– Myqtyń úıi, ústin baspańdar, myqtyń úıine qarap qol shyǵarmańdar, myqtyń úıine qarap dáret syndyrmańdar, - deıtin ata-ana sózi es bilgennen qulaǵymyzǵa sińgen. Biz ony buljytpaı oryndaýshy edik. Kóship kele jatqanda, jol boıynan úıilgen tóbe-tóbe tastar kórinse:
– Mynaý myqtyń úıi eken-dep kósh aınalyp ótetin. Sodan da biz «Myqtyń úıin» eń kıeli, qasıetti oryn retinde qurmettep óstik. Bul taǵylymdy bizge úıiretken, qulaqqa quıǵan saharanyń abyz qarttary bolatyn. Olar eshqandaı mektep kórmese de, «Myqtyń úıi» degen osy bir aýyz sózimen uly tarıhytyń júlgesin bizge tastap ketipti-aý...
Aq aıyl tarıhty únsiz baýyryna basyp, Altaıdyń ranotty alqaptarynda, jal, jotalarynda jatqan sol «Myqtyń úıi» haqynda bir úzik oı aıtýǵa týr keldi. Aýyzsha tarıhty Aqseleý abyz aıyryqsha baǵalap, astaryna beker úńilmegen sıaqty. El shinde bir aýyz sóz, bostan-bos taramaıdy eken. Ol shaqta atalardyń nyqtap aıtqan ár sózinde, qalaıda bir derek, mán bolatyn kim eskergen. Ata sózin qaıtalaı eske salǵan, oılanýǵa jetelegen, qazaqtyń shejire tarıhy, kóshpeliler tarıhy, kúlli túrkilerge, saqtarǵa, sarmattarǵa qatysty derekter edi...
«Qazaqtyń tarıhı eski shejiresinde qazaq dalasynda ertede turǵan halyq “Myq” dep atalǵan. Myq sózi – myqty, myqyn degen maǵynada qoldanylǵan jáne ol sol halyqtyń kúshitiligin kórsetken. Eýrazıa keństigindegi eń irgeli halyq osylar edi. Alǵashqy qalalardy, alǵashqy metalýrgıalyq óndiristerdi, nekropoldardy (jer asty úıleri) qorǵandardy myqtar kirpish pen tastan salǵan. Artynan “Shyraıshy” degen halyq paıda boldy» deıdi shejire. (207-bet). Shyraqshy degen sóz solardan qalǵan bolar...
Altaı taýlaryndaǵy «Myqtyń úıi» bir kelki emes. Ústin shóp basyp, buta, búrgen, ushqat ósip ketken. Tabıǵı jerge, tóbeshikterge aınala bastaǵan. Óte úlkender úlken tóbedeı bolsa, kishkeneleri kıiz úıdiń ornyndaı. Bálkim, bular óz tusynda aspanǵa boı sozǵan alyp, tas kúmbez shyǵar-aý. Al, mundaı kúmbezdi myqtylar, ıaǵnı “Myqtar” ǵana salmaq. Solardyń atymen qalýy da olardyń qýatty, myqty el bolǵanyn áıgilep turǵandaı.
Al, tarıh ǵylmnyń aıtýynsha, qazaq dalasynyń ejelgi turǵyndary arııler bolǵan. Múmkin, “Myq” halyqyna ertedegi jáne orta ǵasyrdaǵy jazbasha derekter olarǵa “Ar” nemese, “Arıı”, “Turan”, “Hıon”, t.b. etnonımder qoldanylǵan shyǵar (206-bet). Nede bolsa, arıılerdiń desek te, myqtardyń desek te, el bolǵandy jáne olar qurǵan órkenıettiń astanasy Arkaım qalasy bolǵan shyǵar? «Avesta» jınaǵynda aıtylatyn arıılerdiń otany, turǵan jerleri Altaı, Pamır taýlary, Tán-SHan (Táńirtaý) júıesi. Odan aǵyp shyǵatyn Amýdarıa (ol kezde “Ardvı” dep atalǵan) jáne Syrdarıa (ol kezde “Datı” dep atalǵan) ózenniń saǵasy dep kórsetiledi. Edil (buryn ranha) Kaspıı (buryn varahýsha) teńizderiniń jaǵalaýy, ǵylymda “Arııler jeri” dep atalǵan. («Qazaq órkenıeti» Erenǵaıyp Omarov).
Bul kúnde adamdar yndyny ózgerdi. Altyn, qý dúnıe úshin, sol ǵasyrlar boıy qaramekenin kúzetip jatqan myqtyń úılerin qazyp toz-tozyn shyǵardy... Ásirese, qytaıdaǵy Altaı, Tarbaǵaı, İle, Barkól mańyndaǵy “Myqtyń úıleri” aıanshyty tonaýǵa qazýǵa ushyraýda...
Kól-kósir tarıhty bir aýyz sózimen urpaqtan-urpaqqa amanattap, «Myqtyń úıin» óz úıimizden de qasıetti, kıeli etip sanamyzǵa sińirip ketken qaıran ata-babam-aı deshi!
Qýanysh İLIAASULY
6alash usyndy
