Qojabergen batyr Jánibekuly (1689-1785 j.j. ) tulpar minip, tý ustaǵan qolbasshy sardar, esimi uranǵa aınalǵan uly dala dıplomanty.
Ablaıhan zamanynyń aıtýly batyrlarynyń biri Qojabergen Jánibekuly mánjý-qytaı, orys, mońǵol derekterinde esimi eń kóp kezdesetin tarıhı tulǵa.
Sýrette: joǵaryda atalǵan kartanyń fragmentimen, Qojabergen batyr beıitiniń qazirgi kórinisi (13.09.2019)
Bul pikirdi tarıh ǵylymdarynyń doktory Baqyt Ejenhanulynyń 1756-1767 jyldarda qalyptasqan mánjý-qytaı muraǵat qujattary negizinde jazylǵan «Qojabergen batyr» atty kitaby tipti de aıqyndap berdi. Atalǵan kitapqa engizilgen 14-qujatta «Qojabergen men Qara Baraq – Abylaıdan keıin is atqaratyn mártebeli adamdar bolyp sanalady» dep atap kórsetedi. Qazaq qoǵamyndaǵy Qojabergen batyrdyń ornyn atalǵan kitaptaǵy mánjý tildi 21 qujatta Orta júzdiń rý-taıpalary men olardyń bıleýshilerin tizbekteı kele Abylaı han «Abaq kereıdiń 1 000 otbasy Qojabergen batyrdyń bıliginde» degen málimdesi naqtylaı túsedi. Abylaı han tarabynan berilgen bul málimet Qojabergen batyrdyń Orta júz qazaqtary arasynda asa abyroıly tulǵa ekendigin kórsetken. Osy oqıǵalarǵa baılanysty Reseı muraǵatynda saqtalyp jetken derekke súıensek, 1757 jyly 30 qyrkúıekte Jelezın bekinisinen túsken raportta: «Ózenniń dala jaǵynan kimdiki ekeni belgisiz kóp ásker kósh túrinde kelipti. Sol áskerden alty salt atty adam, ekeýiniń myltyǵy bar, kelipti. Iset Muratov degen tatar arqyly Zaharın surap bilse, olar bylaı depti: Biz Abylaı sultannyń áskerimiz, basshymyz – Qojabergen.» -degen málimetter joǵaryda aıtylǵan pikirdi tolyqtryp otyrǵany anyq. Belgili týrkolog. tarıh.ǵ.d. Qarjaýbaı Sartqojaulynyń Mońǵol derekteri negizinde bergen málimetinshe «1756-1758 jyldary qazaqtar men qalmaqtardyń birikken armıasy Jetisý, Tarbaǵataı, Manas, Úrimji, Erenqabyrǵaǵa deıin soǵys júrgizgen. Bul soǵysta Qojabergen batyr bastaǵan qazaq kúshi belsene aralasyp, úlken ról atqarǵan.
Qojabergen batyrdyń basqa batyrlardan bir ereksheligi aty-jóni orys ǵalymdary Grıgorıı Potanın men Karl Strývenniń ǵylymı eńbeginde jıy kezdesedi. Ataqty ǵalymdar Qojabergen bastaǵan kereı rýlarynyń 1750 jyldyń ózinde-aq HabarǵaBazar ózenine jetkenin kórsetedi. Qarǵyba-Bazar qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy, Tarbaǵataı aýdanyndaǵy ózen ataýy. Sonymen qatar, osy derekte qazaqtyń shyǵysqa qaraı jóńkilgen kóshiniń bastaýshysy–kereıler ekeni aıtylady. Sondaı-aq, orys muraǵattarynda Qojabergen batyrdyń bastaýymen kishi kereılerdiń (abaq kereıler) kóshi 1755-56 jyldary Qazaq eliniń shyǵysyna qaraı kóship, Kereıdiń basqa rý-taıpalaryna qosylyp, Tarbaǵataı, Altaı taýlaryn meken etkendigi týraly jazylǵan.
Orys tarıhshysy N.A.Arıstov: Abylaı hanmen birge jońǵarǵa qarsy kúresken Qojabergen batyrdyń 1757 jyly Qytaı bıligimen kelissóz jasasqany týraly da málimetke kez bolǵanyn jazady. Tarıhı derek boıynsha, qytaı elshilerimen bolǵan bul kelissózge Abylaı hannyń ózi qatysqan jáne bul kelissóz 1757 jyly 7-shildede Aıagóz boıyndaǵy Mamyrsý - Baıpaqbulaq degen jerde ótken. 1760 jyly Qytaı shekarasyna jaqyn barǵan qazaq sarbazdary týraly orys barlaýshysy Safır Sálıev: «Qytaı shekarasyna jaqyn mańda Abylaı sultan bastaǵan eki myń, Qabanbaı batyr bastaǵan eki myń, Qojabergen men Qoshqarbaı batyr bastaǵan eki myń, Kókjarly Baraq bastaǵan eki myń ásker tur»,–degen málimet bergen.
Ámirsana qazaqqa qashyp kelgende Abylaı: «Ámirsana – ólimnen qashyp torańǵyǵa tyǵylǵan bir torǵaıdaı. Ony ustap alyp shúrshit áskerlerine tapsyra salý jónsiz bolar» dep jońǵar qońtaıjysyn Qojabergen batyrdyń qaraýyna tapsyrady. Mine osydan keıin Qojabergen men Ámirsana arasyndaǵy uly dostyq bastalady. «1756 jyly 3 shilde de Qojabergen men Ámirsana bastaǵan jasaqtar Dordana esimdi general bastaǵan shúrshit áskerlerimen Esil jerinde soǵysady . Ámirsanany ustaýǵa baılanysty qytaı generaly Hadaha 1756 jyldyń 27 qyrkúıeginde shekaradaǵy jaǵdaıdy patshaǵa baıandaǵan málimdesi saqtalǵan. Onda: «Qazaqtardyń myńdaı adamy Baıantaýdan batysqa ketti degen habardy estidik. 100-deı adamyn jer jastandyryp, attaryn jáne basqa zattaryn olja ettik. Bes adamyn tirideı qolǵa túsirdik. Tutqyndardyń aıtýynsha áskerdi bastap, soǵys salǵan Abylaıdyń ózi. Ámirsana men Qojabergen myńdyqtyń birin alyp, batysqa qaraı ketken» , - deıdi. Iaǵnı, bul tarıhı qujat sol ýaqytta Ámirsanany qýǵyndap kelgen qytaı áskerimen Abylaı han jáne Qojabergen batyrlardyń shaıqasqa túskendigin ańǵartady. Bul pikirdi t.ǵ.d. B.Aıaǵan óziniń «QOJABERGEN BATYR JÁNE ONYŃ ZAMANY» atty maqalasynda tereńdete taldap túsindiredi. Osyndaı tarıhı dostyqtyń negizinde Mońǵolıa memleketi Baıan-Ólgeı aımaǵy ákimshilig arnaıy jer telimin bólip, aımaq ortalyǵyna Qojabergen batyrdyń záýlim eskertkishi ornatyldy. Bul sheteldegi qazaq batyrlaryna qoıylǵan alǵashqy eskertkish edi.
Qojabergen týraly tarıhı áńgimeler, ańyz-áńgimeler óte kóp. Bul ásirese Mońǵolıa, Qytaı qazaqtarynda kóp taraǵan. 1993 jyly Qojabergen batyrǵa arnap urpaqtary Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı aımaǵynda úlken as berdi. Asqa Qazaqstan, Qytaı, Túrkıa, Reseıden qonaqtar qatysty. Qojabergen batyrdan qalǵan muralardyń ishindegi eń úlken jádiger–aq týy Baıan-Ólgeı aımaǵynyń Buǵyty sumynynda turatyn batyrdyń urpaqtarynyń biri Jumash Muqtajyulynyń shańyraǵynda saqtaýly..... Qazaq-Jońǵar soǵysynda 1731-1758 jyldary 30 jyldaı jelbirep, qazaqtardyń rýhyn asqaqtatqan bul qasıetti aq týdy arada 100 jyldaı ýaqyt ótkende ıaǵnı 1869-1870 jyldary elge qyzylaıaq lańy tıgende ıaǵnı Sın ımperıasynyń áskerine qarsy kóteriliste sondaı-aq 1939-1945 jyldary Shyńjań qazaqtarynyń Altaı aımaǵyndaǵy kóterilisine Mońǵolıadan kómekke barǵan Noǵaı, Qalqabaı bastaǵan partızan otrády jelbiretip júripti.
1758 jyly 27 qańtarda Abylaı han men onyń batyrlaryna qytaı tarapynan syılyqtar úlestirilgen. Tarıhı qujatta: Qojabergen men Qara Baraqty Abylaıda keıingi el basqaratyn adamdardyń qataryna jatqyzyp, olardyń el arasyndaǵy bedeldiligin joǵary baǵalaǵan. Abylaı sıaqty Qojabergenge de oqaly ton syılaǵan. Qojabergen batyrdyń qytaı bıleýshilerinen syılyqqa alǵan jibek shapany 2018 jyly Qaraǵandy oblysy, Búhar jyraý aýdanynda turatyn Baqyt Teńseluly esimdi azamattyń shańyraǵynan alynyp, QR Áskerı-tarıhı mýzeıine tabystaldy.
2018 jyly 28 aqpanda QR Áskerı-tarıhı mýzeıinde, tarıh ǵylymdarynyń doktory Baqyt Ejenhanulynyń 1756-1767 jyldarda qalyptasqan mánjý-qytaı muraǵat qujattary negizinde jazylyp, Almatydaǵy «Arys» baspasynan jaryq kórgen «Qojabergen batyr» atty kitabynyń tusaýkeseri ótip, babamyzdyń shapany murajaıǵa tabystaldy. Kitaptyń baspadan shyǵýyna demeýshilik jasaǵan, kásipker Mereı Silamuly. Osy jyldyń 19 qazanda QR Áskerı-tarıhı mýzeıinde Qojabergen batyr Jánibekulynyń týǵanyna 320 jyl tolýyna arnalǵan Halyqaralyq «Uly dala batyrlary atty» ǵylymı-tájirıbelik konferensıa ótkizilip, «Qaziret-Sultan» meshitinde as berildi. Atalǵan sharaǵa batyrdyń Qytaı, Mońǵolıa elderindegi urpaqtary da qatysty. Konferensıa máterıaldary «Er Jánibek» Halyqaralyq qoǵamdyq qorynyń qoldaýymen kitap bolyp jaryq kórdi. Qor Prezıdenti, kásipker Jeńis Túrkıauly.
Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı aımaǵynda batyrǵa záýlim eskertkish ornatylyp, as berildi. Ólgeıdiń ortalyq kóshesiniń ataýy batyr esimimen ataldy. Eskertkishke Ólgeı qalasynyń ákimdigi arnaıy jer telimin bóldi. Úlken istiń uıtqysy bolyp, halyqty jumyldyrǵan «Qojabergen batyr» qoǵamdyq qorynyń quryltaıshylary Qýanǵan Ulyqpanuly men Qaırat Álqızatuly. Osy ýaqytta jazýshy-jýrnalıst Dosan Baımaoldaulynyń Almatydaǵy «Mereı» baspasynan jaryq kórgen «Qojabergen batyr Jánibekuly» (kitaptyń demeýshisi kásipker Orazbek Bazarbaıuly), aqyn Janat Boqashulynyń «Qojabergen batyr» atty kitaptarynyń tusaýy kesilip, tanystrylymy boldy. Búl 1993 jyly 23 shilde de Ólgeıde ótken astyń tarıhı jalǵasy. Atalǵan shara Táýelsizdik jyldaryndaǵy qazaq batyraryna arnalǵan alǵashqy úlken as retinde tarıhta qaldy. 1996 jyly aımaqta ótken is-shara tóńireginde Rysbek Zurǵanbaıuly jazyp, jınaqtaǵan «Shybaraıǵyr Qojabergen batyr» atty kitap batyr babamyz týraly jaryq kórgen alǵashqy kitap edi.
Almatyda 28-29 shilde kúnderi aralyǵynda batyrdyń 320 jyldyǵyna arnalyp segiz elden kelgen qandastarymyzdyń qatysýymen Álem qazaq jastarynyń Halyqaralyq «Alash» fýtbol týrneri ótkizildi. Kúıshi Arshyn Kásimbaıulynyń shyǵarǵan «Qojabergen batyr joryǵy» kúıi alǵash oryndalyp, tyńdarmanǵa jol tartty.
Osy jyly qarashanyń 11 kúni Qazaqstan Respýblıkasy Qoǵamdyq damý mınıstrligimen «Otandastar qory» komersıalyq emes aksıonerlik qoǵamy jáne Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy birlesip «Uly dala batyry - Qojabergen» atty Halyqaralyq mushaıra ótkizilip, júldegerler marapattaldy. Sondaı-aq, 320 jyldyqqa arnalyp shyǵarylǵan kitaptar men estelik buıymdar sheteldegi barlyq qazaq mádenıet ortalyqtarynyń ókilderine tabystaldy. T.ǵ.d. Smaǵulova Svetlana Odepqyzynyń Qojabergen batyr týrasynda jazǵan «ERLİGİ URPAQQA ÚLGİ BOLAR» atty maqalasyndaǵy «Abylaı zamanynda ómir súrgen Abaq Kereı Qojabergen Jánibekulynyń qazaq tarıhyndaǵy orny erekshe. Shubaraıǵyr Qojabergen batyr jaıly qazirgi ýaqytqa deıin aıǵaqtaıtyn naqty derekterdiń bolmaýy onyń saıası portretin, ómir joldary men jońǵarlarǵa, qytaılarǵa qarsy kúresin ashýǵa qolbaılaý bolǵany ras,- degen oıyn tolyqtyra kele, batyr babanyń jatqan jeri SHQO, Zaısan, Úrjar, Aqsýat, aýdandaryna eskertkish ornatyp, onyń esimine eldi mekenderdiń atyn berip, urpaqtary qolyndaǵy Aq týyn tarıhı jádiger retinde qorǵaýǵa alyp, memlekettik ulttyq murajaılardyń birine qoıý bizdiń paryzymyz bolmaq.
Á.H.Marǵulan atyndaǵy arheolgıa ınstıtýtynyń ǵylymı izdenýshisi S.Sadyqovtyń zerdeleýimen, «Omby áskerı okýrýginiń iri mashtaptaǵy áskerı-toprgrafıalyq kartasy» jer-sý ataýlarynyń sol kezdegi ataýlary jáne de júrgizilgen izdenistermen etnografıalyq saýalnamalar nátıjesin júıeleı kelgende Qojabergen batyr zıraty SHQO, Tarbaǵataı aýdanyna qarasty Tanamyrza eldi-mekeniniń shyǵysynan aǵyp óter jańa Qarǵyba ózeniniń oń jaq qabaǵyndaǵy jardyń ústinen tabylyp otyr. Ári osy kartada Qojabergen kóli, Qojabergen taýy ataýlary da belgilengen.
2019 jyldyń 8-9 qarasha kúnderi Qojabergen batyr urpaqtary Mereı Silamuly, Adal Mustafauly,Juldyzbek Qoıshybaıuly, Orazbek Bazarbaıuly, Talapbek Tynysbekuly qatarly azamattar eskertkishti tapqan ǵalym Serikbosyn Saıdyǵalıulynyń bastaýymen SHQO, Tarbaǵataı, Aqsýat aýdanyna baryp Tarbaǵataı aýdanynyń ákimi Sádýaqasov Serikqazy Qusaıynuly, aýdandyq maslıhattyń depýtaty Erjan Quttybaev jáne aýdandyq aqsaqaldar keńesiniń tóraǵasy Muqan Saharın, Tana myrza aýyldyq aqsaqaldar keńesiniń tóraǵasy Esen Manapov jáne jergilikti ólketanýshy, tarıqshylarmen jolyǵyp, Qojabergen batyr Jánibekulynyń erlik joldarynyń osy ólkemen tarıhı sabaqtastyǵy týraly túsindirý jumystaryn júrgizdi. Jınalǵandar batyrdyń erlik isteri men tarıhı tulǵasyn tereń túsinip, osy óńirdiń, SHQO kıeli jerler qataryna qosýǵa laıyq tulǵa ekendigin biraýyzdan maquldap, barlyq atqarylatyn is-sharalarǵa qoldaý kórsetetindikterin bildirdi. Aýdan ákimi batyrdyń zıratyn qalpyna keltirýge kómektesetindigin, eskertkish ornatýǵa jer telimin beretindigin jetkizdi.
Talapbek Tynysbekuly,
Aqyn, Qojabergen batyrdyń urpaǵy
6alash usyndy
