San qıly ómir úrdesinen jelkenin jyqpaı bizge jetken, urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp, jetelilikke jetelegen, salt-sana, ǵuryp-ádetterimizdiń kóp sandysy, búgingi tańda tabıǵı jemirilip, tipti keıbiri joǵalýǵada aınaldy.
Búkil elimizdegi ult murasyna, ult mádenıetine dańǵyl jol ashyp, jańa mádenıet qurýdyń uly joryǵyna sherý tartyp otyrǵan tusta, ulttyq salt-sana, ǵuryp-ádet muralaryn jınaý, zertteý, saralaý, kádege jaratý ár bir esti azamattyń boryshy sanalmaq.
Ardaqty analar men arýlarymyzdyń ótkeni men búginne oı kózimen qarasaq, ádep-ıbadan attamaıtyn, salt-dástúriniń keıbiri búgingi myna dáýirde esimizden kóterilip, aramyzdan izi sýyı bastaǵany shyndyq. Sonyń biri salasy, qyz uzatylarda aıtylatyn saryn, aýjar, aýshadıar syndy tárbıelik, estetıkalyq quny asa joǵary turmys – salt jyrlary.
Saryn, aýjar, aýshadıar aıtýlardyń toıdyń sońynda uzatylatyn qyz ben aýyldaǵy ysylǵan qyz-jigitterdiń aıtatyn qoshtasý óleńi. Munda tereń, tamasha, aqylályq júıemen tyńdarmandy tebirentip, tańdaılaryn qaqtyrady ári toıdyń tamashasyn asyryp, ultymyzdyń asyl dástúrin áıgileıdi. Al, búgingi mynaý damyǵan zamanda bul mádenıetimizdiń syny ketip barady.
Qazaq balasy shyr etip dúnıe esigin ashyp, panıden baqıǵa attanǵanǵa deıingi aralyqta búkil ómirin toımen ótkizedi. Shildehanadan tartyp, úılendirý, otaýlaýǵa deıin bári de toı-dýmanmen ótkiziledi. Sondyqtan, uly aqyny abaı: «Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń, óleńmen qara jerge kirer deneń» dep tujyrymdaǵan. Mine, osyndaı biriniń saltanatynan biri asyp, birine-biri ulasyp jatatyn toılardyń árqaısysyndaǵy ózindik josyn-ereje, tártip-qaǵıdalary ǵasyrdan ǵasyrǵa jalǵasa kele ulttyq salt-sanany qalyptastyrǵan, ári ony damytyp, kemeldendirip otyrǵan. Sondyqtan toı salty qazaq etnografıasynda asa mol bilimdi qamtyǵan máýeli salanyń biri.
Aýshadıar - toı jyry. Dástúri úılený, qyz uzatý toıynda oryndalatyn án-jyr. Belgili yrǵaqpen, ádemi bezendirýmen, kórkemdikpen, erekshe saltanatpen oryndalady. Ókinishke oraı qazir aýshadıar múlde umytylǵan. «Aýshadıar» qyz uzatý, úılený toılarynda jastarǵa arnalady. Jańa otbasyn qurǵaly otyrǵan jastardyń jańa ómirlerine arnap aıtylady. «Aýshadıar» asa baı, ulttyq dástúrmen taza nıetterimen urpaq jalǵastyrýdy bildiredi.
Aýshadıar – qyz uzatylarda aıtylar naqyl óleń. Qalyptasqan dástúr boıynsha toı ústinde de, toı tarap toı aıaǵy saıabyrlaǵan sátte de jáne qyz attanar mezgilderde aıtylady. Qazaq ishinde birneshe túri bar. Mysaly: sanamaq túri bylaı aıtylady.
"Aýshadıar - bir bolar,
Jamannyń kóńili kir bolar.
Ata-anasyn syılaǵan,
Aq shalmaly bı bolar.
Aýshadıar - eki der,
Er jetkenniń erki der.
Omyraýy tolǵan on túıme,
Qyz balanyń kórki der.
Aýshadıar - úsh bolar,
Atan túıe kúsh bolar.
Eki jaman qosylsa,
Óle-ólgenshe ósh bolar.
Aýshadıar - tórt bolar,
Qyzdyń qoıyny órt bolar.
Eki jaqsy qosylsa,
Óle-ólgenshe sert bolar.
Aýshadıar - on tórt-ty,
Bul jalǵanda ne tekti?
Basyna kún týsada,
Sertte turǵan qyz tekti"
- dep jalǵasyp otyrady. Aýshadıardyń ón boıynda ómirdiń ózekjárdi saǵynshy, muń, qımastyq, talym-tárbıe, ǵıbyrat bári qmtylyp jatady.
Sonaý álmısaqtan beri, keń saharada erkin turmys keshirip kelgen halqymyzdyń ádet-ǵuryp, salt-sanalarynyń úılesimdi bolyp kelgeni barshaǵa aıan. Alaıda, zamannyń damýyna saı bul salt-sanalarymyzdyń turmys talabyna úılesetin de, úılespeıtin de jerleri bolýy múmkin. Biraq qazaq mádenı murǵattaryn tolyqtaý jáne kemeldendirý, olardy jatsynbaı, shetke qaqpaı qajetymyzge qaraı oryn berip, ulttyq muramyzdy áshekeıleýge borshty ekenimiz haq.
Adamdyqty sonaý erteden tanı bilgen halqymyzdyń tamasha tańdaýly dástúrlerin zaman talabyna, zamannyń damý zańdylyǵyna úılesitirsek, jalǵasty damytýǵa ári ulttyq salt-dástúrlerimizben jańa dáýirge jol tartsaq qandaı ǵanıbet.
Qýanysh İLIASULY
6alash usyndy
