«Meniń taǵdyrym — tunǵan azap pen qasiret. Jazyqsyz basymmen kimge, nege ıilmedim men? Meniń búkil ǵumyrym uly aırylysýlardan turady. Meniń ómirim kúzgi japyraq kómgen túngi dalaǵa uqsaıdy».
Fatıma Ǵabıtova
Qazaqtyń úsh birdeı arysy, zamanynyń zańǵar tulǵalary qoǵam qaıratkeri Bilál Súleev, Jetisýdyń dúldil aqyny İlıas Jansúgirov, qazaqqa ǵana emes, álemge tanymal Muhtar Áýezovtyń jary bolǵan, tatar qyzy Fatımany bireý bilse, bireý bile bermeıdi. Zańǵar tulǵalarymyzdy aqylymen, kórkimen, joǵary mádenıetimen tańdandyra bilgen, olardyń bar eńbegin shama-sharqynsha jınaǵan Fatıma Ǵabıtova jaıly materıaldy usynamyz.
Fatıma Ǵabıtqyzy 1903 jyly Almaty oblysy Qapaldaǵy kópes otbasynda dúnıege kelgen. Ulty tatar. Qyzdarǵa arnalǵan orta orys mektebin, tatar qyzdar mektebin, medrese jáne Qazaq ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetin bitirgen. Fatıma eýropasha bilim alǵan, nemis jáne fransýz tilderin bilgen. Kózi ashyq, saýatty áıel eýropasha kıinip, solardyń joǵarǵy mádenıetterin ustana bilýimen ózge áıelderden erekshelenip turǵan.
Tatarsha – Fatıma, arab tilinde – Patıma, qazaqsha – Bátıma. Arab sózdiginen – «ana omyraýynan ajyratylǵan» degen maǵynany bildiredi. Bul esimdi ıelengen áıelder ómirde kóńildi, adamdarmen daýǵa kelgendi unatpaıdy.
«Meniń taǵdyrym – tunǵan azap pen qasiret. Jazyqsyz basymmen kimge, nege ıilmedim men? Meniń búkil ǵumyrym uly aırylysýlardan turady. Meniń ómirim kúzgi japyraq kómgen túngi dalaǵa uqsaıdy».
Fatıma Ǵabıtova – qazaqtyń úsh arystaı uldarynyń júregin jaýlaǵan tatar qyzy. Ol ózin «qazaqtyń tatarymyn» dep ataǵan. Maǵjan Jumabaevtyń óleńderin súıip, jatqa oqyǵan. Qazaqtyń múıizi qaraǵaıdaı iri tulǵalarynyń ómirlik jary bolǵan Fatıma Ǵabıtova qandaı adam bolǵan? Ol - eńbek jolynda myńdaǵan shákirt tárbıelegen ulaǵatty ustaz, ańyzǵa aınalǵan áıel. Úlken qyzyna erte kelgen ajal, eki kúıeýiniń atylyp ketýi, bes balamen japadan jalǵyz qalǵan kúnder, zulmat zamannyń zapyrany syndyra almaǵan qajyrly áıeldiń ómir joly naǵyz úlgi alarlyqtaı ónegeli jol. Bıik parasatymen birge asqan sulýlyǵymen erekshelengen Fatımaǵa arnap Ahmet Baıtursynov bylaı dep óleń jazǵan: «Taǵdyr qalap egerde, júz kóz berse qudiret, júzi de sizge qarar edi...»,- dep jyrlasa, Mirjaqyp Dýlatov «Óz ómirimde kórgen súıkimdi sulý!» dep tamsanǵan. Aty ańyzǵa aınalǵan arýdy qazaq zıalylary erkeletkenmen, taǵdyr shirkin erkeletpedi.
Bilál men Fatıma
1918 jyly Fatıma 17 jasynda jas aǵartýshy Bilál Súleevke qosylady. Biláldan úsh bala (Jánibek, Farıda, Azat) súıedi. Bilál Súleev bul kezderi Jetisý óńirinde qazaq balalary úshin mektep ınternattar ashýǵa atsalysyp júrgen. 1928 jyly Oraz Jandosov ekeýi alǵashqy qazaq ýnıversıtetiniń negizin qalady.
Bilál Súleev 1893 jyly Jetisýdaǵy Qapal qalasyna taıaý Baıanjúrek mekeninde dúnıege kelgen. Ákesi Súleı el-jurtyna syıly, adamdyq qasıetimen bedeldi bolǵan kisi eken. Jasynan zerek týǵan bala Biláldiń boıyndaǵy qabiletin tanyǵan Esenǵul bolys ony óz qarajatymen Ýfadaǵy «Ǵalıa» medresesine oqýǵa jiberedi. Biraq ondaǵy bilim deńgeıi izdenimpaz jastyń talabyn qanaǵattandyrmaıdy. Sondyqtan ol Orynbordaǵy muǵalimder semınarıasyna baryp túsedi. Ondaǵy «Qazaq» gazetimen baılanys jasaıdy, sonda qosymsha jumys atqarady. Semınarıa Bilálge bilim nárin sińirse, «Qazaq» jigerin janyp, biligin damytady. Sol jyldary ol «Mataı», «Qaptaǵaı» degen búrkenshek attarmen birneshe óleńderin, ýytty maqalalaryn jarıalaıdy.
Boıjetken Fatıma jas pedagog, aǵartýshy Bilál Súleevpen tanysyp, otbasyn quraıdy. 1929 jyly Bilál oblystyq bilim berý basqarmasyna basshy bolyp Aqtóbege kóship keledi. Fatıma qazaq mektebine jumysqa turady. 1930 jyldyń qańtarynda on jasar qyzy Farıda qaıtys bolady. Keıinnen qarasha aıynda ekeýiniń ortaq úshinshi balalary Azat dúnıege keledi. On jyldaı tatý-tátti otbasynyń taǵdyryna 1930 jylǵy saıasattyń salqyny tıedi. Kúıeýi Súleevti tutqyndap, eki jyl jazyqsyz túrmede otyrǵyzǵan. Budan keıin Bilál aqtalyp, Máskeýge ketken.
İlıas pen Fatıma
Alǵash ret İlıas Fatımamen 1919 jyly Biláldiń jary bolyp júrgen kezde tanysqan. Sodan beri İlıastyń mahabbat lırıkasynyń barlyǵy derlik Fatımaǵa arnalǵan.
Mahabbatyń aýrýy
Júdetti de, jylatty.
Jan, júrektiń tolqyny
Jylatty da, jyrlatty.
Jylaý, jyrlaý sen úshin
Men úshin sol tym tátti...
Bul dúnıege sál erterek kelgende qos ǵashyq halyq jadynda berik saqtalǵan mahabbat dastanynyń keıipkeri bolar ma edi, kim biledi?!
Ot aýyzdy, oraq tildi aqynnyń shyǵarmashylyǵyna shabyt bergen Fatıma edi. Biláldiń jary bolyp júrgende Fatıma İlıastyń ózine arnalǵan mahabbat týraly óleńderin 10 jyl boıy úzdiksiz alyp turǵan, degenmen abaqtyǵa qamalǵan Bilálǵa barynsha adal bolǵan Fatıma İlıastyń kóńilin basqa arnaǵa burmaq boldy.
«Sen asqan talantty, kórkem sózdiń asyl kúmbezin ornata alatyn alǵyr «aqynsyń»... Endi men seniń zarly hattaryńnyń ornyna elińniń tutas tulǵasyn kórsetetin jalyndy jyrlaryńdy oqýdy tileımin. Ádebıet maıdanynda el tańdanatyn tabyspen kóringenshe, men saǵan hat jazbaımyn. Sen de maǵan hat jazba!»,- degen.
Keıinnen Biláldán úmitin úzgen Fatıma 1932 jyly onyń dosy, aqyn İlıaspen otbasyn qurady.
Jansúgirov repressıaǵa ushyraǵan dosy Biláldiń balalarynda óz balalaryndaı kóredi. 1933 jyly Fatıma men İlıastyń qyzdary – Úmit Jansúgirova dúnıege keledi. 1933-1936 jj. QazSSR jáne Qazaq saıası ádebıetiniń memlekettik baspa redaktory bolyp qyzmet atqarady. Bul ýaqytta Fatıma Ǵabıtova İlıas, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılındarmen birge Máskeýdegi jazýshylar odaǵynyń İ sıezine qatysady. 1935 jyly besinshi balasy Ilfany ómirge ákeledi. Fatıma men İlıas bes jyl birge ǵumyr keshken.
1937 jyly İlıasty saıası astarmen qamaýǵa alady. Osy jyly Fatımanyń altynshy balasy Bolat ómirge keledi. Artynan bále bolyp jabyspasyn dep Fatıma İlıastyń balalaryn óz atyna jazady. İlıas emshektegi balasyn bir aq ret tergeýshiniń aldynda kóredi. Qundaqtaǵy balasyn kórgen İlıas: «Bul ulymyz etikshi bolsyn, etik tigýge úıret bul uldy», – depti.
Tergeýshiniń: «Ózińizdeı jazýshy bolar», – degenine: «Jazýshy bolyp jazyqsyz jaza tartqansha, etikshi bolyp erkin ómir súrsin», – depti.
Anasy Bolatqa óle-ólgeninshe rıza bolyp ketken eken. Ol týrasynda: «Bolat – meniń maqtanatyn maqtanyshym da, qýanatyn qýanyshym da. Shyn maǵynasynda janym súıgen, janyma jaı taptyratyn ulym!» – degen eken.
Fatımanyń İlıasty izdeýmen barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qalmaıdy. Oǵan birde: Ohotsk, Magadan dep jaýap beredi. Ol Ohotskqa, basqa da soltústik qalalarǵa hat jazyp, ótinishter bildirgen.
Ekinshi ret «halyq jaýynyń» áıeli atanǵan Fatıma baýyryndaǵy bes balasymen taǵy da tiri jesir atanady.
Ilıas Jansúgirov 1937 jyly tamyzda tutqyndalyp, 1938 jyly aqpanda atylady. Fatıma ózine tóngen qaýipke qaramastan Ilıastyń kóptegen qoljazbalaryn saqtap qalady. Fatıma ekinshi ret "Halyq jaýynyń áıeli" retinde Almatydan Semeıge jer aýdarylady. Fatıma Ilıastyń kóptegen shyǵarmalaryna redaktor retinde qyzmet etken.
Keı oqyrman Fatımany túrmedegi kúıeýi Biláldi nege kútpesten, İlıasqa tıip ketti dep jazǵyrasyń. Nekeli jaryn, balasyn tastap, basqa erge ketip jatqan sátin Fatıma ózi bylaı sıpattaıdy: «Osy kúnge sheıin meniń ketýime kóńil bólmegensip júrgen Jánibek tómen qarap, esikke súıenip tur eken. Betinen súıdim, basyn kótermedi. Esikten shyǵa bastadym, aıaǵyma oralyp birge shyqty da,arba janyna kelgen soń: «Ketpe, táte, ketpeshi!», – dedi. Men ony ýádemen aldapjatyrmyn. Júregim ýdaı ashyp barady…» Aıap otyrasyń. Biraq «Raqymsyz Bilál Jánibegimdi bermedi» degende, taǵy da Fatımany ishteı «sottap» jiberesiń. «Bala kerek bolsa, basqaǵa ketip neń bar deısiń. Ákesin balasynan, balasyn anasynan, aǵaıyndy Jánibek pen Azatty ekige aıyrǵan ózi ǵoı», – dep keıısiń. Biraq, taǵdyrdyń jazmyshy – osy…»
Muhtar men Fatıma
İlıasty alyp ketkennen keıin Fatıma Ǵabıtova bes balasymen Almatyǵa kelip, túrli jumys isteıdi. Balalardy oqytady, óleńder jazady, aýdarma isimen aınalysady, qazaq álipbıiniń latynnan kırılısaǵa aýysýyna óz úlesin qosady.
Fatıma Ǵabıtova óz estelikteriniń birinde bylaı deıdi: «Almatyda kóp qınaldym. Birde bolymsyz qyzmetke ornalasyp, birde qyzmetsiz júrdim. Jánibegim de Almatyǵa qaıtqan. Bes bala. Tamaq kerek, kıim kerek. Jany ashyp, járdemdeser jan joq. Jalǵyz ózim. Soǵys bastaldy. Jánibek 9-klass bitirip, jasy ásker jasyna jetpese de, erikti túrde soǵysqa ketti. Qala halqy jabyq dúkenderden tamaq alatyn boldy. Bizge jan basyna 220 gram qara nannan basqa eshteńe joq. Dene shynyqtyrý tehnıkýmynda bolymsyz sabaq beremin. Tehnıkým kúnine bir ret muǵalimderge omash kóje beredi. Men sol kójeni ishpeı, úıge ákelip balalarǵa ishkizemin.
Bizdiń osylaı qatty qınalyp júrgenimizdi syrtymyzdan bilgen Muhtar bir kúni maǵan kelip, óziniń meni erteden (1927 jyldan) qatty súıetinin, meniń janymda birer saǵat bolýdy ózine baqyt sanaıtynyn aıtty». Osylaısha, Fatıma úshinshi ret Muhtar Áýezovpen bas qosady. Fatıma Ǵabıtqyzy Muhtar Áýezovke Murat esimdi ul syılaıdy. Sol jyly Fatıma men Biláldiń uly Jánibek maıdanda qaza bolady.
Balany jastaıynan tálkekke salǵan taǵdyr mańdaıyna ómir boıy «halyq jaýynyń balasy» bolýdy jazǵan. Óz ákesi – Bilál Súleev te, ógeı ákesi –İlıas Jansúgirov te «halyq jaýy» degenge ishteı senbeı, shyndyqty bilmeı ómirden ótip ketti. Bes balasyn qushaqtap qý bas qalǵan anasyna jaısyz jyldar salǵan japada Jánibek úlken úmit, demeý edi. Eńsegeı boıly, shymyr deneli, otty kózdi ol sońynan ergen ini-qaryndastaryna úlgi boldy. Ony qımastyqpen eske alǵandar ómirge qushtar, óleń jazýǵa qumar bolǵanyn aıtady. Jánibektiń bala kezdegi balań armany – ushqysh bolý.
Qazaqtyń úsh arysynyń jary bolǵan Fatıma ómirge tekti urpaqtar ákelip qana qoımaı, ár balasynyń adam bolýyna, ákeleriniń jolyn jalǵastyrýlaryna barynsha úles qosqan. Pedagogshy, aýdarmashy, redaktor qyzmetin atqaryp, qazaqtyń saýatyn ashýyna barynsha úles qosqan.
Qıyn-qystaý kezeńde alyptardyń eńbekterin aman alyp qalyp, urpaqqa jetkizýge Fatıma Ǵabıtova az úles qosqan joq. Osyndaı oqıǵalardyń birin İlıas Jansúgirovtyń qyzy Ilfa bylaı dep jazady: «Onyń (Fatıma Ǵabıtovanyń) 1957 jylǵy Qazaqstan jazýshylar odaǵyndaǵy partıa jınalysynda aıtqan sózi esimnen ketpeıdi. Ol sózi úsh adamdy – Sáken Seıfýllın, İlıas Jansúgirov jáne Beıimbet Maılındi aqtaýǵa arnalǵan edi. Sándi kıingen, mańǵaz, asqaq kelbetimen shyǵa kelgende, bári tyna qaldy. Ottaı janǵan qara kóziniń áserinen ý-shý bolǵan zal lezde basyldy. Onyń sózi ózine deıin sóılegenderdiń sózinen erekshe boldy. Hrýshev pen qazaqstandyq úkimetke atústi alǵysyn aıtqan soń qolyn zalǵa sozyp, birinshi qatarda otyrǵandardyń nusqap, birinen soń biriniń aıybyn aıta bastady: «Sen İlıastyń ústinen aryz jazǵansyń!», «Sen onyń eńbekterin ıemdenip alǵansyń!», «Al sen İlıastyń otbasyn qýyp shyǵaryp, páterine kirgensiń!». Bul bir qulaq estip, kóz kórmegen, ǵalamat nárse boldy. Men onyń sóziniń jarym-jartysyn da uqpaı, qatty masattanyp otyrdym. Ol qolyn nusqap kórsetkenderdiń ishinde Muhamedjan Qarataev, Sábıt Muqanov bolǵan»,- deıdi.
FATIMANYŃ BALALARYNA QALDYRǴAN ÓSIETNAMASY:
«Men – Ǵabıtova Fatıma Zaınýllaqyzy, jazylmas naýqasymdy baıqap, ólim saǵatynyń jaqyndaǵanyn eskerip, artymda qalǵan urpaǵyma arnap, osy ósıetnamamdy jazdym.
Ojdanym aldynda barshańyzdy adam qyldym. Qara basymnyń qaıǵysyn eshýaqytta qaıǵyrtpaı, sender jaıly ǵana oıladym. Sender maǵan óz tirshiligimnen artyq, janymnan ǵazız edińder. Endi myna tabıǵattyń qatal zańy boıynsha, men ketip, sender qalyp barasyńdar. Ólimim ókinishti emes, tek sońǵy mınýtyna sheıin joly aýyr, azapty kórinedi.
Báriń de bilimdi, aqyldysyńdar: tatý-tátti ómir súrińder!
Menen qalǵan dúnıe múlikti tómendegishe bólisip alyńdar:
- Bıblıotekam, qyzyl álbomym, Kosmonavtar kóshesi, 43-úıdegi 16-kvartıram, qara pıanıno – Muratqa. Jáne Fonvızın kóshesindegi 17-úıdiń astyńǵy qabatyna kvartırshi jiberilip, kvartıra haqy aspırantýrany taýysqansha Muratqa tapsyrylyp tursyn!
- Barlyq kıimderim, qyzyl pıanıno, is tigetin mashınam, qytaı qatyndary áshekeılegen qara shkatýlkam ishindegi barlyq zattarymen – Ilfaǵa.
- Jazý mashınam, kishkene televızor – Azatqa.
- Qalǵan dúnıeligimniń barshasy, arhıvim – Bolatqa.
Eskertý: 1966 jyly, 22 ıýnde jazylǵan ósıetnamam iske aspasyn.
Súıegimdi Qapalǵa alyp baryp qoıyńdar! Qabirge túsirerde 10 mınýttaı betimdi ashyp, Qapaldyń salqyn jelin tıgizińder!
Dinı yrymdardy istemeńder!
Analaryń – Ǵabıtova Fatıma. 31/1-1967 jyl, Almaty».
Fatıma jaıly estelikterdi aqtaryp otyryp shynymen de qazaqtyń úsh birdeı arysynyń jary bolǵan tatar qyzyna qyzǵanyshpen qarap ketesiń. Biraq, ol zamanda kózi ashyq, kókiregi oıaý, sándi kıinip, taranyp júrgen orys pen tatardyń qyzdary bolatyn. Qazaqtyń talaı arystarynyń jarlary orys pen tatardyń qyzdary bolǵanyn bárimiz bilemiz. Keıde ony saıası qýǵyn-súrginnen qutylý úshin solaı bolǵan dep aqtap alǵymyz keledi. Ózge ulttyń qyzdaryna úılenip aqtalyp ketken zıaly kemde-kem shyǵar. Degenmen, úsh uly tulǵadan urpaq súıip, tarıh betterinde qalǵan tatar qyzynyń qazaq rýhanıatyndaǵy úlesin eshkim joqqa shyǵarmas.
materıal qamshy.kz saıtynan alyndy
6alash usynady
