O' Genrı – XX ǵasyr basynda ómir súrgen amerıkandyq jazýshy, novelashy Ýılám Sındı Porterdiń laqap aty. Ýılám Sıdnı Porter 1862 jyldyń 11 qyrkúıeginde AQSH–tyń Soltústik Karolına shtatyndaǵy Grınsboro qalasynda dúnıege keldi.
Jazýshynyń alǵashqy ádebı tájirıbeleri 1880-shi jyldyń bas kezinde bastaldy. 1894 jyly Porter Ostınde Rollıng Stoýn atty ázil–ospaq aptalyq jornalyn shyǵara bastady. Jazýshy ádebı qaýymǵa O' Genrı degen ádebı esimmen tanyldy.
O’ Genrıdiń jalǵyz "Patsha jáne qyryqqabat" romany 1904 jyly jaryq kórdi. Osy basylymnan keıin «Tórt mıllıon» «Janyp turǵan sham», «Batystyń júregi», «Qala daýysy», «Igilikti aldamshy», «Taǵdyr joly», «Tańdamaly», «Naqty ister» sıaqty birqatar áńgimeler jınaǵy jaryq kórdi.
Ol óziniń novelalarynda ótken ǵasyr basyndaǵy amerıkandyq ómirdiń, amerıkandyq shyndyqtyń betbeınesin kórsetti. Óz zamanynyń rýhy, qaıshylyqtary, turmystyq tragedıalary ádebıette «O' Genrıdiń Amerıkasy» degen uǵymdy qalyptastyrdy. Ásirese «Sońǵy japyraq» atty novelasy eń áserli, júrek qozǵaıtyn shyǵarmalarynyń biri bolyp sanaldy. Óz zamanyndaǵy amerıkandyq bolmystyń naqty, shynaıy kórinisterine sergektikpen qaraı bildi. Bul shyǵarma «Janyp turǵan sham» shyǵarmalar jınaǵynda 1907 jyly jaryq kórdi.
Avtordyń áserli shyǵarmalarynyń biri. Kúrdeli psıhologıalyq sújetke qurylǵan novela. Shyǵarmada eki qyzdyń dostyǵy, ómirge kózqarasy, arman-múddeleri, erik-jigerleri baıandalady. Shyǵarmada qarapaıym halyqtyń turmys tirshiligin aıta otyryp, olardyń ómirge degen kózqarasyn baıandaıdy. Ár keıipkerdiń óziniń armany bar. Biraq sol armanǵa jetý jolyn ózi tańdaıdy. Qarttyq pen jastyq, ómir men ólim, aýrý men saýyǵýdyń araqatynasyn sheberlikpen asha bilgen. Shyǵarmadaǵy keıipkerlerdiń beınesi shyǵarma sújetiniń damýy arqyly ashyla túsedi. Súdı – bolmysy erik-jigeri, rýhy myqty qyz. Sýret salý arqyly aqsha taýyp, naýqas qurbysyna da qarap qamqor bolady jáne oǵan sózi men isi arqyly senimdilik sezimin uıalatady. Al Djonsı – álsiz, sezimtal, qıalshyl, názik qyz. Berman qart naýqas qyzǵa ómir syılaýshy keıipker retinde beınelenedi. Shyǵarma arqyly oqyrman ónertýyndysy adamǵa úmit syılaıtynyn, ómirge qushtarlyǵyn oıatatynyn túsinedi.
SOŃǴY JAPYRAQ
(novela)
Taǵdyr uıytqymasy áldeqaıdan eriksiz aıdap ákelip tabystyrǵan eki jas sýretshi qyzdyń stýdıasy úsh qabat kirpish úıdiń joǵarǵysynda edi.
Bul úı kósheleri qysqa-qysqa, qısyq-qısyq shımaı-shytyrmanǵa aınalyp ketken kvartalda, qalanyń shet jaǵynda. Taǵy bir tańǵalarlyǵy – jalǵyz uzyn kóshesi ózinózi eki ret kesip ótedi.
Arzanyraq páter, soltústikke qaraǵan tereze izdeıtin sýretshiler qalanyń osy túkpirine úımelesipti. Qashanda qaryzdanbaı tura almaıtyn eńbektiń adamdary mundaı qumyrsqanyń ıleýinen qaryzyn jınaýshylarǵa ońaılyqpen taptyra da bermeıdi. Qaǵaz kerek, boıaý kerek, kenep kerek… Basy artyq aqsha joq, bolyp kórgen de emes.
Sýretshi eki jas qyz Súdı men Djonsı biri Meınnen, biri Kalıfornıadan kelgen edi. Arzan bir restoranda tanysqan. Kórkemónerge, kóılek jeńiniń jańa modasyna kózqarastary úılese ketti de, ekeýi bir stýdıaǵa ornalasty. Jan aıaspas dos bolyp ketti.
Ol mamyr aıynyń kezi edi. Qazir qarasha aıynda ókpeden alar otamaly aýrýlar kóbeıip ketti. Bir kúni Djonsıdi alyp urdy. Kádimgi kúıdirip-jandyryp áketetin otamaly. Taldyrmash qana, názik jaralǵan jas qyz qazir temir tósekte jatyr. Tor kózdi goland terezesinen kórshi úıdiń kirpish qabyrǵasyna qaraıdy da jatady. Basqa jaqqa kózin bir aýdarmaıdy.
Djonsıdi emdeýge kózderin qastary jaýyp ketken, aýzyn murty jaýyp ketken qartań doktor kelip júredi. Sońǵy bir kelgeninde doktor termometrdi qatty silkilep túryp:
Jazylyp ketýine on upaıdan biraq upaıy bar! – dedi Djonsıdiń serik qyzy Súdıdi korıdorǵa alyp shyǵyp.
— On upaıdan biraq upaı! Onda da ózi jazylǵysy kelse, tiri qalǵysy kelse! Aýrý adamnyń ózi ólimge moıyn usynyp, tirlikten úmitin úze berse, biz beretin dári-dármekte túk qasıet qalmaıdy. Sizdiń jas serigińiz bul aýrýdan jazylmaımyn dep birjola moıyndap qoıǵan sıaqty. Oıynda ne bar edi óziniń?
— Ol… syrly boıaýlarymen Neapolıtan buǵazyn jasamaqshy edi.
— Boıaýlar! Buǵaz!.. Sóz emes!.. Qaljyraý! Onyń júreginde oılaýǵa turatyn birdeme joq pa edi deımin. Mysaly erkek…
— Erkek deısiz be? – degende Syıýdıdiń daýsy qattyraq shyǵyp ketti. Erkek te oılanýǵa tura ma!.. Joq, doktor, ondaı túgi de joq.
— Onda jas beıshara qatty álsiregen eken! Men ǵylymnyń ýákili retinde qoldan kelerdiń bárin istep baǵarmyn. Biraq ólimge ózi beıimdelip jatqan aýrýǵa beriletin dári-dármektiń jarymy dalaǵa ketedi. Ómirden, osy dúnıeden úmitin úzbese eken. Eger siz anaǵan-mynaǵan qyzyqtyryp, tym bolmasa bıyl qysqy kóılektiń jeńi qandaı bolar eken dep surata alsańyz, serigińizdiń jazylyp ketýine bes upaıdan bir upaı utysy bolar edi. On upaıdan bir upaı men bes upaıdan bir upaıdyń arasy jer men kókteı! Túsindińiz ǵoı?
Doktor ketken soń, Súdı stýdıaǵa baryp japonnyń qaǵaz oramaly ezilip ketkenshe jylap-jylap aldy. Sodan soń jeńil bir ándi aqyryn ǵana yńyrsyp Djonsı jatqan bólmege qaıtyp keldi. Qolynda sýret salatyn taqtasy da bar edi.
Djonsı betin tereze jaqqa bere jatyr eken. Aryqtaǵan denesi kórpe astynan áreń seziledi. Uıyqtap jatyr dep qalarlyq únsiz jatyr.
Súdı ysqyrýyn qoıyp, alyp kelgen taqtasyn jaıyp, bir jýrnalǵa basylatyn áńgimege baılanysty sýretterin sala bastady. Jas sýretshilerdi kórkemenerdiń kúreń jolyna ákeler súrleýler sondaı jýrnaldar arqyly ótetini belgili ǵoı. Súdı de sol súrleýlerdiń birinde júrgen.
Súdı sýretin sala otyryp, Djonsıdiń aqyryn ǵana sybyrlap jatqanyn estidi. Áldeneni basynan aıaǵyna qaraı emes, aıaǵynan basyna qaraı sanap jatyr:
— On tórt… on úsh…
Súdı ornynan atylyp turyp Djonsıdiń qasyna keldi. Kózderi ashyq, terezeden kóringen áldenemeni sanap jatyr.
— On eki… – dedi Djonsı. Az kidirip: – on bir… on, toǵyz… – dep az ǵana toqtaldy da, – segiz, jeti, dep jubyn jazbaı aıtyp jiberdi.
Súdı de terezege qarady. Aýrý adam sanaıtyndaı ne bar ekenin kórgisi keldi. Ańyrap jatqan sur aýla… Jıyrma qadam jerden kóringen kórshi úıdiń kirpish qabyrǵasy. Kóńil aýdaryp, kóz tartar basqa esh nárse joq. Túp tamyrlary shirı bastaǵan, eskirgen búlis shyrmaýyq býnaq – býnaq túkti butalarymen kirpish úıdiń qabyrǵasyn beldeýlep jaýyp alypty. Kúzdiń sýyq jeli shyrmaýyq butalarynda qalǵan japyraqtaryn julyp áketip jatyr.
— Aınalaıyn-aý, nemeneni sanap jatyrsyń? – dedi Súdı.
— Alty, – dedi Djonsı áreń ǵana. -Endi tez-tez julyna bastady. Budan úsh kún buryn júzge jaqyn edi. Sanaǵanda basyń aınalatyn. Endi ońaı sanalady… Áne, tagy bireýi ushyp tústi. Endi beseýi-aq qaldy.
— Neniń beseýi deısiń?
— Japyraqtardyń deımin. Eń sońǵy japyraq ushyp túskende men de ólemin. Men muny úsh kúnnen beri bilip jatyrmyn. Ony saǵan doktor aıtpady ma?
— Mundaı ábestikti birinshi ret estip túrmyn! – dedi Súdı. -SHirigen búlistiń japyraqtary men seniń jazylyp ketýińde qandaı baılanys bolmaq? Sen, jarymes qyz, sol kári búlisti jaqsy kórýshi me ediń. Óıtip ábestenbeı jat! Doktor búgin ǵana seni tez jazylady dedi. Toqtaı turshy, sonyń ózin qalaı aıtqanyn esime túsireıin. E, bylaı degen eken: «On upaı seniki, bir úpaı aýrýdiki» dedi. Tramvaıda kele jatqan, ne bolmasa bir jańa úıdiń qasynan ótip bara jatqan jurttyń ómirlik upaıy osydan kóp deımisiń? Sózdi qoı, azyraq sorpa ish! Ol eki arada Súdı qurbyń bir sýret salyp tastasyn. Ony redaktorǵa ótkizip jiberip, aýyrdym dep erkelep jatqan Djonsı qurbysyna sharap ákelsin, sorpa ákelsin, ózine shoshqanyń kotletin alsyn…
— Sharap ákelýdiń keregi bolmas, – dedi Djonsı terezeden kózin almaı jatqan boıy. – Áne, taǵy bir japyraq ushyp tústi. Endi tórteýi-aq qaldy. Joq, sorpa ishkim kelmeıdi. Eń sońǵy japyraqtyń ushyp túskenin kórgim keledi. Sonda men de ólemin.
— Aınalaıyn Djonsı, – dedi Súdı eńkeıip. -Men jumysymdy bitirgenshe kózińdi ashpaýǵa, terezege qaramaýǵa ýáde etemisiń? Men myna jasap jatqanymdy bitirýim kerek qoı. Átteń, jaryq kerek, áıtpese terezeniń shymyldyǵyn túsirip jiberer edim.
— Stýdıaǵa baryp aıaqtamaımysyń! – dep Djonsı salqyn jaýap qaıyrdy.
— Seniń qasyńda bolǵym keledi, bul bir. Ekinshi, seni sol shirigen japyraqtarǵa qaratqym kelmeıdi.
— Onda sýretińdi salyp bolǵan soń aıtarsyń maǵan. Men eń sońǵy japyraqtyń ushyp túskenin kórýim kerek. Sony ǵana kútip jatyrmyn. Kútýden jalyqtym, oılaýdan jalyqtym. Meni bul ómirden ne jibermeı jatsa, sonyń bárinen tezirek qutylǵym keledi. Sodan soń ana japyraqtarǵa uqsap úzilip túsip, tómendep baryp qulaǵym keledi.
— Sen azyraq uıyqtashy, aınalaıyn! Men Bermandy shaqyryp ákelýim kerek bolyp otyr. Men bir altyn izdeýshi qańǵybastyń sýretin qarap otyryp salmaqshy edim. Qazir qaıtyp kelemin. Men kelgenshe qozǵalma, bildiń be?
Berman qart ta sýretshi bolatyn. Biraq joly ońǵarylmaı qoıǵan adam. Jasy alpystan asqan. Keýdesin jaýyp ketken saqal-murty uıqy-tuıqy bolyp júredi. Kóp ishedi. Ol bir adam tańǵalarlyq tamasha sýret jasaımyn degeli qashan! Áli bastaǵan da joq. Budan shırek ǵasyr buryn kerip qoıǵan kenebi áli tap-taza kúıinde tur. Joqshylyqtyń temir qoldary alqymyńnan bir aıyrylmasa, sýretshi armany qaıdan oryndalsyn! Mańdaısha, jarnama jazyp berý sıaqty usaq-túıekpen kúnin kóredi. Ózi bir yńǵaıǵa ońaı kóne bermeıtin kejir adam. Solaı bola tura eki jas sýretshi qyzdar úshin janyn berýge bar. Sol eki qyzdy kúzetýge qoıylǵandaı mańdaılarynan shybyn ushyrmaıdy.
Súdı Berman qartty ne úshin shaqyra kelgenin aıtty. Saǵan qarap otyryp bir qańǵybas qazymyr shaldyń sýretin jasaǵym kelip edi dedi. Sodan soń, Djonsıdiń sońǵy japyraq ushyp túskende men de ólemin dep jatqanyn aıtty. Ómir baılanysynan birjola kúder úzse, sol sońǵy japyraqtaı úzilip túserin uǵyndyrǵysy keledi! Berman qart áýeli tas-talqan bolyp ashýlandy:
— Ne degen aqymaqtyq! Kúni jetken kúzgi japyraq úzilip tússe, balǵyn jas qyz óle ketý kerek pe eken! Barmaımyn!… Sen ony nege sondaı sandyraqqa jetkizdiń? – dep Súdıge ursa bastady.
— Djonsı ál ústinde jatyr ǵoı, jeksuryn shal! Kúıip-janyp jatqan adam sandyraqtamaı qaıtýshi edi? Túsinseńshi, Djonsı ál ústinde jatyr, ál ústinde!
Tentek qart birden qulap tústi:
— Aınalaıyn, balapanym-aı, sorly Djonsıim-aı! – dedi shal. Qyzarǵan kezderi jasaýrap ketti. – Júr, kettik! Mundaı óliler uıasyna aınalǵan qalada Djonsı sıaqty aıaýly qyzǵa aýyrýǵa bola ma eken! Men anaý oıymda júrgen tamasha sýretimdi jasap bolǵan soń úsheýimiz de ketemiz bul qaladan. Ketemiz! Alyp ketemin ekeýińdi! Áketem!
Bular kelgende Djonsı qalǵyp ketken eken. Súdı terezeniń shymyldyǵyn túsirip jiberdi de, Bermandy ekinshi bólmege alsh shyqty. Biri qartań, biri jas, eki sýretshi terezeden shyrmaýyq búliske qarady. Til qatyspaı uǵynysyp qaraıtyndary baıqalady. Jalǵyz japyraq, eń sońǵy japyraq úzilip túskeli bulǵalaqtap tur eken. Sýyq jel úıytqı soǵyp tek qana sol jalǵyzdy julyp áketkisi kelgendeı qutyryndy. Qarly jańbyr áli sabalap túr. Qart sýretshi terezege qarap, qalaı bolsa solaı otyra ketken qalpynda qatty da qaldy. Qazir ol Mıkelandjelo jasaǵan Musanyń sýretine uqsap ketipti. Keshki teńiz tolqynyndaı buıralana dýdyraǵan uzyn býryl shashtary men saqal-murty uıqy-tuıqy aralasyp, shalbar jyrtyǵynan qyzaryp kóringen tizesine deıin shubalyp jatyr.
Sýretker óz janynyń neden qýanǵanyn, neden qaıǵyrǵanyn, shoshynǵany men qoryqqanyn ózi ǵana sezinedi. Oǵan kóldeneń oı qosýdyń keregi joq.
Kórkemóner dúnıesi, oı men sezim kúısandyqtyń tilderindeı, ne bolmasa dombyranyń pernelerindeı ózara kelisim tappasa, esigin birjola jaýyp alady. Qalaı qaqsań da ol esik ashylmaq emes. Adam janyn omyraý soqtan, opasyzdyqtan, saýdagerlikten, surqıalyqtan tazarta berer shynaıy ónerdiń óz tili, óz súrleýi bar. Qazir sýretshi qarttyń oı-sezimi neni qaınata bastady, ony ańǵarý ońaı emes-ti. Múmkin bul joly úzilgeli túrǵan japyraqtaı qaltyraǵan jas qyzdyń janyn qalaı alyp qalýdy oılap otyrǵan bolar. Múmkin qarttyń ómir boıǵy uly armany – tańǵalarlyq tamasha sýret salar saǵaty soqqaly turǵan shyǵar.
Qart ún qatpaı shyǵyp ketti…
Erteń tań ata Súdı oıanyp ketse, Djonsıdiń buldyr tartqan kózderi terezeniń shymyldyǵynda – oıaý jatyr eken.
— Shymyldyqty ashshy… Dalaǵa qaraǵym keledi, – dedi Djonsı, sybyrlap qana.
Súdı baıaý qozǵalyp baryp shymyldyqty kóterdi de tańǵaldy. Túni boıy qarly jańbyr sabalap, ókpek sýyq jel uıtqı soǵyp túrsa da, shyrmaýyqtyń eń sońǵy japyraǵy áli ushyp túspegen eken! Sabaǵyna jaqyn jaǵy áli qara-kók, qol aranyń tisterindeı irkis-tirkis jıek erneýi sarǵaıyp, qaltyrap áli tur!
— Sońǵy japyraq túni boıy soqqan surapyl jel men qarly jańbyrdan ushyp-aq túsken shyǵar dep edim… Búgin ushyp túsetin bolǵany da… Sonda men de ólemin, – dedi Djonsı.
— Ózińdi oılaǵyń kelmese, meni nege oılamaısyń, Djonsı, -dedi Súdı eńkeıip kelip. -Meniń kúnim ne bolar?
Djonsı jaýap qaıtarmady. Syr-sıpaty belgisiz uzaq saparǵa ázirlenip jatqan adamnyń jany bul dúnıeniń tirshiligine jatsyna bastaǵan eken. Adammen de, ómirmen de baılanysy úzilip bitýge aınalǵan.
Búl kún de ótti. Keshki qas qaraıǵan kezde de jalǵyz japyraq úzilip túspeı tura berdi. Túnge qaraı taǵy da soltústiktiń sýyq jeli soǵyp ketti. Qar aralas jańbyr da toqtalǵan joq.
Tań atqan soń Djonsı taǵy da terezeni ashtyrdy. Sońǵy japyraq áli tur!
Djonsı japyraqqa uzaq qarap jatty da, Súdıdi shaqyrdy. Kózderi ushqyn atqandaı jarqyrap:
— Men bir ońbaıtyn qyz ekenmin! – dedi Djonsı. – Anaý sońǵy japyraq meniń sol ońbaǵan qyz ekenimdi kózime kórsetýge ushyp túspeı turǵan sıaqty. Ólim tileý degen ne degen kúná, ne degen beısharalyq! Ákel sorpańdy! Sodan keıin sútpen sharap ber… Áýeli aına ákel… Aınalamdy jastyqpen qymtap ber. Men seniń tamaq ázirlegenińdi kórip otyrǵym keledi.
Bir saǵattan keıin:
— Súdı, janym, endi meni bir kezde Neapolıtan buǵazyn jazyp shyǵarmyn dep te senemin! – dedi Djonsı.
— Búgin eki jaqtyń upaıy da birdeı! – dedi doktor Súdıdi ońasha shyǵaryp alyp. – Jaqsylap kútseńiz, jeńis sizdiń jaqta!
Erteńine bir kún aýyryp sýretshi qart Berman óz bólmesinde ólip qalypty. Denesine sireýlenip jabysqan kıimderi, keshki teńiz tolqynyndaı býryl shashy men saqaly – bári de kók muzdaq bolyp qatyp qalǵan. Aıaq kıimderi muzdap qatqan, batpandaǵan balshyq. Kók-ala, sary-ala boıaýlar edende jaırap jatyr. Fonaryn sóndirýge de shamasy kelmegen. Qarly-jańbyrly sýyq túnde dalada bolǵany anyq…
Qart sýretshi salarmyn dep ómir boıy arman etken eń tamasha sýretin sońǵy japyraq ushyp túsken túni jasaǵan eken. Onysy jalǵyz ǵana japyraq!
Áli úzilmeı turǵan, qyz janyn alyp qalǵan sol japyraq edi…
6alash usynady
