5 qyrkúıek qazaq til biliminiń atasy - Ahmet Baıtursynovtyń týǵan kúni. Ol 1872 jyly Qostanaı okrýgi, Torǵaı ýezi, Tosyn bolysynyń 5-aýylyna qarasty Sartúbek eldi mekeninde dáýletti otbasynda dúnıege kelgen.
Aqynnyń shyǵarmashylyǵy men eńbek jolyn qysqasha baıandaıyq.
Naqty týǵan kúni belgisiz
Aqynnyń týǵan kúni týraly derekter Jelide ártúrli jazylady. "Ýıkıpedıa" ashyq ensıklopedıasynda tulǵanyń týǵan kúnin 1872 jyldyń 5 qyrkúıegi dep jazsa, mektep oqýlyqtarynda 1873 jyldyń 28 qańtarynda dúnıege keldi dep kórsetilgen. Mirjaqyp Dýlatuly 1922 jyly Orynborda orys tilinde jaryq kórgen "Ahmet Baıtýrsýnovıch Baıtýrsýnov" atty bıografıalyq ocherkinde "Ahmet Baıtýrsýnovıch rodılsá 28 (15) ıanvará" degen derek berse, akademık Rymǵalı Nurǵalı "Ahań 1873 jyly 18 ıanvarda dúnıege kelgen" dep jazǵan. Al Ahmet Baıtursynuly murajaı-úıiniń jetekshisi Raıhan Saqybekqyzy bul suraqqa Massaget.kz tilshisine naqty dálelder keltirip jaýap bergen.
Raıhan Saqybekqyzynyń aıtýynsha, aqyn 1872 jyldyń 5 qyrkúıeginde dúnıege kelgen.
"Tulǵanyń týǵan merzimin "5 qyrkúıek, 1872 jyl" dep naqtylaýymyzǵa negiz bolyp otyrǵan - ǵulamanyń 1929 jyly óz qolymen orys tilinde jazǵan "Ómirderegi" (Jızneopısanıe) jáne ár jyldary memlekettik mekemelerdegi resmı saýalnamalarǵa bergen naqty jaýaptary", - deıdi murajaı jetekshisi.
Sondaı-aq Raıhan Saqybekqyzy aqynnyń 5 qyrkúıekte ómirge kelgenin birneshe derek kórsetkenin aıtady. Birinshisi, Orynbor Muǵalimder mektebin bitirgeni týraly kýálikte, týǵan merzimi "5 qyrkúıek, 1872" dep kórsetilgen. Ekinshisi, Ahmettiń "Anama hat" atty óleńi de ol kisiniń "1872 jyly" dúnıege kelgenine dálel bola alady. Máselen, Semeı túrmesinen anasyna joldaǵan óleńindegi: "...Oq tıip on úshimde, oı túsirip, Bitpegen júregimde bar bir jaram" degen joldar, áýlet basyna túsken "1885 jylǵy oqıǵany" meńzep otyr. Muraǵat derekterine súıensek, bul Ahmettiń ákesi Baıtursyn, úlken ákesi Aqtastyń birneshe aǵaıyn-týǵandarymen qosa, "25 jylǵa ıtjekkenge jer aýdarylatyn tusy". Demek, osy 1885-ten bala Ahmettiń 13 jasyn shegersek, týǵan jyly 1872 jyl bolyp shyǵady eken.
"Úshinshiden, Qazaqstan Respýblıkasynyń Ortalyq memlekettik muraǵaty, 81-qory, 1-tizbesi, 1652-isi, 6-paraǵynda (budan ári – QR OMM) Reseı komýnıstik partıasynyń "Jaýapty qyzmetkerlerge arnalǵan" 20 suraqtan turatyn saýalnamasynyń týǵan jyly degen tusyna: "1872, 49 jas" dep jazǵan, qujat 1921 jyly toltyrylǵan. Bul - úsh. QR OMM, 5-qor, 18-tizbe, 158-istiń, 1-paraǵyndaǵy "Saılaýǵa túsý saýalnamasy", 1921 jyldyń 11-qazanynda toltyrylǵan. Saýalnama 29 suraqtan turady, osynda jasy degen tusqa "49" dep kórsetedi. 1921-den 49-dy shegersek, 1872 jyl shyǵady", - deıdi Raıhan Saqybekqyzy.
Hobbıi
Aǵartýshy-ustaz Ahmet Baıtursynovtyń súıikti isi - qolyna fotokamera ustap, san alýan nárselerdi sýretke túsirý bolǵan eken. Alaıda oǵan fotoaparattyń tilin birden taýyp, qyr-syryn meńgerip ketý ońaı bolǵan joq. Sebebi tabıǵı jaryq kózine baılanysty obektıvti dálme-dál eseppen ashyp-jaýyp, sýretke túsirgende qolmen retteý kásibı daǵdy men asa sheberlikti talap etetin. Sýretke túsirý barysynda kezdesetin qıyndyqtarǵa qaramaı Ahmet Baıtursynov fotoóner baǵytynda kásibı sheber bolǵanyn bizge jetken jalǵyz sýretinen ańǵarýǵa bolady.
Ahmet Baıtursynuly túsirgen sýret. Foto: Aıgúl Hojantaeva/Baribar.kz
Búginge deıin ǵulamanyń daýsy saqtalǵan aýdıojazba tabylǵan joq
2018 jyly áleýmettik jeliler arqyly Ahmet Baıtursynovtyń daýsy jazylǵan aýdıojazba taraǵan. Bul aýdıojazbaǵa beriletin qysqasha túsiniktemede "Ahmet Baıtursynulynyń óz daýsy jáne jaqynda Orynbor arhıvinen tabylypty" delinedi. WhatsApp messendjeri arqyly taralyp jatqan bul aýdıojazbaǵa berilgen málimetke senip, tańǵalyp, óz rızashylyqtary men oı-pikirlerin bildirip jatqandar da bolǵan.
Alaıda, Ahmet Baıtursynuly murajaı-úıiniń dırektory Raıhan Saqybekqyzynyń aıtýynsha, jazba qazirgi ýaqytta jazylǵan jalǵan aýdıo eken.
"Jazbanyń qazirgi ýaqytta jazylǵany esh saraptamasyz-aq bilinip tur. Hákim Abaıdyń "Kóp aıtsa, kóndi, jurt aıtsa, boldy. Ádeti nadan adamnyń..." degenindeı ahýal bolyp tur. Bul Ahmet Baıtursynulynyń daýsy emes. Ahańnyń dosyna joldaǵan haty negizinde óńdelip jazylǵan. Al, bul tolǵaýdy "Orynbor muraǵatynan tabyldy" deýleri tipti qısynsyz. Talaı derektanýshy ǵalymdar, men de muraǵatta bolǵanbyz. Sırek qorlardaǵy sarǵaıǵan qujattardy zerttep, zerdeledik. Eger Orynbor muraǵatynda hat saqtalǵan bolsa, onyń skanerlengen nemese kóshirmelik nusqasyn sol kúni-aq jarıalar edi ǵoı", - degen eken Raıhan Saqybekqyzy.
Raıhan Imahanbet. © facebook jelisinen
Murajaı dırektorynyń sózinshe, hat retinde jazylǵan bul óleń Ahmet Baıtursynulynyń zamandasy Faızolla Satybaldyuly jáne onyń urpaqtarynyń qolynda (otbasylyq jeke qorynda) saqtalyp kelgen.
Aqynnyń otbasy
Ahmet Baıtursynov Almaty qalasynda qyzmet etip júrgende turǵan úsh úıi bolǵan eken. Onyń jazbalary arqyly osy úsh úıdiń ornyn zertteýshiler anyqtaǵan. Alaıda ol turǵan eki úı qalada jańa qurylystar bastalǵanda alynyp tastalǵan bolyp shyqty. Sonyń ishinde tek Ahmet Baıtursynuly murajaı úıi ǵana qalǵan. Ahmet Baıtursynov bul úıde 1934-1937 jyldar aralyǵynda turǵan.
Ahmet Baıtursynov saıası qýǵyn-súrginge ushyrap aıdaýdan kelgennen keıin, kópshilik ony "halyq jaýy" dep, kómek kórsetýden bas tartqan. Sol kezde onyń qyzy Sholpan men kúıeý balasy qamqorlyqqa alǵan.
Ahmet Baıtursynovtyń jary Bádrısafa
Aqyn jary Aleksandra Ivanovnaǵa "Bádrısafa" dep at qoıǵan. Ol esim arab tilinen aýdarǵanda "Badrýn" - tolyq aı, "safa" - kirshiksiz taza degen maǵynany bildiredi eken. Ahmet Baıtursynov men Bádrısafanyń týǵan balalary bolmaǵan. Olardyń baýyrlaryna salyp, asyrap alǵan Aýmat, Qazıhan jáne Sholpan degen úsh balasy bolǵan. Aýmat pen Qazıhan erterek dúnıeden ótken. Al Sholpan halyq jaýynyń qyzy retinde Bádrısafamen birge aıdaýda bolǵan.
1937 jyly qazanda Ahmet Baıtursynov qamaýǵa alynǵan, eki aıdan soń, 8 jeltoqsanda "halyq jaýy" esebinde atylǵan.
Tengrinews.kz saıtynan
6alash usynady
