Aqseleý Seıdimbek (1942–2009) 12 jeltoqsanda Qaraǵandy oblysynyń Jańaarqa aýdanyndaǵy Baıdala bı aýylynda týǵan.
1959 jyly orta mektepti bitirgen soń, komsomoldyq joldamamen Qyzyltaý keńsharynda mal sharýashylyǵynda eńbek etti. 1968 jyly Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń jýrnalısıka fakúltetin bitirgen. 1968–1975 jj. «Lenınshil jas» (qazirgi «Jas Alash») gazetinde ádebı qyzmetker, menshikti tilshi, 1975–1976 jj. «Ortalyq Qazaqstan» gazetiniń jaýapty hatshysy, 1976–1983 jj. «Sosıalısik Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetinde bólim meńgerýshisi, 1983–1987 jj. «Zerde» jýrnalynyń bas redaktory.
1987–1997 jj. Qazaq KSR ǴA-nyń M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynda laborant, aǵa ǵylymı qyzmetker, bólim meńgerýshisi bolyp qyzmet atqardy.
1997–1998 jj. Y.Altynsarın atyndaǵy Bilim problemalary ınstıtýtynyń dırektory, 1998–1999 jj. QR Prezıdenttik Mádenı ortalyǵy dırektorynyń ǵylym jónindegi orynbasary bolyp qyzmet atqardy. 2000 jyldan bastap L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory. Fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor.
Shyǵarmalary: Aqıyq. (1972); Qyr hıkaıalary. (1977); Taýǵa bitken jalbyz (1979); Kenish (1979); Alpamys batyr (1979,1998); Serper (1982); Aqqyz (1991); Kúńgir-kúńgir kúmbezder (1981); Poıýshıe kýpola (1985); Qazaqtyń áıgili kúıshileri (1992); Baltaly-baǵanaly el aman bol (1993); Oıtolǵaq (1997); Myń bir marjan (1989); Sonar (1989); Kúı shejire. Birinshi kitap (1992); Kúı shejire. Ekinshi kitap (1997); Kóshpeliler tarıhy (1995); Qazaq álemi (1997); Mır kazahov (2001); Eltutqa (2001); Qazaqtyń kúı óneri (2002); Qazaqtyń aýyzsha tarıhy. (2008).
A.Seıdimbek
«Áıel-Ana» ertegisi
Oqyǵan: Kúnsaıyn QÝANYSHQYZY
Erte, erte, erte de, bereke daryp, baq qonǵan ǵajaıyp bir jer bolypty. Basyn máńgi qar shalǵan zańǵar taýlary, túgin tartsań maı shyqqandaı shúıgin dalalary, múlgigen qara ormany men móldiregen ózen-kólderi kórgen jandy ózine ǵashyq etedi eken. Al estigen jan ómir boıy bir kórýge yntyq bolyp ótse kerek. Sol jerde kishisin úlkeni syılaǵan, úlkeni kishisine qamqor bolǵan Kúnshýaq dep atalatyn bir el baqytty ǵumyr keshipti. Kúnshýaq eliniń ǵajaıyp tabıǵatynanda buryn , baılyq berekesinen de buryn, yntymaqshyl birliginen de buryn ózge jurtty qyzyqtyratyn bir erekshe qasıeti bolypty . Ol qasıeti: jigitteri shetinen er kóńil jaýjúrek, qyzdary aqylyna kórki saı aqqýdaı arýlar bolsa, úlkenderi aqyl parasatymen qadirin arttyrady eken.
Kúnshýaq eli eshbir jerge qyzyqpapty. Ótkeni óz jeriniń kórik kelbeti eshkimniń jerinen kem emes ekenin maqtan tutypty. Eshkimniń baqytyn qyzǵanbapty. Óıtkeni óz elindegi baılyq pen baqytty qanaǵat etipti. Osylaısha zyrǵyp kúnder, syrǵyp aılar, jyljyp jyldar ótip jatady. K.nderdiń bir kúninde Kúnshýaq eline jaý shabady. Bul eldiń baqytyn qyzǵanǵan, baılyǵyna qyzyqqan jaý men mundalap kelmeıdi. Qapysyn taýyp oıda-joqta bas salypty. Sodan batyrlarynyń qoly qarýǵa jetip úlgermeı, qarttary aqyl berip úlgermeı, arýlary qanda ala almaı qapa bolyp Kúnshýaq eliniń úlken-kishisi jappaı tutqynǵa túsedi. Qanquıly dushpannyń kútkenide osy bolsa kerek Kúnshýaq eliniń kári-jasyn qoıdaı shubyrtyp, qozydaı kógendep ákelip, úlken tas qorǵanǵa qamap tastaıdy.
Tutqyn bolǵan qalyń el tas qorǵannyń ishinde shyqqan kún men týǵan aıǵa telmire qarap dármensiz pendege aınalady. Ushqan qustan basqa shyǵa almaıtyndaı berik qamaldan qutylýdyń esh joly tabylmaıdy. Arada bir kún ótedi, eki kún ótedi, úshinshi kún degende tasqorǵannyń bıik munarasynan dabyl qaǵylyp, jaı jaǵynyń bir elshisi kórinedi:
Ýa, tutqyndar- dep álgi elshi sańqyldaı ún qatady, - Qudireti kúshti
ámirshimizdiń buıryǵyna qulaq salyńdar! Meıirimi sheksiz uly ámishimizdiń jarlyǵy boıynsha Kúnshýaq eliniń tutqyn bolǵan áıelderine azattyq beriledi. Qolynan ustar balasyn jetektep, ıyǵy kóterer júgin arqalap qorǵannan shyǵýyna bolady. Al er-azamat ataýly uly ámirshimizdiń qalaýy boıynsha osy qorǵan ishinde ajal tabýǵa tıis.
Kúnshýaq eliniń úlken – kishisi myna sumdyq jarlyqty estigende teńizdeı tolqyp, kemedeı teńselip, kúńirenip qoıa beredi. Osy kezde munara basynan taǵy da dabl qaǵylyp elshi til qatady: «Ýa, tutqyndar, - deıdi susty daýyspen,- ámirshiniń jarlyǵy eki bolmaq emes. Mańdaılaryńa jazylǵan eki-aq tańdaý bar. Biri qolynan ustar balasyn jetektep, ıyǵy kóterer júgin arqalapKúnshýaq eliniń áıel zaty myna tas qorǵannan aman-esen bostandyqqa shyǵady. Oǵan kónbeseńder ekinshi tańdaıtyndaryń jappaı ólim. Osy eki joldyń birin tańdańdaý úshin úsh kún ýaqyt beriledi. Bul jarlyqta dushpannyń ishteı esebi bolady. Onysy Kúnshýaq elin jappaı qyryp salǵannan ne paıda? Onanda er-azamattaryn ǵana óltirse, qalǵan jetim bala, jesir áıelder ózinen-ózi kiriptar bolmaı ma?! Sóıtip, aqqýdaı arý áıelderi halqymyzdyń shyraıyn keltirmeı me degen esep edi deıdi. Mundaı sumdyq nıetti tutqyndarda sezedi. Sezgenmen shara bar ma? Qapa bolyp qabyrǵalary qaıysady, qatal úkimnen qutylýdyń jolyn tappaı dal bolady. Ári oılap, beri oılap Kúnshýaq eliniń aqylgóı qarıalary bir toqtamǵa keledi: «Dúnıe de ólimnen ótken ókinish joq deıdi qarıalar. Jappaı qyrylyp, iz-tússiz bolǵansha tuıaq jalǵar balamyz ben tańdap súıgen jarymyz bostandyq alsyn! Artymyzdy ońaltar úmit tilegimizde solar bolsyn. Basqa joldy tańdaýdyn qısyny joq.Bul sheshidi estigende tasqorǵannyń ishindegi tutqyndar seńdeı soǵylysyp, kúńirenip qoıa beredi. Ajal kútip, artynda qalar ákesin qushaqtap balalar shyryldaıdy, súıgeninen tirideı aırylǵan, taǵdyryna laǵnat aıtyp áıelder zarlaıdy. Osy kezde tutqyndardyń arasynan aq shashty ananyń sańq etken daýysy estiledi. Bolmashyny úmit etip, eleńdesken qalyń el sý sepkendeı basylyp, álgi daýys shyqqan jaqqa osharyla qarap qalady.
-Ýa, bir týǵan baýyrlar sabyr etińder, ,-deıdi aq shashty ana, - sabyr etińder! Kózdiń jasy ajalǵa arasha turar bolsa jer betindegi ózen men kól, teńiz ben muhıt ataýly áldeqashan armanda ketken bozdaqtar bolyp aldyńnan shyǵar edi. Biraq ómirdiń zańy qatal. Aqyl men qaırat taýsylyp, ajal basqa tónse kózdiń jasy qorǵan bola almaıdy. Qanquıly jaý qapysyn taýyp qaıratymyzdy muqaltsa da aqylymyzdan adastyrǵan joq. Sondyqtan sabyr etip, aqyl qorytaıyq. Kúzetshi arqyly jaýdyń ámirshisine habar bergizińder. Bizge qoıar shartyn óz aýzynan málimdep, sol shartty buljytpaı oryndaıtynyna ant etsin! Sonda degeni bolady. Aq shasht ananyń ne oılaǵanyn qalyń tutqyn bilmese de, úlkendi syılaıtyn dástúrmenen sózge kelmesten kúzetshige habar beredi. Keshikpeı-aq tas qorǵannyń munarasy kúńgirlep, dabyl qaǵylady da, jaý jaǵynyń ámirshisi kórinedi. Sirá, Kúnshýaq eliniń aqqýdaı arýlary azattyqtan da buryn ajaldy tańdar dep oılasa kerek, tutqyndardyń qoıǵan talabyna ámirshi báldenbeı-aq qulaq asyp, jarlyǵyn qaıtalaı bastaıdy: -Ýa, tutqndar ,-deıdi ámirshi, - Kúnshýaq eliniń áıel zatyna azattyq beremin. Qolynan ustar balasyn jetektep, ıyǵy kóterer júgin arqalap , myna tas qamaldan shyǵamyn dese, qazir qaqpany ashqyzamyn. Sol sát Kúnshýaq elinen tutqyn bolǵan aq shashty ana til qatady: -Ýa, ámirshi , - deıdi ol, - shartyńdy óz aýzyńnan estidik. Ony biz qabyl alamyz. Tek endi qolynan ustar balasyn jetektep, ıyǵy kóterer júgin arqalap myna tas qamaldan shyqqan áıelderge tolyq azattyq beremin dep ant ber! Antyńdy bergen soń qaqpańdy ashtyrýyńa bolady.
Berdim ýádemdi. Kók táńiriniń atyn atap ant etemin, - deıdi ámirshi. Solaı deıdi de kúzetshilerge belgi beredi. Tas qorǵannyń qaqpasy ashylady. Osy kezde aq shashty ana bas bolyp balalaryn qolyna jetektep, aq saqaldy shalyn ıyǵyna mingizip shǵar bergen eken deıdi. Muny kórip turǵan ámirshi aldanǵanyn sezgendeı abdyrap: o, bul qalaı dese kerek. Sonda aq shashty ana: - óziń emes pe, qolyńnan ustar balańdy jetektep, ıyǵyn kóterer júgińdi arqalap shyńsań azattyq beremin dep ant etken depti de qaqpadan shyǵyp júre beripti. Aq shashty ananyń sońynan basqa áıelder de kúıeýlerin arqalap, balalaryn jetektep dushpanynyń qorǵanynan aman-esen shyqqan eken. Osylaısha Kúnshýaq eli quryp kete jazdaǵan qıyn shaqta Áıel-Anynyń aqyl-parasatynyń arqasynda aman qalypty. Áıeldi burynda qadir tutatyn Kúnshýaq eliniń osy oqıǵadan keıin Áıel-Anaǵa degen syı-qurmeti tipti erekshe bolypty. Sodan bastap bul elde áıelder erleriniń oń jaǵyna otyratyn bolypty. Urpaqtarǵa úlgi bolsyn dep Kúnshýaq elindegi irgeli rýlardy, olardyń urandaryn áıelderdiń atymen ataı bastapty. Eldegi eń ásem qalaǵa, eń bıik taýǵa , eń móldir kólge áıelderdiń esimin qoıypty. Tipti halyqtyń eń asyl murasy, qymbat eskertkishi til bolsa, ony da ana tili dep Áıel-Ananyń aq sútinen darıtyn qudiret, qasıetke balapty. Áıel-Anany aıryqsha qadir tutatyn Kúnshýaq eli kúni búginge deıin baqytty ǵumyr keship kele jatqan kórinedi.
6alash usyndy
