol taýyp alatyn da minezi jaımashýaqtana bastaǵanda hanyshaıymnyń qart ustazyn ájýalap: Seniń ustaz týysyń ekeýimiz de Iehenara taıpasynanbyz. Seniń nemere aǵań ǵana emes-aý anyǵyna baqqanda jazba turǵysynan qarap, ustaz Kúnzni uqtyryp, eskige elikteý kerek dep basqaǵa jol nusqaǵysy keledi. Bizder eskini esten shyǵarmaspyz, elikteıtin jerde eliktemegende she. Tek elikteýdiń de óz orny bar. Ustazyńmen rýlas bolǵanymmen elikteýge baılanysty onyń oıymen kelise almaımyn. Memleket turǵysynan qaraımyn.
Bizdiń jaýger memleketti qurǵan taızú, haas, mońǵoldyń Iýan memleketiniń tarıhyn arnaıylap mánji tiline tárjimalap, Mın memleketin joıǵanda Iýan memleketi burynǵy Altyn, Sún memleketin qalaı joıǵan úlgisin kórgen edik.
Mońǵoldar aıtady, memlekettiń beti-júzi temir dep. Ras sóz, seniń nemere aǵań sango oqysań sanasyz bolasyń degenine kúlkim keledi. Memleket adamynyń beti temir, sanasyz, jalpy týystyq, jubaılyq salt ózara qosylmaıtyn sıyrdyń múıizinshe eki jaqqa tartatyn salt. Sen patshalyq hanshaıymy bolǵandyǵyń úshin memlekettik salttyń keı joralǵysyn bilgeniń lázim.
Memleket qyzmetinen tysqary qart ustazyń eskiniń soıylyn soǵyp sharap jyltyp saltanatty baqshada aıdyń jaryǵymen jyr qıssa oqyp, ejelgi han dáýiriniń Lı baı syqyldylaryna eliktegenimen eskilikpen masaıraýy adamshylyqtan bezgen buzyqtar depqarǵaıtyn bizderdiń arqamyz ekenin ol oqý soqqanyń qaıdan bilsin.
Memlekettiń ıisin bilmeıtin ol aqymaǵyńnyń bizderdi solaı baǵalaıtyny biresepte durys ta. Memlekettiń adamy memleketten sezigi joq beıadam bolsa memleket adamy bola almaıdy degendi ol oqý soqqanyń káperine de almaıdy. Ol memleket adamy bolýdan qoryqsa, memleket adamy bizder seniń nemere ustazyńdaı oqý soqqan nemese qarasha halyqtaı bıshara bolýdan qorqamyz. Memleket adamdary bizder joǵalsaq Mánji jaýger eli de joıylady. Ol oqý soqqanyń osyny da oılamaıdy.
Eskilikke elikteýde bizder sango delinetin úsh eldiń jazýyn maqtanysh tutyp, Soosoony asa han kóteremiz. Hanshaıym ustaz aǵaıynyń ósıetimen ol jazýdy úırenbeýine bolady. Alaıda jarlyq boıynsha ony mánji qarpine aýdarǵanyna kóńil aýdarar bolsaq, mánji jazýynyń ádiskerleri ortasynda seniń nemere aǵańnyń bolǵany da anyq. Ustazyńmen bul turǵyda qosylmaıtyndary da bar. Úsh jazýda Soosoonyń bir hıkmetinde atap ótkendeı onyń ǵaskeri jeńilip, kúmis jalaqyny bermeı uzaq sandaltqanyna ǵaskerler narazy bolǵan. Soosoo qazyna begine ámir berip astyq taratyp ǵaskerdi tynyshtandyr deıdi. Soǵysta zalal shegip, astyq jalaqyǵa jetpeı qalǵan eken. Sonda Soosoo astyq ólsheıtin tarazyny kishireıtip ólshep ber deıdi. Shaǵyn tarazymen ólshep bergenine ókpelegen sarbazdar ashynyp búlinshilik shyǵarǵan. Soosoodan astyq talap etkende ol: men senderge astyqty jalaqysyna shaqtap ber degem. Endi bilsem qazyna begi aramzalyq jasap, aralyǵynan tartyp qalyp senderdi aldap ózi paıda taýyp senderge zardap shektirgen eken. Onyń shashqanyn men senderge qalaı taýyp bereıin.
Soǵystaǵy zalaldyń ornyn toltyrarlyq amal mende qalmaǵany ózderińe belgili. Taban et, mańdaı terlerińdi keleside esh umytpaımyn. Endi sol aramza bektiń basyn ǵana senderge berip jandaryńdy jadyratsam qalaı bolady? deıdi. Bul zardap qazyna beginen bolǵan eken dep ılanǵan ǵaskerler jaraıdy, sonyń basyn alyp berseń ashýymyz tarqaıdy dep buıryqty oryndaǵan bektiń basyn alýmen búlikti toqyratqan eken. Osy ýaqıǵa Soosoonyń memlegettik kemeńger saıasatynyń qýaty bolmaǵany ma.
Seniń aqpeıil ustazyń memlekettiń sáni bolýyna bolady. Bizdiń Iehenara taıpasynan mundaı oqymysty týǵanyn bálkı biz de maqtan tutarmyz. Biraq memleket sándiáshekeıimen ǵana toqtap tura almaıdy. Tirekterimen ǵana bekem turady. Memleket úshin temir bettenip, rahymshylyq, keshirim, aıaýshylyq, adamshylyqty artyq ustanatyn memleket adamy bizderdiń qulshynysymyzben aldıar hanymyz táńir jarylqap taǵynda uzaq ýaqyt mamyrlap otyra bermek.
Tirekteriniń qýatymen mánji patshalyǵy ǵumyr súrip, ol tirekteri memleket jolynda árdaıym jantalasady, aq pen qarany alalamaıdy. Memleket qarany aqqa sanasa paıdaly. Qap-qarany áppaq aq dep kórý Ejenhanǵa paıdaly. Olaı emes desek memleket adamy bizderdi memlekettiń dushpany dep biledi. Aqty qaraǵa sanaý Ejenhanǵa paıdaly bolsa, áppaq aqty qap-qara dep jer júzine ýaǵyzdasaq, olaı emes delinetinniń bárin túgel mansuq etý júz myń jasaıtyn Ejenhan memleketine paıdaly sybaǵa. Memleket memlekettik paıda turǵysynan shetkergi bir ólkeniń bir bıi túgil ol ólkeniń kúlin kókke ushyrý mánji patshalyǵyna paıdaly bolsa joıyp jiberýden taıynbaıtynyna Qaldyn boshqyttyń Jońǵarıasyn joıyp jibergen Enhamgalan qaǵanynyń saıasaty aıqyn aıǵaq.
Hanshaıym, sen Ejenhanymyzdyń qanysyń. Aldıardyń memlekettik qupıa qyzmet adamy bolǵanymyz úshin bıleýshi men begi, ákesi men balasy, eri men zaıyby osy úsh túıinge memlekettik turǵysynan oı jiberip qyzmetshilik mindetti patshalyq aldynda atqaryp mártebeli taıpa Aısan Gıorolyq bolǵandyǵymyz úshin hanymyzdyń aldynda áke, bala paryzyn aqtap, erli-zaıyptyq paryzdy soǵan baǵyttap atqarýǵa tıissiń. Bul turǵyda saǵan rýy bir qarapaıym azamat, ustaz aǵaıyńmen teń qaraý múmkin emes.
Ejen hanymyz saǵan qyzmetkeri ráýishte, balasy retinde qaraǵandyǵy, jaýger memlekettiń saıasaty tarapynan bizder seni shet ólkeniń adamyna qosýymyzdyń máni qatardaǵy azamattardyń jubaılyǵymen úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy.
Osy sebepke oı júgirtip, hanshaıym sen memleketimizge úlken eńbek sińirseń jaýger memlekettiń zańyna sáıkes seni memlekettiń naǵyz hanyshasy dárejesine kóterip, keıin ol dúnıede de arýaǵyńdy memlekettiń tumaryna aınaldyryp, máńgi táýap etetin bolady.
Memleket jolynda jan aıamaýdan jańylyp, erli-zaıyptyq saltty artyq sanasań adamgershilikke saıǵanymen memleket saltyna qaıshy keletinin bilip al. Memleket pen jeke adamnyń qalaýy jaraspaq emes deıtin ustaz aǵaıyńnyń nadandyǵyn saǵan qaıtalap eskerteıin. Zerdeńe toqyp al. Seniń ol ustaz aǵańdy qarashaǵa, jez ben mysqa teńeýge laıyq. Jaýger elde mys qanshama mol ekendigi ózińe málim. Memleket hanyshasy memlekettiń eń asyl qazynasy bolǵandyqtan elimizge seniń kúıeý jigitiń mońǵol Qaısar ýańdy qosqanda mánjige kúıeý nebary tórt-aq Efú bar ekenin bilip al.
Júz rýly jurttyń aldynda bıleýshi memlekettiń hanyshaıymy deıtin mártebeli at-abyroı shań tımesten árqashan muntazdaı taza bolýǵa tıis. Áne sondyqtan memleket aldynda aǵat basyp aıypty bolsań da onyńdy memleket tiregi biz ǵana bilmesek hanysha bolyp jaratylýyńnyń haqysy retinde qyrýar buqaranyń máńgi kóz aldynda qalýǵa tıissiń. Hanysha, záýdeǵalam sen adamgershilikti artyq sanap, memleket múddesine opasyzdyq jasasań aǵat basqan deneńdi memleket tirekteri oqshaý jazalap «nıme me akú oho» dertimen kóziń joǵalǵan soń arýaǵyńa hanyshalyq mártebeni kórsetip turyp, ony adamgershilikke, erli-zaıyptyqqa qulshylyq etkizip, qart ustazyń aıtqandaı ádildikti kózińe kórsetip zamana aýanyna salady. Batys han memleketiniń Han sın úsh eliniń Soosoosy tárizdi ertedegi qysyltaıańda sharasyzdyqtan jazyqsyz jandy óltirgendigin keıin arýaǵy aldynda ádil kórsetetinin ustaz aǵaıyń bekerge shyǵarmas.
Memleket qyzmetkeri bizder seniń ustazyńsha tórt kitap, bes jazýdy ár qarpymen ejiktep jattamasaq ta eskige elikteýde ustazyńnan qalyspaımyz. Memlekettik tártipke qarapaıym buqara men hanysha túgil han da qaıshy kelse báribir, záýdeǵalam han memleket tártibine olqy soqsa mártebe mánsaby qarttar shirkeýinde qabyldanyp, aıdaharly taqqa onymen tuqymdas ýań kóteriletin eskiniń úlgisi úsh hýan, bes dınnen bergi elder tarıhynda az emes ushyrasqan. Mońǵoldyń ýań memleketi tarıhyn mánjige tárjimalaǵan kitaptan qarasań aıdan aıqyn. Memleket qyzmetkeri bizderúshin memlekettiń ornyqtylyǵy mańyzdy. Memlekettiń beriktigi jolynda myńdardy qurbanǵa shalsaq ta alamdamaýǵa tıispiz. Myń jasaıtyn hanymyzdyń ózi memleket saltymen jaraspasa eskilerdiń úlgisimen atqarýǵa mindettimiz. Seni bizder memleket hanyshasy, memleket adamy dep bilip osy qupııany qudaıshylyqpen ashyp otyrmyn. Oıǵa toqy, oryndaı bil. Ashatyn bolsań ókinýmen tynbaısyń, perishteler de seni qorǵaı almaıdy. Patshalyqtyń qısapsyz kózi men qulaǵy bar.
Mánji eline bodan bolǵan hanzý, káris, mońǵol, tıbet, hotyn tárizdi ulttardyń hámmasy bıleýshi ulttyń tuqymy mánji adamyn joǵary, ózin tómen sanaýǵa tıis. Shen-shekpeni uqsas bolsa da mánji adamy bıleýshi ult bolǵany úshin mártebesi joǵary, jaýger memlekettiń barlyq zańnamasynda da qytaıdy ólim jazasyna qolma-qol basyn kesý kórsetilgen.
Jaýger eldiń myń jasaıtyn patsha aǵzamy táńir ámirimen ýaqyt utyp aıdahar taǵynda otyrǵan ýaqytta patshanyń, jaýger eldiń, bıleýshi mánji adamynyń quhy basqa qyryq quraý quldardyń kózine bıik kórinip turmaq kerek. Ejenhanymyzdyń memleket saıasatynda burys-qaǵys nárse joq. Bola qalǵan kúnde memleket saıasatyn júrgizetin bekterde ǵana bolady. Sol jazyqty bolǵan bektiń kim bolýǵa tıistigin memlekettiń tiregi bolýshy myna bizder joǵarydan belgilep, mán-jaıyn uqtyryp, buqaraǵa nasıhattaımyz, memleket saıasaty qashan da durys.
Ony burmalap azamattardy naqaq aıyptaǵan jazyqtyny mynaý dep, ókimetti túzep, aǵattyqty jer jastandyramyz. Bul turǵyda biz qart ustazyń áspetteıtin ertedegi eski joldy ustanyp Soosoonyń memlekettik saıasaty teris emes, onyń qazyna begi kishi tarazymen astyq taratqany teris degendi buqaraǵa tanystyrýdy ustanamyz.
Hanshaıym, sen han tuqymy, memleket hanyshasysyń, Jaýger eldiń memlekettik ishki saıasatynyń kúrdeli nárseleriniń qupıasyn óz mindetińdi júzege asyrýda basshylyqqa alasyń dep muqıat tapsyrdy. Syrtqy saıasat saǵan ǵana qatysty bolady. Aıtylǵan, júktelgennderdiń barshasyn ishke túı de ustan. Osylardy Ejen hanymyzdyń senimdi ýáziri meniń sózim degendi umyt. Táńirlik qupıany ashsań nendeı kúıge tap bolmaǵyń joǵaryda aıtyldy-dep zár kúlkimen sóılegen sol sózderi kóńilge úreı týǵyzyp, tańdana qoryqqan hanyshanyń keýdesi qapalandy. Aqtyq demi sarqylǵansha eshqashan umytylmastaı tapsyryldy. Bala kezinde bir aıtqyzyp jatqa alǵan úsh áripteı aıtylǵan saıyn oıǵa toqylyp, Ejenhannyń memlekettik saıasaty degen sóz estilgen saıyn Ie Daıfúúdiń sol etten ótip súıekke jeter qatty sózderi oıǵa oralyp, jeksuryn keıip-kespiri byrjıa-tyrjıa elesteıdi. Suqty kózi ábjylannyń kózinen aýmaıdy. Keshirim, meırim, aıaý deıtin atymen joq óńmenińnen ótken sýyq kóz janyńdy túırep, júregińdi aınytatyny eske túsip, adam janyn qunsyz dep biletin, adamdy adam, dosty dos deı almaıtyn, ádilet degendi aqıqatqa sanamaıtyn, qashan kórseń seziktenip, erin zaıybyna, atasyn balasyna, ustazyn shákirtine, aǵasyn baýyryna, ýálıin begine, begin hatshysyna aıdap salyp ańdytyp, shyǵystaǵy qytaıdy batystaǵysymen jańjaldastyryp, mońǵoldyń ishin ishki, syrtqy, ólet, torǵaýyt dep ózara jaýlastyryp, syrtaı jik salyp, betpe-bet kelgende bári birdeı qytaı, mońǵol, káris bes tarap patshalyǵynyń buqarasy deı tura dárejesi uqsas mánji áskerı begin qytaı, tıbet, mońǵol, káristen joǵary sanaıdy. Ie Daıfúúdiń tańdaıtyn kadr saıasaty, aqsúıekter ókimeti netken jaýyz edi degen oıǵa tireldi.
Qalaly jerde saýdager birer birer orys adamyn kórgeni oıǵa oraldy. Aqsary saqal-murty, ústerindegi kıimi hanyshaıymnyń kórgen bes násildi adamdarynan ózgeshe bolǵanymen, mońǵol, qytaı qarapaıym adamdaryn ózderimen teń sanap, aǵa-baýyrlarynyń ortasynda júrgendeı baýyrmal, aqkóńildigi kórgen kózge jyly. Qart poptary kemeńger bolǵan soń orys adamy óz halqyn súımesine ne shara. Hanyshaıym sol orystarmen etene tanysqysy kelse de memleket hanyshasy, ýázirdiń hanymy degen sekildi bógetter jol bermegen-di. Ýázirliktiń mońǵol adamy qara, sary dep ala-bóle qaramaıtyn orystarmen ámpeı-jámpeı boldy dep te qyspaqqa alatynyn oılaǵan. Ie Deıfúú dep kúrsingende mánji memleketi qyzmetkerleriniń bári birdeı Ie Deıfúúdiń beınesinde elestedi.
Tańerteń tym-tyrs tynyshtyq edi. İrgeles úıde mánjishelep tildeskenderdiń dybyry estildi. Ie Deıfúú astanaǵa qaıtyp ketken soń kelgen onyń daıf jetekshisi laýazymyna bireýdiń taǵaıyndalǵanyn bildi. Basyn kóterip tyńdap edi, astanadan, daıften joldanǵan dári daıyndaǵyshtyń úni estildi. Muqıat qulaq salyp edi, mańlyq perdeden tabaqshada qart áýlıeniń Qaısar ýańǵa jasap bergen burqany kózge shalyndy. Sývd ustaı shyqqan shyraqtyń bozalańdaǵan jaryǵy túsip, muńdana kúlimsiregen túr-túsi birtúrli, Jaýger memleket ýálıiniń nusqaýymen qart áýlıege onyń qasyndaǵy bir kútýshi arqyly qarý jiberip ol dúnıege attandyrǵan ýaqıǵany eske túsirgendeı. Qańyraǵan abajadaı ordada japadan jalǵyz jatqan hanyshaıymǵa jumyr jer betinde ózi ǵana bardaı sezildi. Basyn jastyqqa sulq tastaı salyp edi, esil joldasyn astanaǵa shaqyrtyp alyp, asa aıaýsyzdyqpen óltirgenin sherlene eske alyp, sherýdegi mońǵol ulyqtarynyń kóteshisi bolǵan shaldardyń aıtqan sózi oıǵa keldi.
Aqsaqaldardyń muńly sybyr-kúbirine qaraǵanda Qaısar shyn ýań jaýger elinen mońǵolyn bólip áketýge mońǵol ulyqtarymen qyrda astyrtyn máslıhattasqanyn álgi Ie Daıfúúdiń qol-aıaqtary jetkize qoıypty. Másele ýshyǵyp, hanshanyń qolynan keleri joq, ýań astanaǵa shaqyrylyp ajal qushypty. Sherý bıleriniń atqosshy kárileriniń áńgimesine qaraǵanda mońǵol bıleri nekelesken soń patshalyǵymyzǵa opasyzdyq jasap, mońǵoldy azat etpekke talpynady ekensińder, kóretinderiń osy. Qaısar ýańdy tashan tıynnyń tesiginen ótkize azaptap óltirgen, qısapsyz jaraqat alǵan denesin toı sońynda kórsetkende masaıraǵan bıler shoshyp aqyl-esterin tabanda jıǵan kórinedi.
Sony súıekteri syrqyraı eske alǵanda súıiktisiniń azappen óltirilýi qorqynyshty-aq, tulaboıy qaltyrap, óz denesin tıynnyń tesiginen ótkizgendeı jany qınaldy...Onymen qosa súıikti jubaıynyń qany, óz perzenti, qart áýlıeniń izbasary ekinshi boǵdanyń da óltirilgendegi anasynyń kegin aıtyp til jeter me? Sansyz kekti táńirge aıtarsyń ba, aspan alys, jerge aıtarmysyń, jer qatty dep toryǵyp jatqanda jubaıynyń atqosshysy shaldyń jáne bir sózi oıǵa oraldy.
Aqsaqaldyń júdeý júzi kózge kóringendeı elestep, aıtqan sózi estilgendeı. Beregen boǵda senimdi birer bılermen bas qosyp, ata-babalarymyzdy qarýly kúshpen basyp alǵan mánji hanynyń jaýyzdyǵynan maıdan salyp qutylaıyq desken eken. Uly iske bári túgel jan aıamaı, jalanǵan qylysh pen kezelgen myltyqtan taısalmaýǵa sert etelik desip barshasy burqandaryn ustaı ant-sý ishkende qart atqosshy ýańnyń syrt jaǵynda turypty.
Ańdamastan jalt qarasa ýázir, ýálıler qoltańba salynǵan paraq shyǵaryp, ant kóterip tábárik alǵanyna kári atqosshy mánisin uqpaı ań-tańbolǵan. Sonymen májilis tarqaǵannan keıin boǵda bı ózi jaqsy kóretin kárteń bir malshyǵa ózimsinip, mánjiniń jaýyz bıliginen qutylý jolyn ıgi jaqsylarmen biraýyzdan kelistik degen eken, malshy qart bul uly isti qalyń buqara qoldap qozǵalary haq. Tek qana mundaı máseleni keliserde atshabarlar beketin qysqartyp tastaǵan jón bolar edi. Ýázirlik sekem alyp, astanaǵa habarlap qoıýy kádik emes degende ǵana kári atqosshy bılerdiń anttasýyn eske alyp qulaq túrse ýázir, ýálıler beketten astanany betke ala attana jónelgenin beket bekterinen estipti. Hanymǵa asyǵys jetip, istiń jaıyn eńireı málimdep, bul jaıtty Boǵdaǵa bildirmek bolǵan eken, ýázirlikten boǵdanyń saraıyn qorshap alyp, ol aýyryp jatyr dep mańyna jan jýytpaı qoıǵan.
Ie Daıfúúge jolyǵyp, jaǵdaıdy bilmekke talpynsa da boǵda syrqat, kezigýge mursasy joq, Hanyshaǵa dáriger kerek bolsa ýaqytsha onyń kómekshisi járdemdessin degen jaýap alǵan soń hanshaıymǵa bári de uǵynyqty boldy. Ol ıgi-jaqsylar halqyna opasyzdyq jasady, Ie daıftiń «memleket tireginiń» qol-aıaǵyna aınalǵany osy, balaǵa kómekteser aıla joq, ákesimen birdeı boldy dep qasiret ústine qasiret jamady. Boǵdaǵa eki dúrkin elshi joldaǵanymen jaýap ala almady, hotgoıdnyń qaharmany Sengúnjav jaýger eline qarsy attanǵany úshin ýázirlik jasaǵynan soqqy jep óltirilgendikten onyń kishi hanymy, hotgoıd Dashtyń qyzy hotgoıd degen aıyppen saraıda qamalǵanyn hanyshaǵa aspaz arqyly eppen habarlady. Kómek suraǵan Ie Daıfúúden de sekem alǵan hanshaıym qamyryǵa otyryp oılasa, el múddesin oılaýmen qart áýlıe kóz aldynda pyshaqtalyp, eri tiri tozaqpen óltirilip, áýlıeniń izbasary retinde taqqa otyrǵan ulynyń ý iship ólgeni jan túrshigerlik qasiret bolmaǵany ma.Hotgoıd Sengúnjav óltirilgen jyly Ie Daıfúúdiń qojaıyny da memleket saıasatyna baılanysyp Beıjinde basyn alǵyzdy. Jaýger memlekettiń qulyna aınalǵan qytaı buqarasynyń kóptegen aýdanynda solarmen birdeı jazalanǵan adamdarda qısap joq. Solardyń ishinde men sekildi súıgen jar, súıikti perzentinen aıyrylǵan áıelder, analar qanshama! Jaýger memlekettiń saıasaty degenimiz el otbasyna qamtylǵan qyrýar ultttar men ulystarda adamdy azaptap, janyn shyrqyratyp jatqanyna qaraǵanda qupıa ýálıler men ıe daıftiń aıaýshylyq, janashyrlyq degendi bilmeıtin dúleı qara kúshteri hanshaıymǵaashyq kóringendeı sezilip, ashyna kúbirledi:
«Ie Daıfúú, Ie daıfúú! Seniń memlekettik tártibiń tártipsizdik eken-aý! Seniń «oqý soqqan» deıtin, meniń qart ustaz aǵaıymnyń adamdy adam dep biletin tártibi naǵyz tártip eken ǵoı!».
Jaýger memlekettiń qulyna aınalǵan júzdegen taıpaly, júzdegen tilde sóıleıtin halyqtardyń senderdiń ıleýlerińe ıtshe kónip máńgi azap shekpegi jalǵan eken. Senderdi etimen, qanymen myń kún asyrasa da qaryzyn qýzaıdy eken. Qaıǵy jutqan jar, qan jutqan ana, qasiretti hanshaıym myna men sol azapty keshsem de menshe zar shekkenderdiń ashshy aıqaıy arýaqtarymen birge bas kótergenin keshikpeı kózben kóresińder. Ádilet, aqıqat jeńiske jetip, aqedil qart ustazym aıtqandaı dúnıe júzi jalǵyz ǵana otbasyna toǵysyp, halaqtardyń baýyrlasar ýaqyty kelgende sol ýaqyttyń jolynda qurban bolyp, azap arqalap ótkenderdiń ǵıbadathanasy boı kótereri anyq degen oı túıdi. Tebirenip, qyzýy kóterilgenine janary shyraqtaı jaınap kúbirleı tústi. Qańyraǵan abajadaı ordadaǵy mańlyq perdeniń artynda jatyp, áldenýaqytta esik túrilip, sybys bilindi de Sývd samaýyrmen sháı kótere kelip edi, oǵan ilese dári ezgish bek te jetip, perde aldynda jartylaı izet bildire ıilip:
– Astanadan qart ýálı daıfúúdiń jasap jibergen Hanshaıymdy qaljyraýdan seıiltip, qaıǵysyn aryltatyn ishirtkisi edi, alyp keldim-dep edi, mańlyq perdeniń arǵy jaǵynan qarasa, ákesiniń aıaýly uly, anasyn apalap emirenetin perzenti boǵdaǵa sharshaý shyǵaratyn dári bergen sol álgi dári ezgishtiń tájine kók tas qosylyp taǵylǵanyn baıqap:
– Mynaý dárińde seniń tymaǵyńa kók tas qosyp bererlik qudiret bar ma? degen saýal qoıyp edi, dárishiniń basy tómen salbyrap ketti.
– Sývd, anaý dárisin alyp bershi-dep basyn kóterip otaryp, Ie dafúúdiń «oqý soqqan» deıtin qart ustazyna bala kezinde oqyp bilgenderin tektetip, úrdistik qurmalas sóılemnen quralǵan sol tórt kitaptyń sózderi men qaripterine sheshim bere jaýap qatqan jalyndy jastyq dáýrendegi zor daýysymen jigerlene ún qatty:
– Mende batyr babam Nýrhastyń qarý-qaıraty joq bolǵanymen jigeri bar. Daıchın gúrún doroı gúnjú nımene aký oho. Jaýger eldiń memlekettik hanshasy dertten óldi.
Qýanysh pen qaıǵymdy osynaý elde qabat ótkizgen et pen súıegim beınet arqalap kele jatsa da erjúrek mońǵoldyń topyraǵyna kómińder. «Memleketiń máńgilik emes. Halyq máńgi jasaıdy» - dep sol bir kári daıfúúlerińe aıta baryńdar! - dep dárishiniń alyp kelgen dárisin bir demmen basyna kótere saldy da jup-juqa shynyny ózine tańdana qarap turǵan Sývdǵa qaıtaryp ustata salǵan soń qýaty sarqylǵandaı kózin tars juma sylq túsip jata qaldy.
Menmensip turǵan dárishiniń beti qaıtyp, jigeri muqalyp, mysy basylyp moınyna sý ketkendeı, jaýap qaıtarýdan da qaımyǵyp, aýzy býylyp, sheginip úıden shyǵa berdi. Hanshaıymnyń súıikti kútýshisi Sývd ǵana qasynda qalǵan edi, máseleniń mánisine endi ǵana baryp, mańlyq perdeniń aldynda, sháıin jerge qoıǵanyn umytyp, qańyrap qalǵan ordada býlyǵa jylap turǵanda qyzdyń demimen mańlyq perde qozǵalyp, altyn sholpysy baıaý ǵana syńǵyrlap tura berdi.
Sońy.
1962 qara barys jyly 20-25 qyrkúıek.
aýdarǵan Shynaı RAHMETULY
Mońǵolıanyń "Eńbek sińirgen mádenıet qaıratkeri", aqyn-jazýshy, aýdarmashy
Baıan-Ólgıı
2018.Hİİ.29-30
6alash usynady
