(Bul maqala Muqaǵalı Maqataevyń 90 jyldyq mereıtoıynda arnaıy júldege ıe bolǵan)
Aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev poezıasy týraly tolǵanys
Sóz basy
San ǵasyr qoınaýyndaǵy tarıhty jaratýshy da, taratýshy da qara ormandaı qasıetti halyq, tarıhy joq halyq dúnıede bolǵan emes. Qaı halyqtyń tili, tarıhy, shejiresi, salt-dástúri, dindik nanym-senimderi bolsyn, onyń san myń jyldyq bastan keshirgen qym-qýyt, kúrdeli, burań joldarymen baılanysty týylyp jáne damyp, adamzattyń dańqty mádenıet qazynasynan enshi alyp, ár dáýirdiń uzaq kerýen joly tarıh bolyp tańbalanyp bizge jetip otyrǵan.
Tarıhı tulǵalardyń mártebesi qoldan jasalmaıdy, «Taza altyndy máńgi dat shalmaıdy. Júzden júırik, myńnan tulpar shyǵady» degen dana halqymyzdyń sózinde tereń mán jatyr. Tabıǵat ta bul ómirge dara talanttardy úıip-tógip syılaı bermeıdi, neken-saıaq beredi. Sol talanttar dúnıeden áldeqashan ótse de báıgeden jalǵyz ozǵan qulagerdeı aýyzdyǵyn shaınap, jarys kómbesinen dara kóringen beınesi kóz aldyńa dál qazirgideı elestese, jer júregin dúrsildetken tuıaqtarynyń dúbiri kúni búgingideı el qulaǵynda san mártebe jańǵyryp, qaıtalanyp estilip jatady. Sol naǵyz dúldúl ardagerlerimizdiń qaısar rýhy úlken aqyl-parasattan, halyqqa degen adal eńbeginen, týra adamdyq jolǵa túsken kemeldiligi men kemeńgerliktiń qasıetinen kelgen.
Ómirge kelgen barlyq jan ıesi eseıip-erjetedi, qartaıady, óledi. Dúnıede myń jasaǵan pende bolǵan emes, naǵyz myń jasaıtyndar halyq júreginde tereń tamyr tartyp, urpaqtan-urpaqqa esimi ańyzǵa aınalyp, ataq, dańqy álemge aspandap, bir aýyl, bir aımaq, bir ólke, bir memleket emes, kúlli adamzatqa ortaq rýhanı mura qaldyrǵan sanaýly óner áleminiń jaryq juldyzdary ǵana desek, tarıh aldyndaǵy shyndyqty burmalamaı-aq sóılegen bolamyz. Ýaqyt atty ádil tóreshiniń synynan ótken shyn tarıh degen, mine, osy. Biz sóz etpekshi bolǵan birtýar aqyn Muqaǵalı Maqataev – qazaq halqynyń mańdaıyna jazylǵan qaıtalanbas uly tulǵa.
Qazaq poezıasynyń alyby Muqaǵalı Maqataev óziniń ulttyq rýhqa baı jarqyraǵan jaquttaı jyrlary arqyly hannyń da, qaranyń da kóńilin tolqytyp, kúlli qazaq balasy jasaǵan ulan – ǵaıyr ólkege, sheksiz de, sheksiz ketken saharaǵa, aıbatty ásem qalalarǵa, tirshilik otyn mazdatyp jaǵyp jatqan mıllıondaǵan aq boz úılerdegi qarashalarǵa deıin sapar shegipti...
Muqaǵalı Maqataev tar jol, taıǵaq keshý, burań taǵdyrdy basynan keshire júrip elimen tileýles, muńdas, syrlas, taǵdyrlas bolyp ótipti. Shyn mánindegi baqyt – adamnyń óneri men talantynan keledi. Bolashaqqa kerýen tartqan Muqaǵalı jyrlary taza altyndaı jarqyrap, nurly sáýlesimen oryrmandardyń kún shalmaǵan kóńilin jylytyp, óz murasynyń baǵa jetpes qymbattylyǵyn, asyldyǵyn áıgilep, qazaq poezıasynyń sulý qasıetin, parasatty qudiretin qara ormandaı halqyna moıyndatyp ketipti. Sol úshin Maqataev álem qazaqtaryna aty ańyzǵa aınalyp, bedeli men mártebesi asa joǵary XX ǵasyrdaǵy qazaq poezıasynyń altyn tizginin ustaǵan, ǵajaıyp sáýle shashqan ult rýhynyń teńdessiz alyp jyr juldyzyna aınaldy.
Ataqty ádebıet synshysy Zeınolla Qabdolov «Ár adam – zerttelmegen ken, ony zertteý kerek. Zerttep qana qoımaı, sol kenniń kózin ashý kerek» degen kemeńger sózin aıtqan edi. Muqaǵalı murasy áne sondaı kózi ashylmaǵan, zerttelmegen qupıasy mol ken sekildi.
Synshy Belınskıı lırıkalyq óleńniń ereksheligi jóninde: «Poezıa – ómirdiń ári men nári qaınap qorytylǵan jambysy. Ol baqshada qulpyryp turaǵan roza gúldi sıpattamaıdy. Onyń dóreki zattyq jaqtaryn alyp tastap, hosh ıisin, ásem qubylyǵysh boıaýyn alady da, osylardan jaratylystaǵydan da ásem óz rozasyn jasap shyǵady», – degen edi.
Poezıa jasampazdyǵy – kúrdeli de qıyn asýy bar adam janyn zertteıtin mashaqatty sýretkerlik óner. Sondyqtan Muqaǵalı aqyn:
Óleń degen týmaıdy jaıshylyqta,
Óleń degen týlaıdy qaıshylyqta.
Aqyn bolsań, aqynym, alysqa attan,
Kúndelikti tirlikke boı sýytpa, – deıdi.
«Ádebıet ـــ halyqtyń rýhanı baılyǵy» (Ǵabıt Músirepov) bolǵandyqtan adamzattyń ózin-ózi tanı bilýine, tárbıelenýine járdemdesýdi maqsat etedi. Ulttyq erekshelik ádebıet – kórkemónerdiń barlyq salasymen qabysyp jatady. Ulttyq erekshelik, ulttyq rýh, ulttyq boıaýy bolmaǵan ádebıet óli ádebıet bolady. Muqaǵalı áne sondaı dástúr men jańashyldyqty toǵystyra otyryp jasampazdyq jaratqan qazaq poezıasynyń mańdaı aldy sýretkeri.
Maqataev óz poezıasynda ultymyzdyń uzaq tarıhy barysynda qalyptasqan salt – dástúr, dindik tanymdyq – senimderdi tereń meńgerip, oqyrmandaryna rýhanı lázzat baǵyshtap, óner ıesine tán qasıetimen jan tazalyǵy, sulýlyq, adaldyq, parasattylyǵy arqyly qyzyl tilinen bal tamyzyp lırıkanyń asyl jaýharyn syılady. Aqyn «Azaıyp bara jatyr» atty jyrynda:
Nemeneńe jetistiń, bala batyr?
Qarıalar azaıyp bara jatyr.
Biri minip kelmestiń kemesine,
Biri kútip, ánekı jaǵada tur.
Aqyl aıtyp júrmese qasymyzda,
Sonda ornaıdy jetimdik basymyzǵa.
Jalańashqa shekpenin sheship berip,
Bir kúlshesin bólisken ashymyzǵa.
Arsyz kúlkiń tıylmas, jylaýyń da,
Aıtysyń da basylmas, lańyń da.
Arazdasyp aǵaıyn keter edi,
Bir qarıa bolmasa bir aýylda.
Bir qarıa bolǵansha,
Kim biledi,
Balamyzda shal bolyp úlgiredi,
Bir-birinen eki shal asamyn dep,
Kim biledi?
Bir-birin búldiredi.
Aqıqatty aıqyndap jarıalar,
Bara jatyr azaıyp qarıalar.
Daýyl tursa búlik etip tolqymaıtyn,
Bara jatyr sarqylyp darıalar. - dep qatary azaıyp bara jatqan dana qarıalar týraly tereńnen oı qozǵap, urpaq aýysyp, dáýir jańalanǵandyǵy jaıly taǵdyrly sóz aıtady. Óıtkeni adam dúnıege keledi, ósip – órkendeıdi, qartaıady, óledi. Mine bul ómir zańdylyǵy. Muqaǵalıdyń shynaıy ómirdi jyrlaǵan taza, móldir, sulý, ulttyq rýhqa baı lırıkalarynan, onyń sýretkerlik ulylyǵyn baıqaýǵa bolady.
Muqaǵalı – qazynasy mol kúrdeli aqyn. Biz onyń altyn qazynaly poezıasynyń kúrdeli kenin áli tolyq zertteı almaı kelemiz.
Ataqty ádebıetshi A.S.Pýshkın «Kóne astronomıanyń, fızıkanyń, medısınanyń uly ókilderiniń túsinikteri, eńbekteri, ashqan jańalyqtary eskirip, kún sanap ózgerip, almasyp jatqanda naǵyz aqyndardyń shyǵarmalary tap-taza, máńgi jas qalpynda qala beredi» degen ulaǵatty sózin aıtqan bolatyn.
Uly klasık aqynnyń jyrlary álem qazaqtaryna kerýen tartyp mıllıondaǵan oqyrmandardyń júreginde jattalyp, olardyń qýanyshy men qaıǵysyna ortaq bolýynyń syry nede, onyń sýretkerlik ónerinde qandaı keremet sıqyrly kúsh bar degen zańdy suraý oıymyzǵa orala beredi. Týǵan halqynan zańǵar – zańǵar baǵalar alǵan, qazaq poezıasynyń órkendeýi men gúldenýine erekshe úles qosyp, úlken beleske kótergen Muqaǵalıdy qalaı taný, zertteý júrgizý, onyń qatpary qalyń poezıasynyń qupıasyn ashý týraly óz oıymdy oqyrman qaýymmen ortaqtastyra ketýdi jón kórdim.
MUQAǴALI POEZIASYNDAǴY TİL SAPTAÝ SHEBERLİGİ
Halyq tiliniń qaınar kózi san ǵasyrdy bastan keshirý barysynda qalyptasqan aýyz ádebıetiniń altyn qorynan bastaý alady. Sondyqtan til halyqtyń baǵa jetpes asyl baılyǵy. Árqandaı halyqtyń jazba ádebıeti ata- babalarymyz jaratqan ushan-teńiz mol aýyz ádebıetten nár ala otyryp damıdy. Sol úshin orys halqynyń áıgili jazýshysy Maksım Gorkıı «Sóz óneri aýyz ádebıetinen bastalady», - deıdi.
Aýyz ádebıeti – halyq tilin úırenýdiń mektebi. Halyq tilin úırenýdiń altyn besigi bolǵan aýyz ádebıetten úlgi alǵan Asan qaıǵy Sábıtuly, Shalkıiz Tilenshiuly, Aqtanberdi Saryuly, Buqar Qalqamanuly qatarly ókildik sıpatqa ıe ot aýyzdy, oraq tildi jyraýlar dúnıege keldi.
ⅩⅨ ǵasyrǵa kelgende qazaq ádebıeti ózinen burynǵy zamandar ádebıetine uqsamaıtyn aýmaly-tókpeli tarıhı bastan keshirdi. Dál osy tustarda Mahambet Ótemesuly, Abaı Qunanbaıuly qatarly uly tulǵalar qazaq óleńin jyraýlyq dástúrden aqyndyq dástúrge qaraı betburys jasatty. Ásirese uly aqyn Abaı tól ádebıetimizdiń tilin júıege keltirip, qazaq poezıasynyń mazmunyn baıytyp, túrin molaıtyp álemdik ádebıet deńgeıine kóterdi.
HH ǵasyr ishinde qazaq ádebıeti orasan bıik bir beleske kóterilip damydy. Uly oıshyl, kemeńger aqyn Abaı bastaǵan uly kóshtiń jalǵasyn Maǵjan, Qasym, Muqaǵalı, Tólegen qatarly jyr juldyzdary jalǵady. Muqaǵalı Maqataev aty atalǵan jyr juldyzdarynyń ishinde qazaq poezıasynyń til baılyǵyn damytyp, ózindik bir bıik beleske kótergen shoqtyǵy bıik dara tulǵalardyń biri edi.
Qazaq ádebıetiniń klassıgi, halyq jazýshysy Ábish Kekilbaev: «Muqaǵalı qazaq poezıasynyń uzaq saǵynyp kórgen asyl perzentteriniń biri. Ol shyn mánindegi ulttyq qubylys. Sypyra jyraý men Asan qaıǵydan beri qaraıǵy jyraýlyq mektepti Mahambet pen Dýlat aıaqtasa, Abaıdan bastalǵan aqyndyq mektep Maǵjan, Sultanmahmut, İlıas tusynda jalǵasyn tapty. Qan keshken qasiretti urpaqtyń óksik aralas ókinishti Qasym jyrlarynan kórinis tapty. Solarǵa degen búkil halyqtyq mahabbat jyrshy qaýym tarapynan shyn syrymen shynaıy jyrǵa degen keremet qushtarlyqty oıatty. Sondaı qudiretti tasqynnyń boı bermes eresen kúshi barsha alapat bolmysymen kórinip, aınalasyna jaqut shashqandaı máz-meıram etken joıqyn ónegesin Muqaǵalı shyǵarmalarynan tanımyz. Búgingidegi qazaq rýhy aldyń-kúldiń tirshilikten jalyǵyp ketkende Muqaǵalı jyrlaryna úńiledi. Onyń, meılinshe tabıǵı shýmaqtarynan janyna daýa tabady. Onyń únsiz jymıǵanyna da halyq jadyrap, «qaǵarjyp únsiz jylaǵanynan» da halyq tebirengendeı, halyq kúńirengendeı bolady. Ol halyq bolmysymen birge qaınasyp ketken uly tulǵa. Uly qubylys, uly aqyn» («Qazaq ádebıeti», 2011 jyl, 22-shilde), – dep jazǵan eken.
Muqaǵalı Maqataev qazaq halqynyń tiline shynaıy muragerlik etken ári halyq tilin baıytyp qazaq poezıasyn tyń beleske kótergen uly aqyn. Onyń qaı jyrlaryn oqysańyz da halyqtyń asyl jaýhar sózderi óz ornyn taýyp qulpyryp turady. Aqynnyń:
Ólmesin dep bergen ǵoı taýdy maǵan,
Men kúńirensem, kúrsinip taý jylaǵan, – degen óleń joldary kimdi bolsa da sýretkerdiń til sheberligine eriksiz bas ızetedi.
Muqaǵalı halyq tiline baı aqyn. Ol halyq tiliniń asyl jaýharyn óz jyrynda jańasha qabyldap, óleń jazýdyń óresin erekshe bıik beleske kótergen sóz zergeri.
Muqaǵalı poezıasynda «Qara», «Aq», «Kók», «Jasyl», «Sary», «Boz», «Tarǵyl» qatarly sózderdiń jıi qoldanýynan ózindik dara ereksheligi menmundalap turady. Bul pikirimizge dálel retinde aqynnyń birneshe óleń shýmaǵyn mysalǵa alaıyq. Aqynnyń «Qap-qara, ǵajap, sıqyrly» atty jyrynda:
Qap-qara, ǵajap, sıqyrly
Qashpańdar qara boıaýdan!
Qandyryp ýyz-uıqymdy,
Qap-qara túnnen oıanǵam.
Qap-qara túndi kórdim de,
Jap-jaryq tańǵa kezdestim.
Qarasyz, sirá men múlde,
Appaqtyń narqyn sezbespin.
Aq penen qara almasyp,
Almasyp tursa ár daıym.
Aq túske ǵana jarmasyp,
Qarany nege almaımyn, ــdep «qara» sózi birneshe ret qaıtalanyp tursa da ár óleń joldaryna ár berip, óń berip, óz oqyrmanyn til qudireti arqyly baýraıdy. Sondaı-aq aqyn «qara» men «aq» sózin almastyra qoldanyp, oqyrman qaýymǵa ómir týraly úlken oı tastaıdy.
Muqaǵalı qazaqtyń qara óleńine ózgeshe boıaý, ózgeshe tús berip, kemeldendirip jańasha úlgide damytty. Aqynnyń:
Kúpi kıgen qazaqtyń qara óleńin,
Shekpen jaýyp, ózine qaıtaramyn, ــ dep aıtqany osynyń aıqyn mysaly.
Tildiń kórkem ádebıettegi mańyzy óte zor, ár sýretker tek kórkem sóz óneri arqyly ǵana adam janyn zertteıdi. Jyr júırigi Muqaǵalıdyń «kók», «boz» sózderin qoldanýynan mysal keltire keteıik.
Kóktem de keler,
Qustar da jeter, án salyp.
Kókter de shyǵar,
Kógildir nurǵa tamsanyp. («Kóktem de keler».)
Boz atqa minip,
Boz taýǵa, múmkin, shyǵarsyń.
Boz kóılek kıip,
Bozarǵan tańda turarsyń.
Boz aıdaı balqyp,
Bozarǵan kókte tunarsyń.
Bozarǵan, janym,
Boz túske nege qumarsyń?! («Qajydyń, qarǵam».)
Qazaq ádebıetiniń jyr juldyzy Muqaǵalı Maqataev poezıasy ulttyq rýhqa tamyr tartyp, adam seziminiń qupıa syrlaryn ashyp, syrshyldyǵyn, shynshyldyǵyn áıgilep jatady. Mysaly:
Jaqsattandy demeısiń, súıem desem,
Tabynatyn táńirim, ıem de sen.
Adam bolyp kún keshý qıyn maǵan,
Arqa tutyp ózińe súıenbesem.
Sen meniń súıegim men qanymdasyń,
Janymdasyń, uıatym, arymdasyń.
Saǵan degen mahabbat damyldasyn,
Tek seniń topyraǵyńdy jamylǵasyn.
Ózińshe túsiń de erek, isiń de erek,
(Syrym bar saǵan aıtar ishimde kóp).
Qomaǵaı kózimdi bir toıdyra almaı,
Qorqamyn bári osynyń túsim be dep.
Nemese:
Men onyń túnin súıem, kúnin súıem,
Aǵyndy ózen, asqar taý, gúlin súıem.
Men onyń qasıetti tilin súıem,
Men onyń qudiretti únin súıem.
Muqaǵalı halyqtyń jyr asylyn tiline uıytqan kıeli aqyn. «Muqaǵalı neni jyrlasa da júregińe jetkize, qulaq qurshyn qandyra, janyńdy terbete jyrlaıdy» (Nurǵısa Tilendıev).
Muqaǵalıdyń «Darıǵa, dombyramdy bershi maǵan» atty óleńin oqyp otyryp halqymyzdyń «naǵyz qazaq qazaq emes, naǵyz qazaq dombyra» degen ulaǵatty sózi oıyma orala beredi. Aqyn óleńderinen óz dáýiriniń beınesi, aýyl adamdardyń naǵyz qazaqy tirligi elesteıdi.
Darıǵa, dombyramdy bershi maǵan,
Janyma kelshi, jarym, kelshi, balam!
Beıýaqta ińirdegi kóńilime,
Kúı bolyp kúńirenip enshi, dalam.
Dombyra, qońyr qazym, aqqýymsyń,
Armanym, muńym, syrym, shattyǵymsyń.
Dombyra, júregimmen úndes ediń,
Senimen syrlasymdaı tildesemin.
Babamnan qalǵan muram sen bolmasań,
Ónerdiń ne ekenin bilmes te edim.
Ósirgen ónerimdi qyzyr babam,
Únińnen aınalaıyn buzylmaǵan.
Kıeli perneńe bir qol soqpasam,
İshegiń jetimsirep yzyńdaǵan, –
degen shýmaǵynda aqyn naǵyz qazaq bolyp álemge jar salady. Ataqty batyr Baýyrjan Momyshuly: «Dombyrany qasterleı bilmegen qazaqtyń balasy týǵan halyqtyń janyn bilmeıdi», – dep tekten-tekke aıtpaǵan.
Muqaǵalı Maqataev poezıasy qazaqtyń qunarly topyraǵynda ósip-ónip jetilgen halyq tiline baı máńgilik poezıa. Ol óz dáýirindegi qazaq aqyndarynyń ishinde shoqtyǵy eń bıik, mártebesi eń joǵary, oqyrmany eń kóp uly aqyn. Buǵan ǵalym Myrzataı Joldasbekovtyń: «Muqaǵalı bútin bir ǵasyrdaǵy qazaq poezıasyn bıiktetip ketti», – degen sózi kýá.
«Muqaǵalı Maqataev óleńderi ــ ulttyq poezıanyń jańa bir beleske kóterilgendigin, jappaı eýrosentrıstik aǵymǵa oıysqan zamanda qazaqtyń qara óleńiniń shynaıy qasıetteriniń qadiri artyp, burynǵydan da tolysyp, kemeldene túskendiginiń kýási. Ol qazaq óleńniń ulttyq boıaýy men rýhyn ustandy, túrlendire baıytty da, sonymen qalyń qazaq oqyrmandarynyń júregine jol ashyp, ulttyq poezıanyń shashasyna shań tımes tarlanbozy retinde máńgilik uıalap qaldy. Sonymen qatar, aqyn qazaq lırıkasyn HH ǵasyr ádebıetiniń ozyq dástúrlerimen shynaıy qunarlandyrdy.
Muqaǵalı Maqataev poema janrynda da erekshe qoltańbasymen daralanady. Qazaq tarıhynyń qubylysty máselelerine barýmen birge, ózi ómir súrgen kezeń shyndyǵyna da qalam tolǵady. Ol poema janryn taqyryptyq jaǵynan baıytty, janrlyq- stıldik turǵydan jańǵyrta tústi. Dastan, poemalarynda lırıkalyq saryndar, azamattyq-áleýmettik tynys, tarıhı arna barynsha jeke- dara oqshaýlanyp kórindi» («Muqaǵalı – máńgilik ǵumyr», «İle keshi» gazeti, 2011 jyl, 12 tamyz, 3-bet).
Muqaǵalı tili – naǵyz halyq tili. Aqyn halyqtyń ana tiliniń káýsár bulaǵynan qanyp ishti. Halyqtyń baı tiline muragerlik etti, uly tulǵa Mahambetten jyraýlyq úlgi alsa, alyp Abaıdan aqyndyq dástúr qabyldady.
Jınaqtap aıtqanda, Muqaǵalı Maqataev HH ǵasyrdaǵy qazaq poezıasynyń tildik qoryn baıytty, qazaqtyń qara óleńine ózgeshe tús berip, kórkem poezıany eń joǵary deńgeıge kóterip jańalyq engizip, úlken beleske kóterip, qazaq poezıasynyń dat shalmas altyn dińgegine aınaldy. Óz poezıasy arqyly kúlli qazaq ádebıetindegi shoqtyǵy bıik uly tulǵaǵa aınaldy. Muqaǵalı qazaq bolyp álemge til qatty, qazaq bolyp kúlli dúnıeni sharlady. Muqaǵalı tili- halyqtyń baǵa jetpes qymbat murasyna aınaldy.
Muqaǵalı tili – kózderi ashylyp zerttelmegen halyq baılyǵyna aınalyp
ketken asyl qazyna.
QAZAQ DÁSTÚRİNİŃ MUQAǴALI POEZIASYNYŃDAǴY TEREŃDİGİ
Muqaǵalı Maqataev poezıasy álem qazaqtaryna kerýen tartyp qıyrdy sharlap ketti, ol kıeli jyrdyń qudyretti kúshi arqyly óziniń san mıllıon oqyrmandarynyń júreginen jol taýyp, moıyndatyp, artyna máńgilik ólmes jyryn qaldyryp ketti. Qamshynyń sabyndaı qysqa ǵumyr keship, artyna altyndaı mura tastap ketken Maqataevtyń aramyzdan attanyp ketkenine de 45 jyl ótse de ult rýhynyń sáýle shashqan jyrlary máńgi jasaıdy!
Eshikim qaıtalamas kıeli jyr jazǵan Muqaǵalı Maqatevtyń ardaqty esiminiń el aýyzynda ańyzǵa aınalyp, jyldardyń ótýi men bedeli men mártebesiniń asqaqtap bıikke kóterilýi, aqynnyń qazaq dalasynyń qunarly topyraǵynyń ushan-teńiz aýyz ádebıetiniń altyn bastaýynan sýsyndap jetilgen parasat ıesi ekenin dáleldeıdi. Sol úshin Muqaǵalıdy ádebıet tanýshylar «Qazaq poezıasynyń Hantáńiri»,– dep tekten-tek aıtpaǵan.
Biz asa teńdesi joq aqyn Muqaǵalıdyń poezıa áleminiń qyry men syryna úńilý úshin aqynnyń árbir óleńin muqıat nazar sala zertteýimiz qajet. Zamanymyzdan shyqqan eń úzdik sýretker «Qazynam bar» atty jyrynda:
Qazynam bar.
Táýekel, satsam ba eken?!
Ózińdikin ózgege satsań bóten.
Álde myna taýlardaı búrkenip ap,
Búk túsip, teris qarap jatsam ba eken ?!
Qazynam bar.
Qısapsyz shekteledi.
Qyzǵanady bireýler, jek kóredi.
Bermeımin de, satpaımyn, kórsetpeımin!
Alam deseń, aldymen zertte meni, – dep aıtýynda úlken syr jatyr.
Muqaǵalı Maqataev – týǵan halqynyń ataǵy men dańqyn aspandatqan, kóz jetpes zeńgir kóktiń bıiginen dara kóringen sanaýly jaryq juldyzdyń biri. Onyń poezıasynyń syry – eshbir sýretker qaıtalaı almaıtyndyǵynda. Ótken kúnge zer salyp qarasaq, taǵdyr synynan súrinbeı ótken jyr patshasy atalǵan Muqaǵalı Maqataevtyń poezıasy ulttyq salt-dástúr, ádet-ǵuryp, tarıh-shejire, dindik senimmen bite qaınasyp ketken. Sondyqtan onyń aty álem qazaqtarynyń júreginen tereń oryn aldy.
Bıyl qazaq poezıasynyń Hantáńiri atalǵan Muqaǵalı Maqataevtyń 90 jyldyq mereıtoıy. Óleńde de, ónerde de shekara joq. Muqaǵalı qazynasy – adamzatqa ortaq mura. Biz adamzatqa ortaq mura bolǵan Abaı poezıasyn qalaı tanysaq, Muqaǵalı poezıasyn da solaı tanýymyz kerek.
Uly sýretkerdiń «Raıymbek! Raıymbek!», «Aqqýlar uıyqtaǵanda», «Mosart. Janazasy», «Bala shaqtan- bolashaqqa» atty súbeli dastandary men «Úsh baqytym», «Men taýlyqpyn», «Poezıa», «Keń dúnıe tósińdi ash, men kelemin», «Qabaǵy taýdyń qatýly», «Bir adam ólse», «Bir óleńi – bir eldiń murasyndaı», «Jazylar estelikter men týraly», «Qara óleń», «Túsime taý kiredi» t.b. shoqtyǵy bıik ulttyq rýhqa baı shyǵarmalary ár qandaı oqyrmanǵa tereń oı salady.
Qazaq ulty – tarıhy uzaq san ǵasyrdy bastan keshirý barysynda óziniń baǵa jetpes shuǵylaly mádenıetin jaratqan halyqtardyń biri. Qaı halyq bolsyn onyń tarıhy men mádenıeti qatar ómir súredi.
Qazaq ulty – salt- dástúrge baı halyq. Ata-babalarymyz «Besigińdi saqta, saltyńdy satpa», «Aýylyńnyń atyn umytsań da, saltyn umytpa»,– dep urpaqtaryna ulaǵatty tárbıe júrigizip otyrǵan. Kemeńger, uly oıshyl Abaı Qunanbaıulynyń:
Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń,
Óleńmen jer qoınyna kirer deneń. – dep aıtqany, halqymyzdyń tal besikten jer besikke deıin óleń qýyp ósken ult ekenin ańǵartady.
«Joqtaý jyry»–qazaq halqynyń óte erteden jalǵasyp kele jatqan turmys-saltyna baılanysty dástúrlerdiń biri. Halyq aýyz ádebıetinde «joqtaý» shyǵarýshylar áýelide aqyn-jazýshylar men óleń jazýǵa qabileti bar adamdar bolsa, keıingiler burynǵy joqtaýlardy jattap alyp, ony qaıtys bolǵan adamnyń ómirine janaspaıtyn jerlerin alyp tastap, keıbir mazmundaryn qosyp joqtaý jyryn qurastyrǵan. Aqyn Abaıdyń «Óleńmen jer qoınyna kirer deneń» deıtini, osy «joqtaý jyry».
Uly sóz zergeri Muqaǵalı Maqataevtyń «Mosart.Janazasy» atty dastanynda:
Bir kúndik sáýle....
Bir kúndik jaryq mekenim !
Máńgilik túnek – qapasqa qalaı ketemin.
Kelmeıdi-aý tilim...
Ólgennen sura der edim,
Tiri jandarǵa,
Ómir degenniń ne ekenin.
Ómir degenge,
Tirlikte, sirá, jeter me oı.
Jaryq sáýleden basqanyń bári beker ǵoı.
Beker ǵoı bári,
Beker ǵoı bári – bóten ǵoı,
Ómir degeniń – bir kúndik sáýle eken ǵoı!.. – dep bes kúndik jalǵan ómirdi óz shyǵarmasyna arqaý etip, jáne ony sýrettep jetkizý kez-kelgen aqynnyń qolynan kele bermeıdi. Muqaǵalıdyń «Mosart. Janazasy» atty joqtaý jyryndaǵy til sheberligi, oı tereńdigi men kemeldiligi, keıipkerdiń jandúnıesi, mazmuny, qurylymy jaǵynan jan-jaqtyly jetilgen shoqtyǵy bıik shyǵarma dep kesip aıtýǵa bolady.
Halqymyzdyń tanymynda «Ár adamnyń óz juldyzy bolady», «Qazaq juldyz sanamaıdy,aqqan juldyzǵa qaramaıdy» degen yrymdar men tıymdar kóp bolaǵan. Osyndaı yrymdar men tıymdardy ulttyq qundylyqtar retin de balalaryna úıretip, sebebin túsindirip otyrǵan.
Juldyz týraly tanym – senimder túrki tekti halyqtarǵa negizinen ortaq jalpylasqan. Sonyń ishinde qazaqtar juldyzdy kıeli sanaǵan. Bul týraly ǵulama ǵalym Shoqan Ýálıhanov «Qazaqtar juldyzdardyń jer betindegi baqytqa áser etetinine senedi. Halyq arasynda kók kúmbez jaıynda áńgimeler de barshylyq. Endi bireýleriniń pikirinshe árbir juldyz jer betindegi ár adamnyń janymen baılanysty. Adam ólgen soń onyń aspandaǵy juldyzy da aǵyp túsedi. Aspannan aǵyp túsken juldyzdardy kórgen qazaqtar: - meniń juldyzym joǵary,–deıdi nemese erinin jybyrlatady. Bolyp – tolǵan baqytty adamnyń juldyzy janǵan deıdi» («Shoqan Ýálıhanov shyǵarmalary» Almaty, 1985 jyl, 179 -bet),– dep baıandaǵan.
Aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev «Bir adam ólse» atty jyrynda:
–Bir adam ólse,
Bir juldyz qosa sónedi,–
Bir kezde bireý osylaı maǵan dep edi.
Esimde áli bireýdiń bylaı degeni:
- Bir adam týsa,
Bir juldyz birge keledi.
Senbeseń senbe,
Osyǵan áıteý men senem.
Qulazyp qalam, bir juldyz aǵyp, sónse men.
Iesi bar onyń?
Aıyp pa, adam taǵdyryn,
Búkil ǵalamnyń bıiktigimen ólshegen?! – deıdi.
Muqaǵalıdyń «Aqqýlar uıyqtaǵanda» atty shyǵarmasy ekologıalyq ortany qorǵaýdy arqaý etilgen, halyqtyq dástúrmen birlestire jazylǵan shoqtyǵy bıik poema.
Aqyn halqymyzdyń aqqýdy atpaýy, óltirmeýi, eger ony atsa, óltirse jaman bolady degen yrymyn eskerip oqıǵanyń sońǵy sheshimin poemanyń úshinshi bóliminde qart jylqyshy aýzynan bylaı sóıletedi:
ـــ Áı, balam!
Bolmady ǵoı, bolmady ǵoı,
Qasıet ketti kólden, sorlady ǵoı.
Táýiptiń aıtqanynyń bári ótirik,
Atqa min, aýylǵa qaıt, oljany qoı!
Min atqa, qaıt aýylǵa, taǵat qyl da,
... Bilmeımin sor attyń ba, baq attyń ba?!
Aqqýǵa kezenerde, yrym jasap,
Tym qurysa saýsaǵyńdy qanattyń ba?
Muqaǵalı Maqataevtyń «Aqqýlar uıyqtaǵanda» atty poemasy ananyń jalǵyz aýrý balasynan, «Jetim kóldiń» aqqýynan aırylǵan qaıǵyly tragedıamen aıaqtaıdy. Muqaǵalıdy halyqtyń salt-dástúrine júırik iri aqyn dedik. Ultymyz búgingi kúni de aqqýdy izgilik nyshany retinde ardaqtap keledi. Halyq arasynda áli de aqqýdyń qaýyrsynyn besiktiń basyna nemese balalardyń omyraýyna, taqıasynyń basyna yrymdap taǵyp kelgen salt-dástúri bar. Al burynyraqta baqsy-balger, abyzdar aqqýdyń terisin basyna kıip, oǵan syıynatyn ádetter bolǵan. Qazaqta adam qaıtys bolǵanda onyń bala-shaǵasy, týys-týǵandary zarly áýen shyǵaryp, daýys aıtyp joqtaıtyn salty bolǵan. Osyndaǵy muńly áýen aqqýdyń zarynan kelgen dep qaraıdy.
Muqaǵalı ǵumyry da zarly aqqý taǵdyryna uqsap ketedi. Aqyn poemanyń sońynda mynandaı keremet «Epılog» jazǵan eken.
...Sol ketkennen mol kettim, oralmadym,
Jerdi ańsaımyn...
Jalǵyz-aq sol armanym.
Qıyn eken, qımasyń eki birdeı,
Kóz aldyńda ǵaıyp bop joǵalǵany...
Kórdiń be bir-birine dúp kelýin,
Bir qyrsyq bir qyrsyqpen shektelýin?
Balam-aı, mynaý ómir darıanyń,
Bilmeısiń qaıda ekenin ótkeliniń.
Aqqýlar...
Ańyz kóp qoı olar jaıly,
Kózińmen kórgenińdeı bola almaıdy...
Tek qana tynyshtyqta uıyqtaıdy olar,
Shoshysa, ekinshi ret oralmaıdy.
Ornynda eken «Jetim kól» joǵalmapty,
Ortaımapty nemese tola almapty.
Jaǵalaýyn jaýypty jasyl jalbyz,
Qasıetti aqqýlar oralmapty.
Muqaǵalı jyryna arqaý bolǵan aqqýdy qazaq halqy izgiliktiń nyshany dep qaraıdy. Kıeli qus aqqý albaty jerge, kez kelgen kólge qona bermeıdi. Ol sý tańdap, jer taldap qonatyn qasıetti, pák qus. Eger jylda aqqý kelip mekendep júrgen bir kólge nemese jerge aqqý aıaq astynan kelmeı qalsa, sol óńirde bir jamanshylyq bolady, ne jut júredi, ne soǵys bolyp el tynyshtyqtan aırylady. «Jetim kól», áne, sondaı sumdyq taǵdyrdy bastan keshiredi. Aqynnyń «Aqqýlar uıyqtaǵanda» atty poemasyndaǵy muńly áýen aqqýdyń zarynan kelgen. Eger jup aqqýdyń bir syńary ólip qalsa nemese mergen bireýin atyp alsa, endi bir syńary máńgi basqa bir jupqa qosylmaı, ómirden suńqyldaǵan kúıde ótedi eken. Muqaǵalıdyń árbir óleń shýmaǵy saı-súıegińdi syrqyratady, aqqýdyń zarly áýenin estısiń, óıtkeni Muqaǵalı zary men aqqý zary úndesip jatady.
Aqynnyń «Naýryz aıy týǵanda» atty óleńi ultymyzdyń ata dástúrin taqyryp etip jazylǵan shyǵarma. Naýryz merekesin – qazaq halqy óte joǵary baǵalap, qasterlep ótkizetin tarıhy uzaq ulttyq merekelerdiń biri. Naýryz – jańa jyl men jańa kún bastalǵan qasıetti kún. Qazaq kúntizbesi boıynsha jańa jyldyń basy, ár jyldyń 22 naýryzynda kún men tún teńelip, ulystyń uly kúni naýryz bastalady. Ǵulamalardyń biri Máshhúr Júsip Kópeıuly naýryz meıramy týraly «Qazaqtyń qazaq bolǵanda, ózine arnalǵan, sybaǵasyna tıgen jalǵyz meıramy - Naýryznama» – dep atasa, Uly aqyn Abaı Qunanbaıuly «Ol kúnde naýryz degen bir jazǵy turym meramy bolyp, naýryznama qylamyz dep toı - tamasha jasaıdy eken», – deıdi. Halqymyzda naýryz kóje – et, sút, sý,tuz,bıdaı, qurt, jemis sıaqty jeti túrli dámnen jasalady. Naýryz kúni basqalarmen renjisýge, kóńilge tıetin aýyr sóz aıtýǵa tıym salynady. Óıtkeni «Jyl basy qalaı bastalsa, sońy da solaı bolady», – dep yrym jasaǵan.
Qazaq dástúrin tereńinen zerttegen aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev «Naýryz aıy týǵanda» atty jyrynda:
Naýryz aıy týǵanda,
Toı bolýshy edi bul mańda.
Saqtaýshy ediń sybaǵa,
Saparǵa ketken uldarǵa,
Naýryz aıy týǵanda.
Naýryz, naýryz kúni ıgi!
Kúni ıgi jerdiń – túri ıgi.
Baýry jylyp naýat-qar,
Babymen ǵana jibıdi, – dep óleńmen órnek túıip, ulystyń uly kúnin erekshe qasterlep ulaǵattaıdy.
Birtýar dara talant ıesi Maqataev poezıasynda ulttyq sal-dástúr, ádet-ǵuryp, yrym-tıym, tarıh-shejire, til, din t.b. ulttyq órkenıetke qatysty mazmundar molynan kezdesip jatady.
Muqaǵalı Maqatevtyń «Sáýir aıy» atty jyrynda:
Sabylyp keldi mine, sáýri aıy,
Sáýir aıy– qazaqtyń táýir aıy.
Jylaıdy da turady jylańqy bult,
Bara jatyr ne bolyp aýa raıy?!
Aq nóser, ótkinshisi – bári daıyn,
Sabylyp kelgen myna sáýir aıyn,
Qutty kórip, dıhandar quptaǵanmen,
Malshylar salyp otyr sary ýaıym, – dep sáýir aıyndaǵy saharadaǵy halyq tirligin sóz etedi. Aqyn jyrynda aıtyp otyrǵan sáýir aıyn halyq «kókek aıy» depte ataıdy. Sáýir – naýryzdan keıingi aı. Bul mezgilde qar erip, sý tasyp, kún jylyna bastaıdy. Aǵash búrlep, kók qaýlap ósedi. Dıhandar egin egip, malshylar jappaı mal tóldetedi. Jarlynyń aýyzy aqqa tıip, ýyzǵa toıyp, qus jumyrtqalaı bastaıdy. Halyq «Naýryz kelmeı jaz bolmas, sáýir bolmaı máz bolmas», – deıdi. Uly sýretker Muqaǵalıdyń «Sáýir aıy- qazatyń táýir aıy» degende halyqtyq dástúrdiń danalyǵy nasıhattalǵan.
Qazaq halqynan shyqqan ǵulamalardyń biri Tóle bı «Ósetin el tarıhyn taspen jazady, óshetin el tarıhyn jaspen jazady» degen eken. Sol tarıh - shejiresin tasqa jazǵan ulttardyń biri qazaq halqy.
Tarıh joly – qym–qýyt kúrdeli alysqa kerýen tartqan uzaq sapar. Ultymyzda bolashaq urpaqtarǵa tarıh–shejire úıretý dástúri ata- babalarymyzdan qalǵan asyl qasıet. Halyqsyz shejire de, tarıh ta bolǵan emes. Aqıyq aqyn Muqaǵalı «Altyn adam» atty jyrynda:
Altyn adam,
Altyn adam...
Adam joq!
Altyn qalǵan jarqyraǵan.
Bilmeımiz saýdager me, qol basy ma?
Sarań ba, altyn úshin qaltyraǵan?!
Sary altynnyń belgili narqy maǵan,
Qaıda, biraq altynnan artyq adam?!
Kim boldy eken altyndy aptaıtyndaı,
Altyn jıǵan shonjar ma, jatpaı- turmaı?!
Kim de bolsań,
Eı, pende!
Kún keshtiń ǵoı,
Ajal kelse altynyń saqtaıtyndaı,
Altyn tabyt ishindeı jatpaıtyndaı.... – dep ejelgi zaman tarıh qatparynan syr shertip, aty ańyzǵa aınalǵan altyn adam týraly óz oqyrmandaryna úlken oı tastasp,kóne tarıhtyń jumbaq syryn bilýge jeteleıdi.
Aqyn óleńniń eń sońǵy shýmaǵynda:
Shejiremdi urlapty,
Zýlapty kún.
Ǵasyrlardan bir yzyń tyńdap turmyn.
Altyn adam shynymen qazaq bolsa,
Bilgen eken qunynyń qymbattyǵyn! – dep aýmaly – tókpeli zamanda jamaý - jasqaý túsken, « Bas aman, baýyry bútin» jetpegen eski tarıhymyzdy oıǵa salady. Aqyn «Altyn adam» jyrynda jalǵandy jalpaǵynan basyp, altyn taǵyna máz bolǵan hannyń da, qaranyń da bul dúnıeden ótetin ómir zańdylyǵan sheber sýretkerligi men jetkize jazǵan.
Muqaǵalı murasy – kózi ashylmaǵan, zerttelmegen úlken ken sekildi. Biz uly klasık aqynnyń tutas poezıasyna zer sala qarasaq, ulttyq sal-dástúr men jańashyldyqty ózara ushtastyrǵan asa daryndy parasat ıesi ekenin baıqaımyz. Muqaǵalı poezıasy– ulttyq salt-dástúrmen sabaqtasyp, bite qaınasyp, tereńge tamyr tartyp ketken uly poezıa, onyń poezıasy ulttyq qundylyqtardy bilýge óz oqyrmanyn baýrap, úıretýdi paryz etken, tárbıeliligi kúshti, dástúr men jańashyldyq ıdeıa qorytylǵan, parasatqa baı, eshkim qaıtalamas, ózindik daralyǵy bar ǵajaıyp qubylys qalyptastyrǵan úlken sóz ónerin úıretetin mektep. Muqaǵalı jyr álemi – kúlli qazaq dalasynyń kóginde samǵap, óz oqyrmandarynyń júregine kúshti ulttyq rýhtyń nur sáýlesin shashyp ketti...
Qazaq ádebıetiniń zańǵar kllassık aqyny Muqaǵalı Maqataev ózi jazǵan kúndeliginde: «Men HHİ ǵasyr urpaqtarynyń qurdasymyn, bálkim odan áridegi urpaqtardyń týysymyn»,–deıdi. Mine aqynnyń osy jazbasynan óz taǵdyryn aldyn ala boljaǵan áýlıeligin bilýge bolady.
Sóz jıar
Muqaǵalı Maqataev áýlıe aqyn, onyń áýlıeligi ult rýhyna tereń tamyr tartqan qasıetti poezıasynyń qudiretinde jatyr. Ult rýhynyń qaınar kózi – ulttyń tili men salt – dástúrimen sabaqtasyp jatqan altyn shynjyr ispetti. Ár halyqtyń ózine tán ulttyq rýhy bolady. Sol ulttyq rýhy arqyly árbir ult bir – birinen paryqtalyp turady. Sheteldik aty áıgili qaıratkerlerdiń biri Nelson Mandela «Eger til men mádenıetiń joǵalsa shekarany asha sal. Bári bir neńdi qorǵaısyń? Bul endi seniń eliń emes» degen taǵdyrly sózi kimge bolsada úlken oı salady. Qazaqtyń tili men dástúrin aman saqtap qalǵan Abaı Qunanbaıuly, Muhtar Áýezov, Ahmet Baıtursynuly, Maǵjan Jumabaev, Qasym Amanjolov, Muqaǵalı Maqataev, Tólegen Aıbergenov sıaqty tulǵalar ekeninde talas joq.
Muqaǵalıdyń ataq – dańqqa jetýi, ulttyń rýhqa baı jyrlarynyń tereńge tamyr tartýy týǵan halqynyń ushan – teńiz aýyz ádebıetinen sýsyndaýy bolsa, kindik qany tógilip, kir jýyp ósken Aspantaý elinde jasaǵan aldyńǵy býyn óner juldyzdarynan ónege alǵan, kıeli óner sabastyǵymen jalǵasyn taýyp jatyr. Muqaǵalı Maqataev – qasıetti Aspantaý jaılaǵan eldiń óner mektebinen oqyp, myqtap tárbıe alyp jetilgen, jyr teńizin sapyryp ótken, taǵdyr qaıtalaı dúnıege ákelgen sol uly tulǵalardyń jalǵasy.
«Aqyl aýysady, yrys juǵysady,» - deıdi dana halqymyz. Aspantaý etegin jaılaǵan jurtta Muqaǵalıdan ilgeri jasaǵan óz dáýirinde ataǵy aspandaǵan kıeli óner sózdiń maıtalmandarynan Qabaı jyraý, Qulmanbet Qulanaıan, Alban Asan Barmanbekuly, Bóltirik Atyhanuly, Kódek Maralbaev, Shaltabaı Alparuly, Ryskeldi Saýdanuly, Sharǵyn Álǵazyuly, Qoıdym Darýbaıqyzy, tilinen sóz asyly uıyǵan sheshenderden Janǵabyl Átekeuly, Jámeńke Mámbetuly, Qashaǵan Áýeluly, Sabanshy Sáıbek, kúıshi – ánshilerden Qojeke Nazaruly, Eginbaı Altybaev, Sadyqoja Moshanuly, Qapez Baıǵabyluly, Sybanqul Qalbasuly t.b. bedeldi ónerli tulǵalar ótken. Osy óner juldyzdar shoǵyrynda ult rýhynyń kún shuǵylasyna shaǵylyp, jylt – jylt etip shashyraǵan nur sáýlesi bar. Muqaǵalı áne sondaı osy kıeli qunarly topyraqtan jaralǵan juldyzy janǵan dara tulǵa.
Muqaǵalı qazaqtyń jyr mádenıetin eń bıik deńgeıge kótergen kemeńger aqyn. Belgili qoǵam qaıratkeri, ádebıetshi – ǵalym Myrzataı Joldasbekov «Qazaq jyrynyń Hantáńiri» atty maqalasynda: «Men ózim, bilip – tanyǵan bergi aqyndardan Muqaǵalıǵa teń keletinin kórgem joq. Minsiz poezıanyń naǵyz jasaýshysy da sol Muqaǵalı bolatyn. «Óleń maǵan aqqýdyń qanatynan keledi» degen edi aqyn. Muqaǵalı qolyna qalam alyp, tolǵanyp, qınalyp óleń jazbaǵan. Muqaǵalıǵa rasynda óleń qonǵan, óleń túsken, Alladan jyr aıany, jyr baıany kelgen kisi. Perishteli aqyn. Muqaǵalıdyń ózi de óleń, sózi de óleń, qany da óleń, jany da óleń. Muqaǵalı óleńderiniń qudiretti, quzdan qulaǵandaı kesek, iri, muhıttyń túbindeı tereń. Tabıǵattyń ózindeı taza, bulaqtaı móldir, gaýhardaı jarqyrap, tasyǵan ózendeı sarqyrap, dýlyǵaly batyrdaı burqanyp, tula boıynan jyr tógilip, turatyny sondyqtan», - dep Muqaǵalıdaı jyr kıesi bar aqynǵa erekshe joǵary baǵasyn berdi.
Aýmaly – tókpeli taǵdyrdyń synaǵynan súrinbeı ótken taǵdyrly jyrdyń ıesin tarıh ózi qazaq halqynyń mańdaıyna syılady. Aqynǵa óleńniń kıesi Aspantaý elinen qonǵan. Eshkim qaıtalamas máńgilik jyry arqyly Aspantaý eliniń Muzbalaǵy kúlli álem qazaqtarynyń arasyna kerýen tarttyp ketti.
«Kúlli álemge dańqy ketken qasıetti Hantáńiri bar asyl qazynasyn qushaǵyna basyp sheksiz oıǵa batyp tur, sol tarıhy uzaq ata Hantáńir shyńynyń eń bıik zańǵarynyń altyn tórinde Muqaǵalı Maqataev degen qazaq aqyny maldas quryp otyr, Jaratýshy dúnıege eki Hantáńirdi qatar syılapty. Munyń bireýi – uly tabıǵat tartý etken alyp Hantáńiri, endi biri – qazaq halqy syılaǵan adamzattyń Hantáńiri atalǵan, ór tulǵaly ult rýhynyń sáýleli jaryq juldyzy – Muqaǵalı Maqataev» (Nurlan Sársenbaev. «Muqaǵalı kerýeni», Almaty, «Ap Arys» baspasy, 2017 jyl, 36 – bet).
Jyr patshasy Muqaǵalı aramyzda erte attanyp ketse de, halyqtyń máńgilik maqtanyshyna, máńgilik mereıine aınaldy. Týǵan halqynyń aıaýly aqyny týraly Ábdilda Tájibaev: «Muqaǵalı syndy bıik shyńnyń eteginde turǵanymyz anyq, uzaq, órleý joly áli alda» degen óte ádil baǵasyne aıtypty.
Jyr juldyzy Muqaǵalı Maqataev syndy uly tulǵanyń atyn tarıh ózi altyn árippen jazyp qaldyrdy. Muqaǵalıdyń mártebesi jalǵyz qazaq halqynyń ǵana mártebesi emes, kúlli túrki tildes halyqtardyń zańǵar shyńynyń eń bıik tóriniń altyn taǵynan oryn alǵan máńgilik mártebe.
Nurlan Sársenbaev,
Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń múshesi, jazýshy, etnograf
6alash usynady
