Dinmuhamed (Dımash) Ahmetuly Qonaev (1912—1993) — asa kórnekti memleket jáne qoǵam qaıratkeri, úsh márte Sosıalısik eńbek eri, Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń akademıgi, tehnıka ǵylymdarynyń doktory.
Ómirbaıany
1912 jyly 12 qańtarda Vernyı (qazirgi Almaty) qalasynda, qyzmetkerdiń otbasynda ómirge kelgen.
Ákesi Meńliahmet Jumabaıuly 1886 jyly týǵan. Almaty oblysynda aýylsharýashylyq, saýda mekemelerinde jumysker bolyp istegen. Qazaq, orys tilderinde jaza, oqı biletin saýatty bolǵan. Anasy, Záýre Baırqyzy (1888 jyly Shelek (burynǵy ataýy Chılık) Chılık aýdanynda (qazirgi Almaty oblysy) týǵan) úı sharýasynda bala tárbıesimen aınalysqan.
1930 jyly – Almatydaǵy №14 orta mektepti bitirgennen keıin, 1931-1936 jyldary - Qazaqstan Ólkelik komsomol komıteti Dinmuhamed Qonaevty Máskeýdiń Tústi metal ınstıtýtyna oqýǵa jiberedi.
Eńbek joldary
- 1936 jyly - Instıtýtty oıdaǵydaı bitirip, taý-ken ınjeneri mamandyǵyn alǵan D. Qonaev 1937-1939 jyldary Balqash mys qorytý kombınatynyń Qońyrat rýdnıgine jumysqa ornalasyp, onda burǵylaý stanoginiń mashınısi, seh bastyǵy, rýdnıktiń bas ınjeneri jáne onyń dırektory boldyi.
- 1939 jyly - Ekinshi dúnıejúzilik soǵysynyń qıyn kúnderinde tyldaǵy jumysty uıymdastyrýda iskerligimen kózge túsip, “Altaıpolımetall” kombınaty bas ınjeneriniń orynbasary, Rıdder rýdnıginiń jáne KSRO qorǵasyn-myrysh ónerkásibiniń eń iri kásiporyndarynyń biri – Lenınogor ken basqarmasynyń dırektory qyzmetterin atqardy.
- 1939 jyly – KOKP músheligine qabyldandy.
- 1942-1952 jyldary - Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasynyń orynbasary bolyp qyzmet etti. Osynda júrgende Qazaqstan ǵalymdary oǵan zor senim kórsetip, ony Qazaq KSR Ǵylym Akademıasynyń akademıgi jáne onyń prezıdenti etip saılaıdy. Taý-ken isi salasynyń iri ǵalymy D. Qonaev respýblıka ǵylymynyń damýy jolynda zor eńbek sińirdi. Ǵylymı-uıymdyq jumystardy jaqsartý, ǵylymı zertteýlerdiń negizgi salalaryn bilikti kadrlarmen nyǵaıtý sharalary onyń basshylyǵymen júzege asyryldy.
- 1955-1960 jyldary - Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy boldy.
- 1960-1986 jyldary – Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń Birinshi hatshysy qyzmetin atqardy.
- 1986 jyly 16 jeltoqsan kúni – Qazaqstan Ortalyq komıtetiniń birinshi hatshylyǵynan alynyp, ornyna Kolbın taǵaıyndaldy. Buǵan narazy bolǵan qazaq jastarynyń Jeltoqsan oqıǵasy oryn aldy.
- 1987 jyly – maýsymdaǵy plenýmda D.A.Qonaev «Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq komıtetiniń Birinshi hatshysy bolǵanda respýblıka partıa uıymyn basqarýdaǵy jibergen qatelikteri úshin» degen syltaýmen KOKP músheliginen bosatyldy.
-
Igi isteri men jetistikteri
Birneshe márte KSRO Joǵary Keńesiniń depýtatybolyp saılandy. KOKP-nyń XIX-sezinen bastap, keıingi sıezeriniń bárine delegat boldy. Parlament jáne partıa delegasıasyn basqaryp, áldeneshe ret shetelderde bolyp qaıtty.
1956 jyldan bastap SOKP-nyń Ortalyq Komıtetiniń múshesi. Partıanyń XXIII-sezinde ol KOKP-nyń Ortalyq Komıtetiniń Saıası Búrosynyń músheligine kandıdat, al XXIV-sezde múshe bolyp saılandy. KSRO Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń jáne Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi Tóralqasynyń múshesi boldy.
D. Qonaev óz zamanynyń uly saıasatkeribola bildi. Ol bılik basynda bolǵan ýaqyt qaıshylyqty kúrdeli, qarama-qaıshylyqty bolǵanymen, eldiń ekonomıkasyn, áleýmettik salasyn, ǵylymyn, ulttyq mádenıetin damytý isine aıtýly eńbek sińirdi.
Dinmuhamed Ahmetuly el basqarǵan jyldary keń baıtaq qazaq jerinde 68 jumysshylar kentimen 43 qala paıda boldy. Onyń ishinde, ónerkásip ortalyǵy bolyp sanalǵan Rýdnyı, Ekibastuz, Shevchenko (qazirgi Aqtaý), Nıkolskıı, Stepnogorsk, Temirtaý, Jańatas, Kentaý, Arqalyq qalalary salyndy.
Aýyl sharýashylyǵy qarqyndy damyp, tyń jáne tyńaıǵan jerler ıgerildi. Keńsharlar men ujymsharlar salyndy. Mal sany kóbeıip, aýyl sharýashylyǵynyń ónimderi jyl saıyn artyp otyrdy.
Dinmuhamed Ahmetuly arqasynda Qazaqstannyń ónerkásip, onyń ishinde túrli-tústi metalýrgıa salasy joǵary deńgeıde damydy. Búkilodaqtyq kólem boıynsha mystyń úshten bir bóligi, qorǵasynnyń70%-ynan astamy, myryshtyń 40%-ynan astamy qazaq jerinde óndirildi. Óskemen qorǵasyn-myrysh jáne tıtan-magnıı kombınattary, Sokolov-Sarybaı men Lısakov ken-baıytý kombınattary, Jezqazǵan men Balqash taýken-metallýrgıa kombınattary, Ermakov pen Aqtóbe feroqorytpa zaýyttary iske qosylyp, Aqtóbe qalasyndaǵy shyǵarylǵan hrom keniniń kólemi artty.
-
D.A.Qonaev metal óńdeý jáne kólik jasaý salalarynda óndiris tıimdiligin arttyryp, Óskemen, Oral, Qaraǵandy, Petropavl, Shymkent, Almaty qalalarynda kólik jasaý zaýyttary quryldy. Almaty aýyr mashına jasaý zaýyty shyǵarǵan ónim álemniń 40-tan astam memleketine taraldy. Qazaq jeriniń aýmaǵynda kómir men munaı ken oryndary ashylyp, Qazaqstan otyn-energetıka ónerkásibiniń iri ortalyǵyna aınaldy. Taraz jáne Shymkent qalalarynda ornalasqan kombınattar sary fosfor óndirý boıynsha álemde birinshi orynda boldy.
-
Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq ǵylym akademıasynyń akademıgi Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev ǵylym salasynda orasan zor qyzmet etti. 100-den asa ǵylymı eńbektermen zertteýler jazdy. Biraz ǵylymı jumystaryn sharýashylyq pen óndiristik tájirıbeden ótkizdi. Óz eńbekteriniń halyq sharýashylyǵyna tıgizer paıdasynyń zor ekendigin is júzinde dáleldegen edi. Óndiris tıimdiligin arttyrýmen qatar, ol jas ǵalymdardy qoldap, bilim júıesine erekshe kóńil bóldi.
-
Qazaq ónerin joǵary baǵalaǵan Dinmuhamed Ahmetuly ónerde júrgen jandardy jan-jaqty qoldap, qazaq mádenıetiniń damýyna yqpal etti. Óner ordalary salynyp, mádenıet úıleri óz qyzmetin bastady. Qazaq jeriniń barlyq aımaqtarynda derlik bilim jáne mádenı oshaqtar ashylyp, turǵyn úıler turǵyzylyp, áleýmettik nysandar salyndy.
Dinmuhamed Ahmetuly Qonaevtyń bastamasy boıynsha qazaq jeriniń sol kezdegi astanasy Almaty qalasynda Úkimet úıi, Qazaqstan Kompartıasynyń Ortalyq Komıtetiniń ǵımaraty, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ulttyq Ǵylym Akademıasynyń ǵımaraty turǵyzyldy. Qala kósheleriniń sany artyp, jańa turǵyn úıler salynyp, 12 yqsham aýdan ashyldy. Mektep pen bala-baqsha ǵımarattarynyń qurylysy bastalyp, Oqýshylar saraıy jas ónerpazdarǵa esigin aıqara ashty. Respýblıka Saraıy, Sport jáne Mádenıet Saraıy, «Medeý» sport kesheni, Ulttyq Kitaphana, sırk syndy mádenıet, bilim jáne sport nysandary boı kóterdi. Avto, aero jáne temir jol vokzaldary, áýejaı, «Almaty», «Otyrar», «Jetisý», «Alataý», «Dostyq», «Qazaqstan» qonaqúıleri salynyp, qala kórkin ashty.
-
Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev Respýblıka partıa uıymyn basqarǵan shırek ǵasyrǵa jýyq ishinde óziniń úlken mádenıettiligimen, ımanjúzdi izettiligimen, tanylyp, halyq dástúrin jaqsy biletin, taǵylymy tereń, oı-óresi bıik jan ekenin kórsetti. Keıin memleket isinen qol úzgen kezde de ol bilimdar bilikti jan retinde elde júrip jatqan reforma baǵyttaryn, qoǵamdy demokratıalandyrý qajet ekenin tereń túsinip, qoldaı bildi.
Dinmuhamed Ahmetuly Qonaev 1993 jylǵytamyzdyń 22-sinde, 82-jasqa qaraǵan shaǵynda kenetten qaıtys boldy.
-
Marapattary
- Úsh márte Sosıalısik Eńbek Eri (1972, 1976, 1982)
- 8 Lenın ordeni
- Eńbek Qyzyl Tý ordeni
- Medaldar
Maqalalary men kitaptary
- 1978 jyly – «Keńestik Qazaqstan», «Tańdamaly sózderi men maqalalary»
- 1992 jyly – «O moóm vremenı»
- 1994 jyly - «Ot Stalına do Gorbachóva»
- 1994 jyly - «Aqıqattan attaýǵa bolmaıdy»
D.A.Qonaev esimi berilgen jerler
- Almaty qalasynda eskertkish – búst.
- Astana jáne Almaty qalalarynda - kósheler.
- Úlken Almaty kanaly.
- Oral qalasynda - shaǵyn aýdan.
- Taraz qalasynda - ortalyq kóshe jáne búst.
- Taldyqorǵanda- kóshe, sáýletti keshen jáne bir joǵarǵy oqý orny.
- Almaty qalasynda - jekemenshik ýnıversıtet.
- Ózbekstannyń astanasy Tashkent qalasynda - ortalyq kóshe.
- 1992 jyly Almatyda Halyqaralyq Qonaev qory quryldy.
- 1994 jyly – Almaty qalasynda D.A.Qonaevtyń murajaıy ashyldy.
- Shymkent qalasynda - ortalyq gúlzár jáne sol gúlzár boıynda murajaı.
-
Qyzyqty aqparattar
- Dinmuhamed Qonaev - KSRO da eń bıik saıası laýazymǵa ıe bolǵan alǵashqy qazaq. Ol KSRO nyń ishki jáne syrtqy saıasatyn basqaratyn 15 múshelik polıtbúro múshesi bolǵan.
- Otbasynda 11 balanyń 4-shisi.
- Boıy 198 sm. 46 ólshemdegi aıaq kıim kıgen.
- Hobbı: qarý-jaraq koleksıalaǵan, ańshylyqty unatqan.
- Qonaevtiń jeke kúzetshileri bolmaǵan. Basqalary jeke kúzetshilerimen júrgende Qonaev jaı ǵana tańerteń jumysyna jaıaý baryp kelip júrgen.
- Akademık sheni úshin 340 rúbldik tólemaqydan bas tartqan.
- Shaǵyn páterinde(qazir murajaı) 24 jyl ómir súrgen, páter aýdany 200 kv.m
- Kezinde Leonıd Brejnev(KSRO basshysy) Almatyǵa birinshi ret kelip, Qonaev úıine qonaqqa keledi. Páterin ary aralap beri aralap: "Bar dúnıeń osy ma?"- dep tańdanady.
- 6alash usyndy
