Adamzat órkenıeti tirshiliktiń dabyly qaǵylysymen birge bastalǵan. Adamzat dúnıesiniń jańalyqqa, ózgeriske, damýǵa júkti bolatyny da sodan. Tabıǵat dúnıesiniń tylsymdyǵy adamzat oı dúnıesin alǵa jeteleýdiń eń úlken uly jańalyǵy. Jańalyqsyz dúnıe – tarıhtyń eksheleýinen óshken dúnıe. Óıtkeni, adamzat tarıhyndaǵy ótken árbir kún adamzattyń qol jetkizgen jańalyǵyna súrleý salyp, iz tastap otyrǵan. Eski tarıh bizge adamzat mádenıetiniń úzdiksiz jańalyqqa, damýǵa, ózgeriske, birden birge jalǵasýǵa muqtaj ekendigin túsindiredi. Sol bir qoınaýy kenish tarıh paraqtarynan árbir ulttyń tarıhyna, mádenıetine qatysty tilin, ádebıetin, salt-dástúrin, ulttyq bógenaıyn basty ólshem etedi. Qazaq halqynyń tulyq mádenıeti de áne sol tarıhı qundylyǵy joǵary, ulttyq bógenaıy bólek mádenıetti kórsetip turǵandaı.
Tulyq – bıdaı, qyshy, zyǵyr, kúrish, arpa, sary burshaq qatarly dándi ósimdikterdiń dánin ajyratý úshin tastan oıyp (qashap) jasalǵan óndiris quraly.
Bizdiń jyl sanaýymyzdan burynǵy V ǵasyrdan VII ǵasyrlar aralyǵynda Altaı óńirinen qara teńiz tóskeıine deıingi saıyn dalany meken etken Saqtar álemdegi mádenıet, ónerdiń óshpes asyl muralaryn qaldyrǵany shyndyq.
Tulyqtyń tarıhy uzaq bolyp, arheologıalyq qazbalarǵa negizdelip eseptegende ata-babalarymyz sonaý tas ǵasyrdan bastap, tastan eginshilik quraldaryn jasap istete bastaǵan. Kóshpendi mal sharýashylyǵy, egin sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn qazaq halqy, áne, sol dáýirden bastap tulyqty eginshilikke istetetin qural retinde paıdalanyp kelgen.
Tulyq jasaýda ádette tulyq jasaýǵa bolady degen tasty jasalatyn tulyqtyń úlken-kishiligine qaraı, tastyń ár 10-15 santımetr aralyǵyna temir synamen tesik tesip, tesikterge synany tegis uryp, tasty izi boıynsha synamen parshalap, tulyq formasyna keltirip, eki basyn kishirek, syrtqy basyn jumyryraq pishindegi sılındr formasynda jasap, eki basynyń ortasynan tulyq kózin ornatatyn tesik tesip, qulaq ornatyp, aǵashtan jasalǵan sórege ótkizedi. Tulyq sóresiniń eki janyndaǵy aǵash taqtaı baldaqty tulyqtyń eki basyndaǵy tesikke ornatylǵan aǵash synaǵa ótkizip, syrtyna shyǵyp ketpeıtin etip myqty aǵashtan syna qaǵylyp, qaıyspen myqtap baılaıdy.
Tulyq ádette «tulyq tes» dep te atalady. Ol qoldanylatyn ósimdik túri jáne óndiris ornyna (qyrman) negizdelip: alty qyrly, segiz qyrly, on qyrly tulyq tas dep bólinedi. Qyry az tulyqtar bıdaı, arpa, suly jáne kúrish qatarly dáni ońaı aırylmaıtyn dándi ósimdikterdi dáninen aıyrý (soǵý) úshin, kóp qyrly tulyq tastar sary burshaq, qyshy, zyǵyr qatarly dáni ońaı aırylatyn ósimdikterdi dáninen aıyrýǵa (soǵý) qoldanylady. Tulyqtyń «jarǵysh» degen taǵy bir túri bolyp, onyń qyry bolmaıdy. dóńgelek syrty kedir-budyr bolyp, ony tek boıra toqý úshin daıyndalǵan qamysty janshý, ezý, týraý jáne túrli arqandardy jasaý úshin istetiletin qyshy, zyǵyr, qonaq sabandaryn jumsatýǵa qoldanylady.
Jarǵysh (jarqynshaq) eki túrli bolady. Biri, sılındr pishinde óńdep jasalǵan tastyń eki jaǵynyń orta bóleginen tesik tesip, eki metr uzyndyqtaǵy jalpaq eki basynda tesigi bar aǵashqa syna bekitip ornatady da, synadan paıdalanyp, jarǵyshty (jarqynshaqty) aldy-artyna súıreý arqyly shı, zyǵyr, qamys sabandaryn parshalap maıdalaıdy. Taǵy biri, jarǵysh (jarqynshaq) tasqa uqsas dóńgelek jumyr jasalǵan tastyń eki basynyń ortasynan tesik tesip, syna qaǵylyp, jandarma aǵash bekitip, bekitilgen syna arqyly tasty tik turǵyzyp, domalatý arqyly qamysty untaqtaıdy.
Qazaq halqy uzaq ýaqyttyq óndiris tájirıbelerine saı, quramynda rýda bolmaǵan qorym tastardan paıdalanyp tulyq, sý dıirmen tasy, egeý, qol dıirmen tasy qatarly óndiris qural-saımandaryn jáne turmystyq buıymdardy qajetine qaraı jasap, istetip kelgen. Turmys jáne óndiris qural saımandaryn jasaýǵa bolatyn tastardy óz ishinen qyzyl tas, shubar tas, súńgi tas, qaıraq tas, kók tas, sur tas, boz tas, qarashubar tas, baýyr reń tas, t.b. túrlerge bólip, qural-saıman, turmystyq qajetti zattardy jasaǵan. Tulyqqa kózdik, jandaıshap, tutqa, syna qatarly, qosymsha aǵash, teri materıaldaryn qosymsha istetken.
Kózdik: tulyqtyń eki basynyń ortasyna ornalastyrylǵan shoıynnan quıylyp jasalǵan úsh jaǵy biteý, bir jaǵyna jan aǵash bekitý úshin oıylyp jasalǵan kýb pishindi qurylymdy kórsetedi.
Tulyq qulaǵy: tulyq kózine qaǵylyp, bekitilgen tulyqty árekettendirý rólin atqaratyn, shoıynnan ishki ushy úshkir, syrtqy ushy qalpaqty keletin tasqa qaǵylǵan syna, tárizdi zat.
Jan aǵash: tulyq basynyń eki jaǵyna ortasynan tesik tesilip, syna arqyly bekitilip ornatylǵan jalpaq aǵashtan jasalǵan zat. Ony keıde tulyq baldaǵy dep te ataıdy.
Tulyq jylqy, esek, qashyr, túıe, ógiz qatarly úı janýarlarynyń kúshinen paıdalanyp istetiledi. Tulyqty haıýan kúshin paıdalanyp istetýde birneshe túrli qosymsha jabdyqtar qajet bolǵan. Tulyq jabdyqtary negizinen jan aǵash, tesik aǵash, qaıys arqan, baý, syna, er-toqym sıaqty materıaldardan quralady. Taǵy da tulyqshy men oǵan istetetin haıýan da bar.
Tulyqshy: bıdaı, kúrish, arpa jáne zyǵyr qatarly ósimdikterdi qyrmanda (atyz basynda) dáninen aıyryp, untaqtap janshý úshin oǵan istetiletin haıýanattan paıdalanyp tulyqty aıdaýshyny aıtady.
Tulyq at: qyrmanda (atyz basynda) arpa, bıdaı, zyǵyr, qyshy, burshaq sıaqtylardy untaqtaý, dáninen aryltyp janshý úshin istetiletin tulyqqa qosylatyn at. Tulyq at ádette jýas, kúshti at bolýy shart.
Tulyq úlken-kishiligine qaraı jalǵyz atty, qos atty, úsh atty tulyq túrlerine bólinedi, tulyqqa qosylatyn attardyń ózine tán esimi bolady. Olar minis at, jandaq at, shet at, ishki at dep atalady.
Minis at: tulyq aıdaýshy (júrgizýshi) minetin at.
Jandaq at: minis attyń janyna qatarlastyryp, qosanjarlap qosylatyn at.
Shet at: tulyqqa úsh at qosý qajet bolǵanda eń shetine qosylatyn at.
İshki at: tulyqqa úsh at qosý qajet bolǵanda minis at pen shet attyń ortasyna qosylatyn at.
Qorytyp aıtqanda, qazaq halqy uzaq ýaqyttyq tarıhı damý barysynda, ózderiniń aqyl-parasaty men úzdiksiz izdenisteri arqyly tulyq syndy dástúrli eginshilik quralyn tapqyrlap shyǵyp, onyń óndiris-turmystaǵy rólinen tolyq paıdalanyp, úzdiksiz damytyp, túrin jańalap, eginshilik isterin damytyp kelgen.
Tolqyn AÝQYSHULY
6alash usynady
