Mońǵol aqyny G.Mend-Ooóo-nyń Astanada ótip jatqan Azıa qalamgerleriniń forýmynda jasaǵan baıandamasyn oqyrmandar nazaryna usynamyz. Baıandama avtordyń ruqsatymen jarıalanyp otyr.
Nobel syılyǵynyń úmitkeri, Mońǵol aqyny Gombojavyn Mend-Ooóo
Qurlyǵy bir, tirligi bir qalamdastar!
Mońǵolıadaǵy jazýshylar atynan Sizderge duǵaı sálem joldaımyn.
Poezıa degenimiz tildik qubylys bola tura qandaı da bir eldiń qorshaǵan ortasy, tarıhı mádenıeti, dástúrli etnografıalyq jaǵyna negizdelgen shyǵarmashylyq talanttyq álem; ǵaryshtan keletin qýat, sonda saqtalatyn rýhanı sanalyq aqparat túrenimen ushtasatyn zaý paıymdyq ǵalamat, ǵajaıyp ǵalam.
Dúnıe júzine esimi máshhúr, dana, jıhanger uly sýretker, Azıatanýshy Nıkolaı Konstantınovıch Rerıh budan 100 jýyq jyl buryn jazǵan «Azıa júregi» atalatyn ǵylymı-tanymdyq maqalasynyń álqıssasynda «Azıanyń jan tamyry tiri me?» dep saýal qoıǵan edi. Uly ǵulama bul saýaldy ózine ǵana qoıýmen shektelmeı ázirgi Azıa kindigindegi bizge arnaǵan ósıeti me derlik.
Ol, rasynda da Azıa qurlyǵyndaǵy kúlli adamzatqa rýhanı azyq bolarlyq sana men paıymnyń teńdessiz qundylyǵy bir múıiste jasyryn saqtalyp jatýy múmkin dep iz kesti. Rýhanı ilim estetıkalyq sabaqtastyq batys pen shyǵysta erekshe etenelikpen shúıirkelesýi tıis dep sendi. Ózara túsinýshilik, bereke birlik, jalpyadamzattyq esentúgel ómir, jalpyǵalamdyq beıbitshilikti pir tutý maǵynasy boıynsha «Shambala» uǵymyn kúlli adamzattyq tańdanysqa qaraı birshama ıkemdese kerek. Meniń bul uǵymdardy naqty aıtýymnyń sebebi - «Shambala» sóziniń tórkini aýmaqtyq ornalasýǵa qatysty túsinikten tys bizdiń qońsylas osharlasýymyzdyń qupıasy hám onyń táńirı sanalyq, ilimdik qorymyzdyń – qýatty aqparattyq keńistigi. Bir sózben aıtsaq poezıalyq shabytqa jaqyn, aqyndarǵa eń etene ıgilik bolýy da múmkin. Dáýirdiń rýhanı gúlzaryna syılanǵan sondaı shaıyrlardyń biri -Mońǵoldyń gov dalasynan jarq etken HİH ǵasyrdyń danagóı aǵartýshysy, býddıst Danzanravjaa edi. Ol, taý men tasqa qashalǵan aqparattardyń syryn ashýmen birge joǵarǵy rýhty tylsym bir kúshpen tildesýge erekshe qabiletti jan bolǵan. Jer men kóktiń keńistiginen tapqan onyń oryny - «Shambala» dep áspettelip, alys-jaqynnan keletin jıhankezder jınalatyn kıeli uıyqqa aınaldy. Men ony aqynǵa tán danalyqtyń qasıetti qupıasy, názıra arqyly uly abyzdyqtyń bıigine jetken tańǵajaıyp úr dúnıesi dep oılaımyn.
Mońǵolıa mádenıetine «Eńbek sińirgen qaıratker» Suraǵan RAQMETULY, Qazaqstannyń «Eńbek Eri» Oljas SÚLEIMENOV, Mońǵolıa mádenıetine «Eńbek sińirgen qaıratker» Mońǵol aqyny Gombojavyn Mend-Ooóo. «Azıa qalamgerleriniń forýmy» 2019. Astana.
Sózben tápsirlep sezdiretin rýhanı sana nemese poezıalyq silkinistiń kúshti túreni tyqsyryp jetken kezde ózińnen keıingi barlyq ýaqyt arnasynda oı toqyndaryn óte kóp ýaqyttar boıy ózine saqtap máńgi qalatyndyqtan myńdaǵan jyldar burynǵy óleń jyrlarmen biz birge jasasyp, ótkenderdiń júreginiń soqqanyn da tyńdap júrmiz.
Bizdiń dolbarymyzdan da alys aýlaqta jazylǵan baǵzy Vedalardyń ún áýenderi táńir tekti rýhanı sanadan, shýaqty súlderler arqyly ózge álemnen túsirilgen degen kózqarasty quptaımyn.
Orystyń áıgili aqyny M.Iý.Lermantov birde: «Gomerden buryn kim boldy?» dep túren kótergen desedi. Uly shyǵarma týar alǵy shart, basty tuǵyrnama qalaıda bolýy haq degen oımen Lermontovtyń saýaly týyndasa kerek. Solaı, bolǵan; Azıada bar ondaı gáp.
Bizdiń eramyzdan burynǵy ekinshi myń jyldyqta paıda bolǵan Vedalardyń ilimi ıaǵnı poetıkalyq jyr dastandary sońyra «Mahabharata», «Rahamaıana» sekildi uly epostar arnasymen bizge jetken.
Sondaı-aq, b.e.b. Hİİ-İH ǵasyrlar aralyq nanhıadtardyń halyq jyrlaryn jınaqtaǵan Kúńziniń (Konfýsıı) «Jyrnamasy» - álem halyqtarynyń tuńǵysh antologıasy bolýy da múmkin.
Uly túzemdik kóne kóshpelilerdiń uzna áýen úni – búgingi Mońǵoldyń «uzyna áýeni» delinetin áýezdi óleńderi nemese Azıanyń keıbir elderindegi ásirese kóne Altaı jurtynyń erlik epostary baǵzy burynaǵy Gomerdiń zamanynda tipti odan da buryn bolǵany anyq.
Sonymen birge Parsynyń rýbaılary, Qazaqtyń halyqtyq tolǵaý jyrlary, Mońǵoldardyń qos áýezi, álemdik úsh báıiti, Japonıanyń haıkýi, tankasy, orta Azıanyń ǵazaly, Qytaıdyń szy sekildi poezıalyq kóptegen áýezdi qubylystardy tek Azıa ǵana adamzatqa usyna aldy.
Úndilerdiń Galıdasany, Qytaıdyń Lı Baı, Dú Fúin, Parsynyń Ferdoýsı, Omar Haııamyn, Mońǵoldyń Sogt táıjisi, Danzanravjaasy, Japonıanyń Masýo Bashó, Takboký, Tıbettiń Sanánjams, Túrkmenniń Maqtumquly, Qazaqtyń Abaı Qunanbaıuly, Úndistannyń Rabındant Tagúri sekildi kóptegen aqyn danalardy adamzattyń qudiretti baý baqshasyna Azıa ǵana syılaı aldy. Demek, HH, Hİ ǵasyrdaǵy Azıa poezıasynyń yqpaly jáne ıelenetin oryny jóninde de oılanatyn ýaqyt jetti. Azıa poezıasynyń álem ádebıetindegi osy zamandyq oryny eń áýeli aýdarmanyń sapasy men baspahanalardyń bıznestik múddesine kóbinese baılanysty bolmaq. Óte baıaý, tasbaqanyń aıańymen mımyrttap kelemiz.
Parsynyń danyshpan aqyny Omar Haııamnyń bastapqy azdaǵan rýbaılary osydan 160 jyl buryn Londonda aǵylshyn tiline tuńǵysh ret sátti tárjimalanǵanymen oqyrmanǵa jetý jolynda uzaq ýaqytty qatty sarp etkeni bar. Osyǵan qaraǵanda shalǵaı alystaǵy ulttyń tili men mádenıeti, sanalyq saryndaǵy poezıasy basqanyń nazaryna iligýine, tárjimalanýyna, analıtıkalyq saraptamalyq jasalýyna, oqýlyqtar men antolgıalarǵa qamtylýyna, sol arqyly ózgeni moıyndatýǵa deıingi aralyqtarda kedergilerge ushyrap júr. Azıanyń kóptegen elderiniń aqyndary osy jolmen kele jatyr.
Búgingi tehnologıalyq ásire qarqyndy órken, óndiristený, qalalaný, jahandaný qatarly materıaldyq turmysqa tyǵyz den beretin damystyń qurylymyna qaraı kómile bastady. Adamzattyń tól tabıǵılyǵy, tili men mádenıeti, júrek qalaýynyń eń názik qundylyqtary joıylyp, tiri kisiler dıjıtalǵa aınalyp, poezıa qunsyzdanatyn kúıde. Tipten keıbir tilder múldemge azyp, joıylyp, joǵalyp barady. Sonymen birge poezıaǵa ásire batystyń da áseri kúsheıip túrli «ızmder» tyǵyryqqa tireýde. Áıteýir jańa izdenister jolyndamyz. Osynaý qıly sátte Azıalyqtar óz qolyndaǵy bar múmkindigi boıynsha álemge beıtanys poezıasynyń erekshe qubylystaryn qalaı ulyqtaýdyń joldaryn qarastyrý kerek sekildi.
Poezıaǵa ornyǵa bastaǵan kedergiler Azıanyń poezıasyna jańa jaǵdaıattardy ashýǵa ıgiligin beredi. Bizdi túbeselikti jańa jigerli talpynystar kútip tur. Órkenniń teńsizdigi, dinı qasiretter, kózqaras alýandylyǵyna qaramastan Azıalyq rýhanıatty birtutas bitimdeýge qatysty kúsh-jiger Siz ben bizdiń poezıamyzda túgel barshylyq. Endeshe Álem ádebıeti degen uly túrenge Azıanyń ıelenetin ornyn, salmaǵyn durystap baǵyttalýymyzǵa jol ashyq.
Adamzat órkenıetiniń poezıa teńizinen tergen jaýhary sekildi - «Antologıa» mádenıetine Azıanyń da aıryqsha usynar jańalyqtary enýi kerek-ti. Áýeli Azıa qurlyǵy elderiniń erekshe iltıpatymen «Azıa poezıa antologıasy» kóp tilge tárjimalanyp shyǵýyna tilektespin, ári qoldaımyn. Bul prozaǵa da ádebıettiń ózge janrlaryna da qatysty sóz. Biz qashanǵa deıin batystyń qabaǵyna qarap, qolyna telmiremiz?
«Batys degen – batys, Shyǵys degen – shyǵys, bir – birine esh qaramaıtyn tus...» dep R.Kıplıng (Redárd Kıplıng) emerýin bildirgen ýaqytta taǵy da sol baıaǵy N.Rerıh «Batys pen Shyǵystyń arasyndaǵy qorǵan qulatylsyn» degen-di.
R. Kıplıngtiń lepesin «ózara aıyrmashylyq ereksheligine qaraı saqtap qalý» dep jaıma-shýaqtap, N.Rerıhtiń oıyn «bólinip jarylmaı, álem ádebıetiniń uly arnasyndaǵy ásire batysshyl ústemdikti ózgertý maǵynasynda» túsinýlerińizdi suraımyn. Azıa ádebıetin qoldaýǵa qatysty tıimdi tásilder tabý, aıtalyq bir beldeýlik qor qurý arqyly tárjima jáne tańdaýly shyǵarmalardy nasıhattaý – osy qurlyqtaǵy Elderdiń ókimetteriniń mindeti bolmaq.
Qazaq Eliniń halyqaralyq ádebıet qarym-qatynasyn damytý, qoldaý jolyndaǵy ıgilikti isterine bek razymyz! Azıanyń mádenı, rýhanı, tekti bilikti tańǵajaıyp álemin kemeldendirýshi poezıalyq jańa tolqyndy bastaýǵa shaqyramyn. Sózimniń áýeli bastabyndaǵy «Azıanyń jan tamyry tiri me?» degen N.Rerıhtiń saýalyna;
- Iá, solaı, Azıanyń júregi soǵyp tur! Azıany jańǵyrtyp ashýdaǵy rýhanı jańa saparymyz Azıanyń ádebıet álemine qaraı sherý tartatyn bolady deımin!
Mońǵol tilinen aýdarǵan Suraǵan RAHMETULY
