ÁIGİLİ AQYN TAŃJARYQ JOLDYULYN ESKE ALǴANDA
Baıqasań İle jerdiń ortasyndaı,
Egerde dene bolsa qolqasyndaı.
Taýy altyn, tasy kúmis, aǵashy jez,
Sýlary erkek qoıdyń sorpasyndaı.
İleniń basy Kúnes jyljyp aqqan,
Qosylǵan árbir bulaq ár tarabtan.
Qasynda shapqy degen bir ózen bar,
Aǵyny artyǵyraq shapqan attan.
Qas degen sol jaǵynda bir sińilisi,
Baladaı asaý mingen jalpań qaqqan.
Kóksý, Tekes oń jaǵynda,
Tekyrtip mas adamdaı atqa shapqan.
Qosylyp bári kelip bir İlege,
Aptyǵyn sonda basyp tynym tapqan, – dep b astalatyn uzaq tolǵaýy İle týraly túsinikti aıqandaı túsedi.
Bala Tańjaryq
Aqyn Tańjaryq Joldyuly 1903 jyly týyp, 1947 jyly qaıtys bolady. Osy qysqa ómirinde qyrýar shyǵarmalar jazyp artyna óshpeıtin ónege, iz qaldyryp, naǵyz adamdyq qasıetterin áıgiledi. Aqynnyń osy qysqa ómiri aqıqat pen qatygezdiktiń shılenisken, quldyq ezginiń arpalysyna týra kelse de keýdesinen atylyp shyqqan óleńderin toqtata alǵan joq. Ádebı shyǵarmalary, dastandary, óleńderi halyqtyń júreginde saqtalyp keledi. Birtýap daryn ıesi osylaısha artyna ólmeıtin iz qaldyryp ketti.
Ol ádettegi aýyldan aspaǵan aqyn emes. Tańjaryq shyǵarmalary ushan-teńiz darádaı aǵyny kúshti, ómirsheń týyndylar. Aqynnyń jazǵan shyǵarmalary, óleń-dastandary halyq júreginiń tereń túkpirinen oryn alyp, azattyqtan buryn azdap baspa betin kórse de, keıingi jıyrma jyldan asa ýaqyt solshyldyq ıdeıanyń keselinen aqyndy zálylar qatarynda sary izine shyraq alyp túsip, «kóneniń qaldyǵy» dep qýdalaǵan. Sol tusta Halyq ishindegi shyǵarmalar jınalmaı aıaqsyz qalǵan. Sóıtip, jyldar aýnap, 1978 jyldyń aıaǵynda halyqtyq sıpatqa ıe, Qytaı kompartıasynyń 11 kezekti úshinshi jalpy májilisinen keıin ıaǵnı 1980 jyldan bastaǵan naqaq, jalǵan, qate ıdeıalar anyqtalyp, ár ult halqy óziniń jolymen júrýi kerek degen sóz barynsha aıqyndalyp ár ulttyń oqý-aǵartýy, tarıhy, ádebıeti, mádenıeti salt-sanasy, ádep-ǵurpy, dili, dini qalpyna kelip, óndiris jaýapkerlik túzimi atqarylyp, ári ulttyń, ár adamnyń jaýapkershilik túzimi ózine berilip, halyqtyń kókeıtesti armany oryndalǵan edi.
Halyqqa kún sáýlesi túsken jyldardy umytýǵa bolmaıdy. Mine osyndaı jaqsy saıasattyń arqasynda ár ult halqy onyń alǵabasarlary, jol bastaýshylary óziniń qazaq halqyna tán oqý-aǵarýdy kemeldendirý arqyly tarıhı qundylyqtardy izdeı bastady.
Qazaq ádebıeti, mádenıeti, shejiresin jınaý, retteý kemeldendirý ulyt bolyp turýdaǵy qundylyq ekendigin tanyp jetti. Osy qatarda Tańjaryq shyǵarmalaryn jınaý joǵary órege kóterildi.
Mine bul 1980 jyldar ishi bolatyn. Buǵan at salysqan adamdardan Orazanbaı Egeýbaı, Jaqyp Júnisuly qatarly zertteýshilerdiń eńbegi zor bolǵan. Osy kezde Tańjaryq joǵary óreli qurdastar, zamandastary Tańjaryq aqynnyń hatshysy bolǵan zamandastarynyń kóbi kózi bar tiri kezi eken. Aqyn shyǵarmalary halqyna jaǵymdy bolǵandyqtan óleńderiniń kóbi halyqtyń kókeıinde saqtalyp jattalyp qalǵan. Áýel deseńiz naqtyly biletin adamdardan jazyp syzyp, bireýden endi bireýge tez taralyp ketken.
Áıgili aqyn Tańjaryqtyń óleńderiniń halyq júreginde kóbirek saqtalyp qalýy – Tańjaryq zamanynyń adamdaryn baýrap alǵandyqtan izdep júrip qol jazbalardy kóshirip qoldan qolǵa ótkizip ketkeninen edi. Halyq aýzynan jınalǵan óleńderdi baspa beti birin bir, ekisin eki İle halyq baspasyna jarálap otyrǵan. Osyndaı tyrysshańdyqtan kóptegen óleń dastandary halyq aýzynan jınap baspa betinde halyqpen qaıta júzdesip otyrǵandyqtan, osylaı izdeýdiń arqasynda 2000 jyldarǵa deıin áıgili aqyn Tańjaryqtyń 3 tomdyq shyǵarmalary jınalyp kemeldenip baspadan shyqqan, jurtqa taratylǵan bolatyn.
Aqyn 43 jyldyq qysqa ómirinde «Sánýar patsha», «Názgıúl», «Sadyq pen Sálıha», «Molda men baqsy», «Bóri men Bóribasar», «Shyn tilek», «Armanym meniń», «Kim jatyr abaqtyda», «Elge amandasý», «Jerge amandasý», «El syry», «Sady eline», «Alpysbaı aqalaqshyǵa», «Túrme haly», «Túrme tarıhy», «Jigitti sulý kórsetken», «Aqyn syry», «Ótken kún», «Kiltshige», «Anar sáýle» sıaqty tolyp jatqan ataqty shyǵarmalaryn keıingige qaldyrdy.
Degenmen, bul týraly meniń de bilmeıtinderim qanshama? Aqyn shyǵarmalaryn aıtyp taýsý múmkin emes. Áıgili aqyn Tańjaryqty týada bitken qasıetterden kende emes, qaıta bólekshe daryny mol dep qaraýǵa bolady. Oǵan qoǵam jáne zaman aǵyny qosylyp adam ózin ushtaı túsetindigi de bir jetekshilik ról oınaıdy.
«Oıshyldyq, sezimtaldyq, zerektik» ana sútimen bitetin qasıet dep zerdeleıdi oıshyldar.
Daryndylyq damı kele, eseıe kele, júre-júre adamdyq órge jetetindigi daýsyz aqıqat. Áıgili Tańjaryq aqyn alyp tulǵa. Aqynnyń alyptyǵy bala jasynan-aq bilingen. Týada bitken alymdy, daryndy, qaıtpas qaısarlyǵyn baıqaǵan ákesi Joldy ony óz aýylyndaǵy Myńbaı moldadan oqytady. Ol zamanda qazaq balalaryn ıslam dinin negiz etip oqytatyny belgili. Islam oqýy boıynsha aldymen «Iman shart», «Áptıek» pen saýat ashady. Dinı qaǵıdalar ol zamanda basty oryndy ıeleıdi. Sol Myńbaı molda jaǵynan zerek bala, bilgish qaısar bala atalyp, áke-sheshesiniń qurmetine bólenedi. Ákesi Joldynyń ózine tán aýqaty bolsa da keıindep kedeılesip, óz ishindegi Qamabaıdyń jylqysyn baǵyp, turmysyn qamdap júredi. Baı el shaqyryp, bıebaýda dastarqan jaıyp, bıe baılap jatqan. Sonda aıǵyrdyń saýyrna maı jaǵyp jatqan ákesi Joldyny qapylysta aıǵyr teýip jiberip, aýzy-murnynan qan saýlap ketedi. Ákesine jany ashyǵan on jastaǵy bala Tańjaryq:
Joldy ákem edi bas qalqam,
Jıylmaı qapty dastarqan.
Qas qaqqansha bolǵany-aı,
Aýzy-basy tas talqan, – dep sýrettep, jınalǵan adamdardy ózine jalt qaratady. Qan-josa bolǵan ákesine jurtyń qabyrǵasy qaıysady.
Óstip júrip saýatyn asha bastaǵan bala Tańjaryq ákesi Joldyǵa erip meshitke namaz oqýǵa da barady.
Jasapty bul meshitti dińgek qoıyp,
Arqalyqty dińgekke min dep qoıyp.
İshinde aq sáldeli bir molla otyr,
Paıǵampar bar qudaıym bir dep qoıyp.
Moldekem ábden meniń záremdi aldy,
Bes ýaqyt namazdan mindet qoıyp, – degen óleń joldary el arasyna tezden tarqap ketedi. Tańjaryqtyń darynyn baıqaǵan el ony «Bala aqyn» atandyrdy. Endi ıslam jazýyna kelsek: Túrik halqy dep atalatyn halyqtyń bir tarmaǵy bolǵan qazaq halqy ózin arabtyń Ánes saqabasynan taratyp, jalǵan shejire jazǵan. Onda qazaq halqynyń túp atasy sahaba arab dep moıyndatyp, on toǵyzynshy ǵasyrǵa deıin osylaı jalǵan shejire ustanyp keledi.
Bunyń shyndyǵyna kelsek, túrik halqynyń bir tarmaǵy bolǵan qazaq halqy óziniń tarıhynyń túrik halqymen qatarlasyp búginge jetkendigi aıqyn nárse.
Túrikter men túrkeshter zamanynda qazaq dalasyna, Orta Azıaǵa arabtar shapqynshylyq jasady. Túrkesh qaǵany Sulý qaǵan Orta Azıa elderimen birlesip, arabtardyń betin birneshe ret qaıtarǵan bolsa da, 737 jyly Amýdarıa jaǵasyndaǵy soǵystarda arabtardan jeńilip qaldy.
Arabtar Orta Azıany búkildeı basyp alady. Túrik halqynyń jazýyn kelmeske ketirdi. Túrik jazýyn bilgen óziniń tarıhyn, mádenıetin aıtqandardy aıaýsyz qýdalaıdy, qyrǵyndaıdy kelmeske ketirdi. Tas betindegi jazýlardy qyryp óshirdi.
Óz tarıhyn biletinderdiń barlyǵynyń kózin qurtady. Túriktiń jazý mádenıetin tarıh betinen óshiredi.
Arab jazýymen búkildeı ıslamdastyrdy. Arab jazýy bizge osylaı kelgen. Jazý mádenıetine kelsek burynǵy naıman, kereılerge deıin san tóńkeris, silkinis ótken. Qazaq naımandary soǵdy jazýyn qoldanǵan. Naımandar handyǵy kezinde «Naıman jazýy», Shaǵataı kezinde «Shaǵataı jazýy» jáne «Parsy jazýy», keıin «Tatar jazýy» qoldanylyp keldi. Tipti, qazaqtar on tǵyzynshy ǵasyrdyń aıaǵyna deıin osy Shaǵataı jazýyn, Arab jazýyn qoldanyp keldi.
Qazaqty osy jaǵdaıdan qutyldyrý úshin qazaq ǵalymy Ahmet Baıtursynuly arab jazýy negizinde qazaq ana til jazýyn, qazaq jazý álippesin barlyqqa keltirip, óziniń tóte jazýyn jasap, 1912 jyldan bastap qazaq halqy osy jazýmen mektepter ashyp, óz ana tilinde oqıtyn bolǵan.
1930 jylǵa deıin Ahmet Baıtursynuly jazýymen kóptegen ádebıet, ádebı kitaptar jaryq kórgen. Bul tóte jazý «Ahmet Baıtursynuly álippesi» dep atalady. Áıgili aqyn Tańjaryq shyǵarmalary jáne qoljazbalary osy jazýda jazylǵan. Bul jazý Qytaıdaǵy qazaqtardyń kúni búginge deıin qoldanylyp keledi.
Akademık Rabıǵa Syzdyqovanyń «Týǵan til» jýrnalynan A.Baıtursynuly týraly jazylǵan túsiniktemelerinen kórip otyrmyn. Muhtar Áýezov, Sábıt Muqanov, Ǵabıt Músirepovterdiń ómiriniń aqyryna deıin shyǵarmalarynyń qoljazbasy Ahmet Baıtursynulynyń jazýymen jazǵan eken.
Tańjaryqtyń Shotań[1] mektebine oqýǵa túsýi
Osy jyldary İle Kúre qalasynda tilmashtar tarbıeleıtin arnaýly Shotań mektebi ashylyp, oǵan qazaq pen mońǵoldan oqýshy qabyldaıdy. Buǵan qabyldanatyn bir oqýshynyń jyldyq qarajaty úshin 40 qoı salyq alynyp, ony oqytatyn úı ıesi tóleýge tıis eken. Otbasy kedeı bolsa, sol jerdiń záńgisi ıakı bolysy jaýaty bolyp tóleıdi eken degen uqtyrý taratady. Ol kezde qazaq baılary balamyz hanzýsha[2] oqysa musylmandyqtan shyǵady dep qarab balalaryn oqýǵa berýden bas tartady. Mesheýliktiń keselinen bala qytaı bolyp ketedi dep sanady. Óziniń tar órisinen shyǵa almaı, kedeıdiń balalary oqsyn dep, basqalarǵa ıtermeleıdi.
Bala Tańjaryq «men sol oqýǵa baramyn dep» atylyp ortaǵa shyǵady. Ákesi Joldy Tańjaryqty Mashaqa bolysqa ertip baryp aqyldasady. Tańjaryqtyń zerektigin, qaısarlyǵyn estip bilip júrgen Mashaqa bolys «mekteptiń alym-salyǵyn elden jınap beremin» dep atsalysyp, 40 qoıdy elden jınap, Tańjaryqtyń İle Kúre Shotań mektebine baryp oqýyna múmkindikjaratady.
İle Kúrede ashylǵan Shotań mektebi qytaı tilinen basqa esep, jaǵyrapıa, tarıh qatarly jańa bilimderdi ótetin edi dep taǵy aıtylady. El-jurty men úlkenderdiń qoldaýyn alyp ańsaǵan oqýǵa daıyndalady.
«İle Kúresine baryp qytaı bolsam men-aq bolyp keteıin» dep qıyn sátte qyrpýly oı aıtyp, erteńgi bolashaq halyq qamy úshin, qytaı til-jazýyn qulshyna úırenýge senimdi túrde bel baılap, sertin berip, oqýdan qashqan olaq nadan eldi úreıden qutqaryp, 1919 jyly 16 jasynda İle aımaǵy ortalyǵy Kúre qalasyna kelip, Shotań mektebine oqýǵa túsedi. Bala Tańjaryqtyń armandap ańsap kelgen Shotań mektebi júıeli oqý programmasy bolmaǵan, aty bar, zaty joq alan-ashyq alty aýyzdy tam úı, bar oryn tar bolǵandyqtan, qytaı tilin úırenip halyq qajetinen shyǵam dep, alystan at arytyp ańsap kelgen Tańjaryqtyń taýdaı talaby basqa urǵandaı, tyǵyryqqa tirelgendeı bolady. Bilim berip sanasyn ashý emes, oqytýdy perde etip otyrǵan, ár jerdegi ańqaý eldi alman-salyqqa sylqıa toıyp qaryndaryn qampıtý ekendigi, arada on kún bolmaı-aq aıparadaı áshkere bolyp qalady. Josparly, satyly júrgiziletin mektep sabaǵyn qanaǵattandyra almaıdy.
Jazda balalardy uzaq demalysqa taratyp jiberip, qysta nebári 2-3 aı sabaq ótedi eken. Osynyń ózinde arany ash qasqyrdaı ashylǵan Ánshıń muǵalim Daýǵaldaılar jáne bir qanshasy bar, baı balalaryna ilesip, sol mańdaǵy aýqatty otbasylardy aralap, qazy-qarta, jal-jaıa asap dánikken. Olar uqyq ıeleri qaryn toıǵyzyp saýyq-saıran salyp kún ótkizedi eken.
Alys aýdandardan bala salyǵynń ornyna aıtylmys bilim ushtaǵaly ustalyp kelgen kedeı-kepshiktiń jupyny kıimdi balalary iship-jem, jatyn orynnyń nasharlyǵynan quıǵa batqandaı qınalyp, qatqan qara nan men qatyqsyz qarasýdan qaljyrap qaıǵy teńizine batyp, ǵaryp bolǵandaı kúı keshedi.
Shotań mektebi ómirinde qınalyp júrse de zerek qaısar bala Tańjaryq jatpaı-turmaı, kúndiz-túni qytaı tilin úırený jazýmen bolyp tynbaı qulshynyp zamannyń aǵysyn ıgerip mindetine alǵan qytaı tilin muqıat úırenýge kúsh salady. Zeıin zerdesin jumsap úırenip óziniń tapqyrlyǵyn kórsete júredi. Mektep qarajatyn tapsyrmadyń, qý kedeıdiń balasy dep shetke qaǵyla bastaıdy. Ánshiń muǵalim bastyǵy Ǵaldaılarǵa óz semıasynyń jaǵdaıyn jumsaq tilmen jetkizip aıtady. «Záńgi jáne bolystyq aýyldarmyz, mektepke tapsyratyn qarajatyn elden jınap beredi. Asyqpaı turyńyzdar» dep óziniń zar muńyn jetkizip aıtsa da, ony tyńdaıtyn adam bolmaıdy.
Bul kezde qyzaı derbis eliniń Mashaqa bolysy qaıtys bolyp ketken, ornyna Alpysbaı bolys saılanǵan kez bolatyn. (Mektepke beriletin qarajat keshigip qalǵan) muǵalimder basqarýshylar ózderine paıdasy tımeıtin kedeıdiń balasyn «qara sıraq qý kedeıdiń balasy, mektepten ket» dep qýdalaıdy. TAńjaryq olardan taıaq ta jeıdi.
Olarǵa dát aıtsa da tyńdaıtyn qulaq joq. Ashynǵan bala Tańjaryq aqyn Shotań mektebiniń muǵalimder keıip-kespirin sýrettep óleń shyǵaryp sabaqtas balalar arqyly elge taratyp jiberedi.
Bul Shotań otyz bala jatqan jeri,
Dám-tuzyn Turdaqynnyń tatqan jeri.
Qyryq qoı salyp tólep kıim kımeı,
Ton shalbar borbaıynda qatqan teri.
Keıbiree qurttap, bıttep, júdep te júr,
Qudaıdyń osy emes pe atqan jeri, - dep sol zamannyń aǵymy Shotań mektebiniń keıip-kespirin ashyp kórsetedi.
Zaman aǵymy qoǵamdaǵy aq pen qarany jerine jete kórsetip, bylǵy men shylyǵyn jas jany kúıe sýrettep qaǵaz betine túsirgen. Sabaqtastaryna:
Teris jazý jattasań da ámir tappaı,
Sýrettep keltire almaı qur jyladyń.
Zamannyń ne bolaryn bile almaısyń,
Qaltańnyń kórsetpeseń puldy jaǵyn, - degen aqyn bul arada jazýdyń teristigine emes, ony úıretetin oqymysty atyn jamylǵan muǵalimderge ishi qazandaı qaınap, olardyń qulqynyn baıqap keketip otyr.
Maıpazymen urady Baqshy pushyq,
Dáýǵaldaı kep otyrar araq iship.
Táńiridń ádileti qaıda ketken,
Bir pende joq alatyn ara túsip, - dep ah urady. (Osy sóz balalar arqyly taralyp ketedi).
Bul arada aqyn baqshy pushyq dep Ánshıń muǵalimdi aıtyp otyr. Basqarýshyny ol zamanda ǵaldaı dep ataǵan qazaqtar Ánshıń muǵalimdi baqshy pushyq dep atap ketken. Al Dáýǵaldaı dep otyrǵany súıegi úlken adam bolsa kerek Dáýletkeldi ǵaldaı dep aıtylyp otyr.
Ánshıń men Dáý ǵaldaı astasyp ózderiniń halyq aldynda betteri túsip ataq abroıyna daq jetip, Tańjaryq mektep tartibin búldirdi, urlyq qyldy degenderdi oıdyryp shyǵaryp muǵalimderdi ıanattady, qol jumsady aýyr qylmys ótkizdi. Jazalamasa mektep tártibin saqtaý qıyn degen faktilerdi toltyryp túrmege japtyryp tastaıdy. Eki aı turmede jatyp qalǵan Tańjaryq bala kezinen túrmeniń dámin tatty. Týys-týǵan el jurty bolyp túrmeden shyǵaryp alady. Bul týraly aıtqan óleńderi bar. sodan azyraq aıta ketelik.
Alpysbaıǵa:
Seniń kóziń turǵanda,
Derbiske pále kelmesin.
Qudaı ózi jóndeıdi,
Qulym degen pendesin.
160 som berdi Súleımen záńgi ólmesin.
Bes kisini bosatyp orazaıtqa kirgizdi.
Jamandyq basyn kórmesin,
Núsip kúnde Eńsebaı,
Jıyrma men otyzdan berip ketti teńgesin.
Qasen keldi júgirip, shamasy sol baıqustyń,
Bermese meıli bermesin.
Súleımen derbisten taraǵan «Sady» eliniń záńgisi. Bul kez oraza aıt kezi eken. Tańjaryqtyń el-jurty sady eli jıylyp bala Tańjaryq aqyndy turmeden bosatyp alady da, eline, týǵan jerine úıine oralady.
Endi Tańjaryq zamanyna azdap nazar aýdaryp kórsek, HH ǵasyrdyń basynan bastalǵan Shynjań jerindegi ala sapyrandyq halyqtyń moınyna tańylǵan aýyr salyqtan qan qaqsaǵan halyq qanshama? Mine bul tóńkerisshil aqyn Tańjaryq Joldyulynyń zamanyna tup-týra keldi.
Búkil Qytaıdy ýysyna sıdyrǵan Sın patshalyǵy (Manjý handyǵy) edi. Bul Nuruas batyr Surqashtardyń basym kúshimen manjý handyǵy qurylyp búkil Qytaı elin ýysyna syıdyrǵan Sın patshalǵy dep atalatyn handyq bolatyn.
Bul 260 jyldan artyq dáýrendegen handyq Sın patshalyǵy İle genaral mekemesi arqyly 1762 jyldan bastap Shynjańǵa bılik júrgizedi. Mine bul jońǵarlar tynyshtandyryp manjý handyǵy bılik júrgizgen kezderi Sın patshalyǵy halyqqa salyqty kóbeıtip, irip-shirigen bıligine qarsy kótergen dıqan sharýalar kóterilisi barǵan saıyn údeı túsken. Sýn Juńshan (Sýnb Iaasen) basshylyq etken halyq kóterilisi aqyry 1911-1912 jyldar Sın patshalyǵyn aýdaryp tastap Juńhýa Mıngony qurdy.
Biraq ol tóńkeristiń jemisterin patshalyq feýodaldyq baı shonjarlar tartyp aldy.
Aqyrynda Sýn Jýńshan sıaqty alǵabasar qalyń dıqan sharýalarǵa ókildik etip Qytaı Gomındańyn[3] qurǵan edi. Biraq patshalyq túzim joıylǵan bolsa da tártip túzim Sın patshalǵynyń túzimi boıynsha qala berdi. Jáne Sovet Odaǵynyń kómegimen Qytaı komýnıstik partıasy 1921 jyly qupıa quralǵan bolatyn.
1911 jyldan bastap 1928 jylǵa deıin Iań Zyńshyń genaral Shynjańnyń bar bıligin qolyna alyp, Shynjań halqyn aýzyna qaratyp turǵan kezi edi. Shynjań halqy ýysynda ustaýdy maqsat etken keń kólemde oqytý jolyn ashpaǵan halyqty mesheý ustamasa qolǵa turmaıdy degen óziniń ishki esebi bolǵan. Al qazaqtardyń ishindegi mansap aqalaqshy (bolys) mampań, záńgi, kúnde, elýbasy, onbasy degen basqarý bıligin bergen İledegi kúre sýıdiń mekemesi arqyly basqarǵan bılikti malǵa (pulǵa) satyp alyp otyrǵan úlken mansap ıelerin ol kezde (ulyq) dep ataǵan qazaq ishindegi bolys, mampań záńgiler ulyqqa baryp bas ıip tońqańdap mal-múlkin ulyq jolynan aıamaǵan. Halqyna salyqty kóbeıtip aýyr alman salyqty basym kúshpen shabarman arqyly jınap alyp otyrǵan, qazaq ishindegi mansap ıeleriniń aqysy halyqtyń moıynna artylǵan.
Sóıtip óner bilimmen kesh qalǵan halyqty súlikteı soryp otyrǵan. Atadan balaǵa qalǵan mansap patshalyq túzimniń tártibi sol aýzy qısyq bolsa da baıdyń uly sóılesin degen sóz sol zamannan qalǵan.
1928 jyly Iań Zyshyń ólgennen keıin Shunshoryn[4] bılik basyna shyǵady. 1933 jyly saıası ózgeris týylyp eki júzdi qanquıly jendet Shyń Shysaı Shynjańnyń bıligin ýysyna túsirip, halyqty adam aıtqysyz esten ketpes aýyr qyrǵynshylyqqa ushyratty. Sol kezdegi Shynjańdaǵy alasapyran qandy qyrǵynnyń bári qandy qol Shyńsaıǵa baılanysty.
Áıgili aqyn Tańjaryq Joldyuly Shyń Shysaı túrmesinde 6 jyl 7 aı jatqandyǵy jazǵany bolatyn.
Túrmede alty jyl, jeti aı jatyp,
Júr eken túzetkeli kimdi dersiń.
Bul sózdiń astaryna túsine alsań.
Aıtypty jalǵany joq shyndy dersiń,- degen uzaq tolǵaýy bar.
Tańjaryq aqynnyń Sovet Qazaq jerine bilim alý úshin barýy
HH ǵasyrdyń 1920 jyldarynan bastap sol Sovet qazaq jerinen qashyp kelip jatqan bilimder baılar jaǵynan aıtylyp júrgen Sovet odaǵyna jańa úkimet ornatypty. Baılardy tárkilep qýǵyndap jatypty, kedeıdiń balasy pulsyz tegin oqıdy eken degen habardy estip júredi. Qazaq jerine baryp oqýdy óziniń oqýǵa bolǵan sýsyn qambadaǵyny arman etedi. Bilimge bolǵan alyp ushqan jastyq jalyn basylmaıdy, tipti údeı túsedi.
1922 jyly Kúnes aýdany Tańjaryq aýylyndaǵy ataqty Sasan bıdiń balasy Nuptebek baıdyń Kúnes Aqózen jaılaýynda 400 qazaq úı tigilip at shaptyryp ataqty úlken as beriledi. Núsipbek Sasanulynyń asy asa dabyrly ótedi. Dańqy İle óńirinen asyp talaı jerge jetedi. Bas baıgege 100 jylqy, 15 mánerlengen qurym popaıka beriledi. Núptebek popaıka zaýytyn saldyryp, teri mánerleý zaýytyn jasaǵan adam. Áıgili aqyn Tańjaryq Joldyuly: «Núsipbektiń asy» dep atalatyn ataqty shyǵarmasyn jazdy. Núptebektiń asy 1922 jyly ataqty Kúnes Aqózen jaılaýynda bolǵan.
Bireýdi artyq, bireýdi baı jaratyp,
Zaryqtyrdyń bireýdi bárinen kem.
Tolqyǵan tolyqsyǵan dúnıede,
Jaralǵan adam bolmas bárine teń.
Bir myń toǵyz júz jıyrma ekinshi jyl,
As boldy Aqózende kórip em men, - degen sóz qaldyrǵan aqyn. Jáne Áseıin, Ábiken sıaqty talaı joldastarmen aqyldasyp Sovet odaǵyndaǵy Qazaq jerine ótip oqý qýýdy kóbirek aıtady. Biraq bulardyń barlyǵynyń barǵysy kelmeıdi. Osymen jas jylqyshylarmen qupıa sóılesip Nuptebek baıdyń jylqysyn ishindegi ataǵy shyqqan ketik kók degen atty jasyryn ustap, tilin býyp jaratyp, aqyry sol 1922 jyly qazan aılarynyń aıaǵynda osy ketik kók atty minip qazaq jerine qaraı bet túzeıdi. Jasyryn qashyp shyqqan jalyndy jas jigit alyp ushqan jastyq jalynyn toqtata almaı san belderden asady. Aqyrǵy kúzdik salqyn samalynda terbelip kóp joldy artyna qaldyryp Narynqol, Qarqara dep atalatyn jerdegi Uly júz alban elindegi naǵashylaryna baryp, naǵashylarynyń kómegimen el kórip, jer kórip, armandaǵan oqýyn jalǵastyrady. Báıge ketik kók atqa minip elinen qashyp shyqqan jastyq jalyn qıanda qıalarǵa jetelese uzaq jol qajytyp asqar shyń jasyl dala adamdy shyńdaı túsedi. «Armanym meniń» degen óleńi osy kezde týylǵan sıaqty, aqyn osylaı ándetip keldi. Mine bul jas júrekten shyqqan arman áni dep aıtady.
Sol zamanda japadan jalǵyz elden shyǵyp uzaq jol basyp jat jerge barǵandyǵy azamattyń qaıtpas qaısar erliginiń kórinisi degiń keledi.
Armanym meniń ánin shyrqap keledi
Armanym átteń dúnıe halym meniń,
Joq boldy-aaý sózim kúshti málim meniń.
Bosaǵa kedeıdiki, tór baıdiki,
Qaınaıdy sol jerine qanym meniń.
Bul kúnde til sóılemeı pul sóılegen,
Shydaıdy buǵan qaıtyp janym meniń.
Ton kelte, júnim suıyq, quıyryq sholaq,
Jetilip bir shyqpaıdy-aý janym meniń.
Bir atty ózim minsem basqaǵa joq,
Jetedi nemenege álim meniń.
Baspana jyrtylǵan qos, saýyn jalǵyz,
Ne bolar kempir menen shalym meniń.
Qapasta shyryldaǵan boz torǵaımyn,
Bulbuldaı estiler me ánim meniń.
Aýdaryp feodaldyq óktemdikti,
Qaı ýaqytta atar eken tańym meniń.
Ese alsa ezilgender zulymdardan,
Sol kezde túrlener eń sánim meniń.
Kóksegen armanyma jetip ólsem,
Qabyrda shirimes edi tánim meniń, - degen aqyn tolǵaýlarynan tolyp jatqan nár bilim jatqandyǵy óziniń kedeıligi, álsizdigi janyn mujyp qoǵamnyń teńsizdik feodaldyq túzimniń zaman úshin kedergi bol otyrǵandyǵyn áshkere syndady.
Sóıtip alys joldy qysqartyp ózimen ózi sóılesip keńesip, Qarqara Narynqoldaǵy naǵashylaryna kelip qosylyp, ózi armandaǵan mektepterden bilimmen sýsyndap, kóńil-kúıin kótere túsedi.
«Tańjaryq pen Qoıdymnyń aıtysy» osy Qarqarada bolǵan. Osy aıtys el nazaryn erekshe aýdarǵan. Ol kezde qazaqtyń alash rýlary ózderin ózderi syndap, Alban men Qyzaıdyń kem-ketik kemshilikterin aıtyp, ótken zaman aǵysyn tilge tıek etken kórinedi. Osyndaı eki aýyz sóz aıta ketelik.
Tańjaryq:
Osy Qoıdym aqyn jurtty tıǵan,
Jolynda alash eli janyn qıǵan.
Boz qaryn shyǵa salma kórinedi,
Shytynap shyt kóılekke áreń sıǵan, - dese. Qoıdym:
Qarańdar myna topqa naıman keldi,
Qańǵyrǵan jalǵyz qyzaı qaıdan keldi.
Asý uryp myrzalyǵy keri ketken,
Moıynyna kók sholaqtyń eri ketken.
Aqtaban shubyryndy izine sap,
Men be edim qyzaıyńdy tentiretken?!
Qoıdym men Tańjaryqtyń osylaı uzaq tolǵaýy bar.
Osy Narynqol, Qarqara jerine bilim-óner izdep kelgen aqynnyń boz balalyq dáýirinde orys tilinen de, qazaq tilinen de sabaq alǵan kórinedi. Osy oqýmen birlikte baspadan shyqqan Abaıdyń kitaptarymen tanysa bastaıdy. Abaı kitaptaryn izdep júrip oqyp álem tanyǵan Abaıdyń aqylıa sózderi men jáne óleńderimen de tanysa bastaıdy. «Segiz aıaq» dep bastalatyn qundy shyǵarmalary men aqylıalary Tańjaryqyń oqýyna da rýhanı tirek bolǵan.
Abaı kitaby, Ybyraı Altynsarın, Shakarim, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyptardyń shyǵarmalarynan sýsyndap, óziniń oı órisin onan ári ushtaı túsedi. Abaı jáne Alash zıalylaryn ózin úlgi etedi. Osylaı oqýyn jalǵastyryp óziniń bilimge degen qushtarlyǵyn áıgilep oı órisin asha túsedi. Jańalyqtardan zaman aǵymy, qoǵam aýqymy týraly túsinikteri aıqyndala túsedi.
Aqyn óz jerine 1925 jyldary oralǵanda, uly Abaı kitaptarimen qosa kóptegen bilim óresi joǵary kitaptardy bazarlyq retinde ala kelip, el-jurtyna, aǵaıyn-baýyrlaryna tarqatyp berip, mesheý jatqan eldi jańa bilimmen sýsyndatady. Bilim qýǵan talaptylardyń qyzý alqaýyna bólenedi. Óz jurtynyń bilim ónerden artta qalǵanyna opyq jeıdi.
Áıgili aqynnyń ómir mektepteri de kóp bolǵan. Aqıqat pen qatigezdik shılenisken quldyq ezginiń arpalysyna týra kelse de6 keýdesinen atylyp shyqqan óleńderin toqtata alǵan joq.
Halqymyzdyń «Ulyqty tanǵan jerde, adamdyq oryn jarqyraıdy» degen sóziniń tereńdinine kóz jetkizip, óner, ǵylym, bilimge tipten bel baılap, myqtap kirisedi.
Aqyn Hakim Abaı, Ybyraaı Altynsarın, Shakarym, Myrjaqyp qatarly alash zıalylary men ǵulamalarynyń shyǵarmalaryn óziniń ómirlik úırenýine, tól darynyn ushtaýǵa shyraq etedi.
Endi «Aqyn syry», «Shyntilek» degen shyǵarmasynan úzindiler aıtamyz.
Sózi dep pálensheniń atap aıtar,
Synasań syny túzý ul balany.
Abaı, Áset, Ahmet, Myrjaqyptar ,
Jetpeıdi oǵan jısań myń balany.
Shákárim, Árip penen Muryn Omar,
Kómbege olar shapsa tyń barady.
Sóziniń árbiriniń syry bólek,
Myıǵa salyp eksheseń ylǵanady.
Sózderi basqa aqynnyń maǵyn málim,
Qurt salǵan shaıdaı irip bylǵanady.
Bárin de Abaı sózi basyp keter,
Bir parsha shetten alyp qyzǵanady.
Sózi bar basqa aqynnyń jyrtyq-jamaý,
Júrekten áreń shyǵar tyrnaǵany.
A. Baıtursyn atyn buzyp, boldy «Masa»,
Qos qyrtysty sóz jazdy beti tasa.
Yzyńdasam uıqyńdy ból dep edi,
Oqyǵan adam kórmedim ony da asa.
Synyq butaq sekildi tómendemeı,
Jemisińdi julǵyzbaı dedi jasa.
Bet-betińmen malsha órmeı birik dedi.
Qaıtesiń ony da el tyńdamasa,
Mirjaqyptan jazyldy «Oıan qazaq»,
Ony qashan eskerdi noıan qazaq?!
Oıanǵannyń ornyna uıqy salyp,
Qaldy ǵoı shı túbinde qoıan qazaq.
Shákárimnen taraly «Qazaq aına»,
Ony kórip qaı qazaq aldy paıda.
Esil sózdiń jete almaı qadirine,
Kitabi uqpaq turmaq qaldy qaıda.
Sol sózder eshkim uqpaı qarań qaldy,
Sóz uqpaıtyn qazaqta sarań qaldy.
Shynǵa senbeı jalǵanǵa satylǵan el,
Taý men tasqa qaqtyǵyp arandaldy.
Sol júrgenniń biri men júrgen azyp,
Sý taba almaı qurǵaqtan qudyq qazyp.
Endi qazaq túzelip el bolar dep,
Úmitpen az eskerip qoıdym jazyp.
Áıgili aqyn Tańjaryq Joldyulynyń tolyp jatqan, ózen bolyp aǵylǵan shyǵarmalary bar. «Kelgende óz-ózine qandaı myqty» atty jyryna kóz júgirtelik:
Kelgende óz-ózine qandaı myqty,
Atalyp batyr balýan dańqy shyqty.
Ol qara kúsh istemeı bul zamanda.
Basqalardan qorǵanyp qoıdaı yqty.
Soıyl shoqpar jaramaı qarýlyǵa,
Balýandy aıla, sıqyr, óner jyqty.
Óner bilim úırengen az bolsa da,
Kópti kómip kól qylyp kórge tyqty.
Endi bildi bizdiń jurt kim qıynyn,
Aýzyn basyp arman qyp ishteı byqty.
Qoıdaı talap bas salyp basyńdy jep,
Júrekke otyr salyp ketpes dyqty.
Basqalar qustaı ushyp júr basynda,
Qoıandaı qasqyr kórgen qazaq buqty.
Saqtaýly qalbyrdaǵy qaımaǵyndaı,
Basqalar murtyn maılap qolyn suqty.
Malyńdy alyp basyńdy daýǵa salyp,
Aq betińe qaralap kúıe juqty.
Áldeqashan hakim Abaı aıtyp ótken.
Qanekı sol aqyldy qaısysy uqty?!
Bireýińdi kórmeseń biriń dos dep,
Birliksiz qylǵan istiń bári bos dep.
Aıtqan sózin bir qazaq uqpaǵan soń,
Jaǵyn jar, tilin kez qyp ketken qosh dep.
Keıingi Shynjań qazaǵynyń zıalylary Qytaı Shynjań qazaq ádebıetiniń negizin salýshylardyń biri áıgili aqyn Tańjaryq Joldy dep turaqtandyrdy. Biz Tańjaryqtaı uly tulǵany kórnektilendirýge, aqynnyń búkil qazaq ádebıetindegi ornyn joǵarlatýǵa haqylymyz. Uly aqyn qazaq Alash zıalylary qatarynan oryn alýǵa tıisti dep bilemiz. Ádebı ómirdegi aqyn shyǵarmalary, óleńderi jetip asady.
Búgingi qazaq ádebıetiniń jarqyn qadamyn jandandyryp ádebıettiń bıik shyńyn jaratý zattyq baılyq rýhanı baılyqtyń ǵylmı óndiristiń shyǵar jolyn jaratyp teńdik pen tatýlyqtyń úlgilerin shyǵar túıin ete otyryp yntymaq pen birliktiń «Altaý ala bolmaıdy, tórteý túgel bolatyn», «Teńdik» arazdyq týdyrmaıdy deıtini ulaǵatty aqlıaǵa tabandy bolýymyz kerek ekendigin kóre bilýimiz kerek eken. joǵary men tómenniń qaıshylyǵyn durys sheshý adamdyq qasıetterden jańylmaýymyz alǵy shart etip ustalý kerek. Adamdyq móral tárbıesi shyǵar jol.
Abaı: adam balasynan «Aqyl ǵylym, ar, minez, uıat degen nárselermen ozady. Basqalaı deýdiń bári aqymaqtyq» dep kórsetedi. Biz Abaıdyń aqylıalaryn boymyzǵa juqtyra aldyq pa? zattyq baılyq pen rýhanı baılyqtyń shyǵar joly ozyq óndiristi qasterlep, ǵylymı óndiristi shyǵar túıin etip óndiris pen ǵylymnyń qatynasy óndiris pen bilimniń qatynasyn shyǵar túıin etý ozyq óndiris damymasa halyqty damytý halyq turmysyn jaqsylaý beker sózge aınalady. Osyny joǵary oryndar myqty ustaýy kerek.
Ár adam ózin ózi damytý, ózin-ózá baǵalaý kerek eken. Rýhanı jańǵyryý úshin qoǵamnyń ádebı órshil talaptaryn qanaǵattandyryp, otandy, halyqty ozyq óner ǵylymnyń, óndiristiń kásipteri jaratylsa ádebıetimiz de damıtyny sózsiz.
Damýdyń artynda qalmaı tájirıbe sabaqtardy qortyndylap, Alash zıalylarynyń ádebıettegi órshil talabyn qanaǵattandyryp, jastar budan sabaq alyp, qoǵamdyq óndiristi damytyp, ádebıettiń halyqqa qyzmet óteýin, halyqqa qyzmet óteýde jastardyń qoǵamnyń ozyq ónderistegi ornyn joǵarylatý, bilimniń ádebıettegi úlgisin jaratýǵa qaraı oıysýymyz kerek. Osy sıaqty qazaqtsyń egemendigi – bizdiń baǵa jetpes qundylyǵymyz. Osyny eske ala otyryp6 tájirıbe sabaqtardy qortynlap, aına etip tarhı ótken isterden sabaq alyp, ózimizdi ózimiz qasterleýimiz óte qajet.
Alash alashty kerek etpese seni kim kerek etpekshi? Biz Abaı ıdeıasymen qarýlanyp, Alash zıalylarynyń tájirıbe sabaqtaryn qortyndylap jınaqtap, qoǵamnyń artyqshylyqtaryn qasterlep, kemshilikterdi túzetip, ǵylmı óndiris óresin jaratyp, ǵylym tehnıka qyzmetkerleriniń, kásiptiń óresin joǵarlatýǵa, ǵylym óner jolmen júrýge negizimizdi myqtylaýymyz kerek.
Tańjaryq ult úshin asa iri rýhanı úles qosty
Tańjaryq Joldyuly «sheteldiń aqparatyn taratyp júr» dep, İle Quljada qolǵa alynǵannan keıin, 1928 jyly halyq jaǵynan «azamatymyz kúnásiz» dep bosatyp alǵan bolatyn. Osydan keıin aqyn halyqtyń muń-muqtajyn óleńmen jerine jetkizip aıtyp, elin qarańǵylyq mesheýlikten qutqarý jaǵynda óleńderin barǵan saıyn údete túsedi.
Adam balasynyń jastyq mahabbatyn da aqyn qaǵys qaldyrmaǵan. Jastyq jalyny údeı túsken «Anar sáýle», «Nazgúl», «Eı, Alla osy álemdi sen jarattyń» qatarly shyǵarmalary osylaı aqynnyń san alýan tapqyrlyq shyǵarmalary tasqyny sýdaı jóńkile túsedi.
Osy kezde İle jerin jaýdan qorǵaý úshin Kúre ulyǵy İledegi qazaq bolystarynyń barlyǵyn shaqyryp basyn qosyp, jan-jaqtan jaý antalaýda, óz ishindegi dúrbeleńnen syrtqy jaýdan qorǵanýǵa qazaq bolystarynan keńes suraǵan. Sonda aldyǵa eshkim shyǵa almaı otyryp qalǵan. İlede ataǵy bar Sasannyń balasy Tergeýsiz qyzaıdyń Qudaımende táıji shyqqan. Keıin osy Tergeýsiz qyzaı eline táıji bolǵan. Osy tergeýsiz balasy Maqsut bolys aldyǵy shyǵyp sóz alyp, jaýdyń betin qaıtaratyndyǵyn dáleldep, óziniń josparyn aldyǵa tartady. Jáne naqtyly aıla-sharalaryn da kórsetedi. Kúre ulyǵy qarsy alyp, qanaǵattandyryp Maqsut bolysqa áskerı kúsh beredi. Maqsut bolys qazaqtyń ózinen ásker alyp, Kúnes basy Juldyz asýynan keletin dúńgenderdiń betin qaıtaryp jeńiske jetedi. Kúre ulyǵy Maqsutty alqap «Gýandaı bolys» ataǵyn beredi. Bul Áskerı bolys degen sóz. Maqsut gýandaı bolys atalyp, ataq-abyroıy joǵarlap İledegi qazaq bolystarynyń ústinen qarap, İle qazaqtaryna bıligi júre bastaıdy. Tańjaryq aqynnyń alymdylyn baıqaǵan Maqsut gýandaı jáne aqynnyń hanzý, orys tilin biletindigi úshin ózine kátip etip alǵan bolatyn. Bul kezde joǵary dárejeli oqyǵan zıaly Ábeý Qodyshuly 1933 jyldan bastap ólkelik qazaq-qyrǵyz uıymynyń bastyǵy bolǵannan keıin úsh aımaq oqý-aǵartý qyzmetin ustaýda aıyryqsha mán bergen. Aǵartý isi jandanyp ár aımaqtarda ulttyq oqý-aǵartý quryla bastaıdy.
1935 jyly naýyryz aıynda Qulja qalasynda «Qazaq-qyrǵyz uıymy» qurylady. Maqsut gýandaı Ábeýdiń ornalastrýymen osy uıymnyń bastyǵy bolady. Onyń orynbasarlary Sýan Kenjebek bolys jáne Torǵaı Jabyqbaı bolys saılanady. Ádebıet kórkemóner salasyna Tańjaryq jaýapty bolady. Ulttyq oqý-aǵartý boıynsha, úsh aımaq kóleminde jer-jerden art-artynan bastaýysh mektepter ashylyp, kýrsanttar uıymdastyryp muǵalym jetistirýshy qaýyrt ustalady. Ádebıet kórkemóner jandana túsedi. İle aımaǵynyń jer-jerinde mektepter boı kóterip oqytýshy tárbıeleýge kóńil bólinip qazaq jerinen kelgen bilimdiler İle bilim jurtymen birlesip oqytýshy tárbıeleýge mán berilip úzdiksiz tárbıe júrilip jatqan sonyń bir Kókqamyr Qulja aýdanynan «Týrasý» jaılaýynda ashylǵan týrasý kýrysy edi. Sol jyldary A. Baıtursynulynyń álippesinmen bilim tarqatqan muǵalimderden birazi bar eken. Sonyń biri, Meıirhan Ermektasov qazaq ana til álippesinen sabaq ótken. Bilimge umtylǵan Qulja aýdanynyń jer-jerinen kelgen talapty jastarǵa kýrs ashyp sabaq ótedi.
Kóptegen adamdar sabaq alyp qysqa ýaqyt ishinde saýat sabaq beretin muǵalimder qatarynda İle bilim jurtynan oqý taýysyp, týrasý kýrske oqytýshy qatarynda kelgen Dýlat Sharafıuly da bar edi. Ana til álippesi úırený joǵary órleýge kóterilip A. Baıtursynuy álippesimen saýat ashady. Esep, jaǵyrapıa, tarıh týraly da sabaq beredi. Urpaqty, jas jetkinshekterdi tárbıeleýge osylaı mán beriledi.
Nadandyqtan qutylý qımyly kúshti ańys qozǵaıdy. Oqý merzimi bitken soń emtıqan alyp, tolymdy muǵalym degen kýálikterimen jer-jerlerine qaıtady. Qulja aýdany Borbosynnan «Týrasý» kýrsine qatysqandardan Muqat Aýbakiruly, Muqamadı Dárkembaıuly, Ábish Ótebaıuly, Álkeı Atabaıuly, Maınur Sadyqqyzy qatarlylar jáne basqalar bar. Osy 1930 jyldar bastalysymen İle óńiriniń jer-jerinde mektep salýdyń básekesi bastalyp ketedi. Kókqamyr Qulja aýdanynan alǵashqy boı kótergen mektepterden «Jyrǵalań Jabyqbaı mektebi», «Qulysty Násilbek mektebi», "Borbosyn Muqan" mektebi, "Besdóń Symaǵul" mektebi boı kóterip bala oqyta bastaıdy. Jáne saýatsyz oqytýdy da qaǵys qaldyrmaıdy.
Maqsut gýandaı qazaq qyrǵyz uıymyna basshylyq etip Ábeý Qudyshulynyń qoldaýymen Tańjaryq Joldyuly qatarly zıalylar qazaq oqý aǵartýyna erekshe ules qosady. Ásirese «Jyrǵalań Jabyqbaı mektebi» bastaýyshtan orta mektep 10 klasqa deıin sabaq ótilip kóptegen oqýshylar jetilip shyǵyp oqytýshylardyń qosyny jaqsara túsedi. Sóıtip qazaq ana tilinde kóptegen zıalylar jetilip shyǵady. Jáne Kúnes Satybaldy mektebi, Araltóbe mektebi, Taldyturan mektebi, Nylqy aýdany, Qaratóbe Orazqan mektebi taǵy basqa kóptegen mektepter boı kóterip halyqtyń nadandyqtan, mesheýlikten qutylýyna jol ashylyp halyqtyń alqaýyna bólenedi. Qanapıa Dárkenbaıuly, Dýlat Sharafıuly qatarlylar osy Qaratóbe mektebinde muǵalim bolǵan. Qaratóbe Orazqan mektebi ol kezde aýdan rolyn atqarǵan bul mektep Orazqan bolys saldyrǵan mektep eken. orazqan Stambaıuly Úsh aımaq tóńkerisin qoldap 300 at er-toqymmeenen jóneltken eken.
Qazaqtyń óziniń ana tilinde jan-jaqtyly talaptanǵan alǵabasar jastar kóptep joǵarydaǵy mektepterden jetilip shyǵady. Mysaly úsh aımaq tóńkerisin bastaýysh Akbar batyr, Seıit batyrlar, Nusypqan Palkaýnyń, Manapqan Palkanık, Qanapıa maıor, Qazyqan komandır, Ráshat kapıtan sol qara túnek zaman gomındańǵa qarsy kóterligen ezgi men qanaýǵa qarsy halyqty bastaýshy alǵabsar zıalylar edi. Mine bular áıgili aqyn tańjaryqtyń zamandastary bolatyn. Tańjaryqtyń Akbar Seıtke jazǵan hattary rastaı túsedi.
Keıingi Tańjaryq shyǵarmalaryn jınaý baspadan shyǵarýǵa erekshe úles qosqan áıgili Qurmanaly Ospanuly, Erǵalı Ábilqaıyruly qatarly basshylar óz úlesterin qosqan. 1980 jyldan keıingi Tańjaryq shyǵarmalaryn jınap baspadan shyǵarýǵa Janabil Symaǵululy, Asqat Kerimbaıuly qatarlylarda áıgili aqyny Tańjaryq shyǵarmalaryn tolyq negizin tabýǵa atsalysqan basshylar desek bolady.
Jazýshy Orazanbaı Egeýbaı tarıhshy, jazýshy Jaqyp Júnisuly keıingi Qurmanáli Júnisqanov qatarly jazýshy, zertteýshiler ǵylmyı maqalalar zertteýler júrgizgen kitap jazǵan tarıhı adamdar Qumanáli Júnisqanovtiń «Tańjaryqty taný kitaby» Shynjań halyq baspasynan 2013 jyly jaryq kórgen.
Tańjaryq aqyn «Qazaq qyrǵyz uıymynda» 1930 jyldan bastap istegen kezde qazaq oqý-aǵartýyna súbeli úlester qosqan Shynjańdaǵy alash zıalylary. Ábeý Quyshuly, Sháripqan kógedaı, Dýbek Shalǵynbaı, Maqsut gýandaı, Jabyqbaı bolys, Orazqan bolys qatarly zıalylar úsh aımaq oqý-aǵartýyna óshpes úles qosty. Tańjaryq aqyn qol salyp istegen ádebıet kórkemónerdi barynsha damytyp Qulja qalasynda qazaqtyń alǵabasarlarymen birlesip, halyqtardy eskiliktiń esiginen shyǵyp daladan qalaǵa túsý arqyly mádenıet óner bilim úgitteý boldy da qazaqtyń «Qyzjibek pen Tólegen», «Qoıshy Kóben», «Qalqaman mamyr», «Shuǵa», «Eńlik Kebek», «Betim-aı qudaǵı» ǵashyqtyq dastandardy sahnalastrýmen bastaldy. Drama teatr kórýge adam teńdigin jyrlaý. Áıelder teńdigin jyrlaýmen sahynalastyrý arqyly sandaǵan keıipker jetildirip arqyn Tańjaryq ózi Ábish, Kebek, Qudaǵı rodaryn tartymdy somdap bilimge shóldegen qazaq, qyrǵyz baýyrlastaryn adamdyq teńdik jolyna bolǵan sýsyndatyp joǵary baǵaǵa ıe bolady. 1934 jyldan bastap ortalyq qala Úrimjidegi oqý-aǵartý mekemesi jaǵynan İlede Hanzýsha jáne uıǵursha gazet shyǵady. Muny kórgen talǵampaz Tańjaryq Maqsutua baryp İlede qaısy ult kóp tótesinen suraý qoıady: - Árıne, qazaq kóp, - dep jaýap beredi Maqsut bastyq. Rasynda sol kezde jan sany jaǵynan qazaq basym edi.
Bul suraq Maqsut bastyqty oılandyra túsedi. Sóıtip Tańjaryqtyń bastaýynda jan-jaqtyly izdenýmen 1935 jyly İlede «İle ózeni» gazeti tuńǵysh jaryq kóredi.
Ádilet shyndyq jolyn úıretedi,
Ashady ashty shaıdaı ań sezedi.
Aınadaı jarqyratyp kórsetedi,
Mini bar qolyńa alyp kór ózińdi.
Aqyldy aýyzsha aıqtan almaýshy ediń,
Sózine aıtqan qulaq salmaýshy ediń.
Qymyzǵa shekeń qyzyp alǵannan soń,
Paıdasyz bos myljyńnan tanbaýshy ediń.
Balańdy oqyt dese qashýshy ediń,
Daý jańjal shataq jaqqa basýshy ediń.
Top quryp mórge talas bar óneriń,
Ókirip kók jatýshy ediń.
Ol zaman kelmeske ketti deımin,
Kóz ashar zamanymyz jetti deımin.
Qalyń qazaq endi ash kózińdi,
Oqyp kór gazetimdi taǵy meniń,
Jalynyp qaıta-qaıta ótinemin degen Tańjaryq aqynnyń ózi qol salyp shyǵarǵan «İle ózeni» gazeti tuńǵysh sanyna basylǵan óleńderiniń ózi bir úlgi. Aqyn Tańjaryq halyqty nadandyqtan qutqaramyn dep jantalasyp nadan qalma oqymasań qaldyń ǵoı qara bop. Seniń kózińdi oqý bilim ashady, qatarǵa kel, el bolý úshin bilim kerek óner biliminiń tórine shyqpaı kóziń ashylmaıdy deıdi.
Adamdar qaıǵymen janbaǵýdyń jolyn izdeıdi. Al, ǵulamalar izdenip halyq úshin bilim jaratady.
Aqyn Tańjaryq:
Kókeıde aıqyn bolyp quran qolda,
Pánıde órkendetsi týra jolda.
Balań kápir bolady dep azǵyrmasyn.
Ázezili adamnyń shala molda.
Nadannyń nadandyǵy sol bolady.
Ólim aıtyp ap júrgen kórdi qolǵa.
Balań dinsiz bolmaıdy oqyǵannan,
Óner ǵylym keýdege toqyǵannan,
Qaıta dinsiz sol bolar ónersiz bop.
Basqalardyń quldyǵyna túsip qalǵan.
Aıtamyn oıansyn dep jastarǵa,
Aıtamyn qonady aý dep bastaryńa.
Bar bolsa az jaǵyńda óner bilimge umtyl,
Sol kerek eń aldymen jas janyńa.
Bul jerde aqyn:
Bilim ıgerip ózińdi ilimniń jolyna sal, kókirek kóziń bilimmen ashylady. Bilimmen kókirek kóziń ashylsa onan keıin óner bilim izde, ónersiz bolyp qalma. Ónersiz ǵylymsyz myna ómirden eshteńe taba almaısyń. Alla dúnıeni ǵylymmen jaratqan.
İlimdi ıgergen ıslam joly adaldyqtan, tazalyqtan bastalady demekshi. Taǵy da toqtalýǵa týra keldi.
Muqamet paıǵampardyń qadısterinde:
Bir saǵat ilim úırený bir kesh bopty qulshylyq qylýdan jaqsy. Bir kún boıy ǵylymnan dáris alý úshin aı oraza tutqannan jaqsy. Bir kún boıy ǵylymnan dáris alý úsh aı oraza tutqannan jaqsy. Paıǵampardyń ózi de qury kútip otyra beretin soqyr senimdi emes. Oqýǵa ǵylym, bilim izdeýge úndegen. Osydan-aq ǵylymnyń qanshalyq qasterli ekendigi kórinip turǵan shyǵar «Senimniń úzdik belgisi, tózimdilik eki jaqty shydamdylyq» jaqsylyq pen jamandyqtyń bári qudaıdan bolsa men izdegenmen umtylǵanmen ne bolar deısiń demeı bilimge ónerge utmylý arqyly jetilý ımannyń basty qaǵıdasy: dep taný kerek.
«Jeńiske óziniń aqtyǵyna, adaldyǵyna sónmen birge qabileti jiger kúshine sengen adam ǵana jetedi. Sondyqtan adam ımanǵa senim keltire otyryp óziniń tanymdyq qabiletterin jetildirip otyrý kerek». «Tanym men senim adamnyń qos qanaty» ulaǵatty sózdiń astary osy. (Túgel alǵyń kelse ómirdiń yrysy) Júsip Balasaǵun jyrlaǵandaı «Dinı senim oı tazalyǵy» dep sóz tazalyǵyna jetelese, ǵylym, tanym, oqý, izdeý ózin-ózi shyńdaý arqyly jumys ilgeri júredi degen osylaısha ilgeri basa bergende ǵana ózgelerden qalmaı órkenıetke jetemiz. Áıgili aqyn Tańjaryq 1930 jyldan bastan Quljada ult úshin istegen jyldarynda óz ultyn qandaı súıse basqa týysqan ulttarmen de qoıý qatynasta bolyp qytaı, uıǵur, sibe, dúngen, qyrǵyz, orys sıaqty ulttarmen qoıý aralasyp ónerge beıimderimen syrlas dostasyp aǵaıyn bolyp óziniń ulttyq kózqarasyn joǵarlata bilgen.
Aqyn Tańjaryq 1940 jyly İle túrmesinen Úrimji túrmesine aıdalǵanda:
Temirmen qol aıaǵym baılaýdaǵy,
Eki kóz qapalyqtan jaınaýdaǵy.
Tordaǵy arystandaı ala suryp,
Ot shyǵyp júrek janyp qaınaýdaǵy.
Ah uryp armanda bop qolǵa túsip,
Sanyn soǵyp barmaǵyn shaınaýdaǵy.
Tákeńniń qyrqynshy jylǵy sózi mynaý,
Ustalyp Úrimjige aıdaýdaǵy.
Kúńirengen aqyn jany,
Bir kettik mashınamen talqyn asa,
Qaldyń ba qaıran İle kózden tasa.
Aıdatqan bizdi ustap aǵaıyndar,
Qosh endi kóriskenshe jaqsy jasa.
Kútpegen mundaı iske kez bolǵanda,
Bolamyn qarab turyp tań tamasha.
Saparǵa moıny ǵashyq kettim shyǵyp,
Keleshek óz jóndep ońdamasa.
Aman bol Tekes, Kúnes qasyńmenen,
Qaraǵaı qaıyń terek tasyńmenen.
Jerlegen qyzaq, qyrǵyz, qytaı, uıǵur,
Kempir shal, qyz kelinshek jasyńmenen degen tolyp jatqan derekti óleńder bar.
Kúızelgen kúńirengen aqyn jany ah uryp armanda bop qolǵa túsip sanyn soǵyp barmaǵyn shaınaýdaǵy jan sezimin basa almaı zar jutady.
Aıdatqan bizdi ustap aǵaıynda. Qosh endi kóriskenshe jaqsy jasa dep qyzmettes aǵaıyndarynyń qastyǵy bolǵandyǵy da joǵarydaǵy sózderinde kórinip tur.
Aqynnyń jalyndaǵan jyr joldary toqtap tolastaǵandaı emes júrekten shyqqan ot ushqyndar otsha laýlap údeı túsedi. «Túrme tarıhy», «Túrme haly», «Kiltshige», «Qasıet qalyń edi qazaǵymda», «Kim jatyr abaqtyda» kóp shyǵarmalary túrmede jazylǵandyǵy baıqalady. Úrimji Shyń Shysaı túrmesiniń suraǵy, jantúrshigerlik qınaýlary, jalǵannan oıdyryp shyǵarǵan arhıv delasy. Jeti aımaqpen baılanysyń bar. İledegi .....habar taratyp úkimetti aýdarýǵa sóz baılasqasyń. Qashqar, Qulja, Úrimji, Qumyl, Almaı, Barkól barmen baılanysyń degenderdi oıdyryp shyǵaryp qandy qınaýlardyń astynda qalady. Osyndaı zorlyqty kúshtiń astynda qalǵan aqyn:
Júrerde Úrimjige qýanyp em,
Kóńilge shyńdýbandy bý alyp em.
Úlken jer aqıqatpen tekserer dep,
Qurǵatyp kózdiń jasyn ýanyp em.
Úlken jer aqıqaty mundaı boldy,
Bir basqa pále degen qomdaı boldy,
Keshegi kerdeńdegen qaıran Tákeń,
Bul kúnde jorǵalaǵan qurdaı boldy.
Ómirdiń taýsylmaıtyn bir elesi,
Úzilmeı arman úmit tur elesi.
Úlken jer kisi jermen úndes eken,
Soǵylǵan bir gomındań keregesi.
Olardyń aqıqaty qaıdan bolsyn,
Qaǵynǵan qandy soryp delebesi.
Kem qylyp qınaýmenen óltiremin,
Bul mine osylardyń ónegesi.
Qan qumar qara nıet óńkeı zalym,
Qan qumar qara nıet óńkeı zalym,
Qurǵaǵan jamandyqpen kenezesi.
Kórgenim kórmekennen álı az eken,
Týralyq bol jer menen araz eken.
Bul jerde qamaq orny toǵyz úı bar,
Túrme emes bastabynda garaj eken dep alda bolatyn aqıqat pen jaýyzdyqtyń saıysyna daıyndyq kórip otyrǵanyn jasyrmaıdy.
«Úsh aımaq armıasy» Gomındańdy qýa soqqylap jeińske jetedi. 1946 jyly Úrimji túrmesindegiler bosatylady. Sol qatarda Tańjaryq aqyn da túrmeden shyǵyp Kúnestegi eline aman sa oralady. Elge oralǵan bir jyldan keıin 1947 jyly qaıtys bolady. Jáne bir jaǵynan Shyńshysaıdyń adam jeıtin qan quıly saıasaty 1937 jyldan bastalǵan. Osy jyly Maqsut gýandaı qolǵa alynyp Úrimji túrmesine aıdalyp aýyr suraq qınaýdan 1941 jyly aıanyshty óltirilgen. Shynjańnyń jer-jerinen ár ult halqynan san-sanaqsyz alǵabasar adamdar qolǵa alynyp Úrimji túrmesine aıdalǵan túrmege jabylǵan osy 6 jylda qınaýmen óltirilgen aqyn Tańjaryqtyń «Túrme tarıhy» dep atalatyn shyǵarmasynda osy aıanyshty másele jerine jetkize jazǵan Shyńshysaı sovet odaǵymen birlesý komýnıstik partıamen birlesý ulttar tepe-teń bolý, oqý-aǵartýdy damytý deıtin óziniń alty saıasatynan bet buryp fashızm jeńiske jetedi. Markstik komýnıstik partıa qulaıdy dep Sovet odaǵynyń 1941-1942 jyldardaǵy Maskeýdiń haýypte qalýy qıynshylyǵynan paıdalanyp Sovet odaǵynyń Shynjańǵa kómekke kelgen áskerlerin jáne ǵylym-tehnıka qyzmetkerlerin Shynjańnan shyyp ketýin dáriptegen. Sovet odaǵy qyzyl partıa eskertý berse de tyńdamaǵan olardyń óz qıynshylyǵynan burylýǵa shamasy kelmegen 1943 jyly jyldyń aıaǵynda komýnızm qozǵalysy jeńiske jetý qarsańynda óziniń qateleskendigin aıtqan bolsa da olar qabyl almaǵan sovet armıasy adamdary búkildeı shyǵyp ketken, eki betkeı Shyń Shysaı Jıań Jeshiniń qoltyǵyna kirip áreń jany qalǵan.
1946 jyly túrmeden bosaǵan Tańjaryq Sharǵynǵa degen óleńinde:
Qýandym tiri kórip atqan tańda,
Jańa atyp qyzyp kele jatqan tańdy.
Sypyrdy bir buryshqa qarańǵydaı,
Moıynma ajyrǵy bop batqan qaldy dep úsh aımaq tóńkerisiniń jeńis tańyna onan ary tileýleıdi. Biraq aqyn jeńisti zamandy kóre almady. Aqyn «Abaqtyda kim jatyr» degen shyǵarmasynda Shynjańdaǵy ár ult halqynyń qandaı kúı keshkendigi aıtylǵan.
Aqyn:
Aıtýynan han taısa,
Týralyqtan zań taısa,
Dos buzylyp jaltarsa,
Mine buǵan ne etersiń.
Seni jeńip ol alsa,
Moıynńa shynjyr oralsa,
Baqyttyń ózin sor alsa,
Qandaı lajy etersiń, - dep ah urady. Birlik týraly sózderinen:
Sózimdi túsingeniń irikteısiń,
«İrikteý» ne degende «Birlik» deısiń.
Birligiń bolmasa eger jaýlaryńnyń,
Qolynda maımen janǵan bilikteısiń,
Jem bolyp ıtpen qusqa aıdalada,
Maıy erip kúnde jatqan jilikteısiń,
Sen terek qýys, basqalar qurt,
Jup-jumsaq qajaýyna irikteısiń.
Bolmasa óz ortańda berik birlik,
Qalaısha kóleńkeńnen úrikpeısiń.
Kelgende óz-ózińe tisiń ótkir,
Teri tespeı qan sorǵan súlikteısiń.
Astyrtyn alalyqty salyp qoıyp,
El ishi ketken ne ǵyp irip deısiń.
Qoımasań osy jaman minezińdi,
Qaýymnyń qataryna ilikpeısiń.
Qaıtalap taǵy aıtamyn birikpeseń,
Jaýlarǵa daıar azyq-túlikteısiń,
İstese kereginshe óz erkimen,
Kádisgi ıesi joq múlikteısiń.
Talpynyp birlik etken halyq,
Sen ǵana shóje basqan kórikteısiń,
Solardan bir músheń kem jaralǵan joq.
Jalǵyz aq aqyl qosyp birikpeısiń,
Bir kiseń myna bizder dýshar bolǵan,
Sıaqty pálelerge ilikteısiń.
Birliktiń ne ekenin shyn túsinseń,
Óziń-aq eń aldymen birlik deısiń.
Bul ómirde bir kún ótse ótip jatyr,
Talpynǵan talabyna jetip jatyr,
Baıqasam qaladaǵy el alǵa ketken.
Qyrdaǵy bizdiń qazaq ne ǵyp jatyr.
Sóz uǵyp nege qazaq serpilmeıdi.
Shyǵyp ap taý basyna jelpildeıdi.
Óner-bilim jaǵynan habary joq,
Jańǵyrsa tastan daýys selkildeıdi.
Aqylsyz aılasy joq ańqaý eldiń,
İsi aqsap alǵa baspaı shegip jatyr.
Qazaqtyń qoldan kelgen bar óneri.
Malyny satyp shaı tuz alyp ketip jatyr.
Áıgili aqyn toqsan jyl ilgeri aıtqan óleń aqlıalary tolyp jatyr. Aqıqat pen qatigezdiktiń, shılenisken quldyq ezginiń arpalysyna aqyn ómiri týra kelse de keýdesinen atylyp shyqqan óleńderin toqtata alǵan joq.
«Ulyqty tanǵan jerde adamdyq oryn jarqyraıdy». Osymen áıgili aqyn Tańjaryq týraly «Aqyndy eske alǵanda» zertteý áńgimelerim aıaqtaıdy. 1999 jyly Qaısha Tábarakqyzy men Qusan Qurmanqanuly aýdarǵan «Tańjaryq tańdamalylary» qytaı tilindegi jınaǵy shyqty, taratyldy.
Tańjaryq óleńderi Qazaqstanda sonaý 1970 jyly jyldary «Arman taý» degen atpen jaryq kórip, Qazaqstan jazýshysy Turlybek Mámeseıituly «Tańjaryq» atty romandy baspadan shyǵardy. Tańjaryqty zertteý mine qazir bir ult kólemnen alqyp ótip, dúnıege bet alyp otyr.
Paıdalanǵan ádebıetter:
1.«Tańjaryq» kitaby. 2013 jyly, Shynjań bas baspasy, Qurmanaly Júnisqanov, «Tańjaryqty taný júıesi», elektrondy nusqasy.
- «Qazaqtyń sheshendik sózderi», 1990 jyly basylǵan, «Tańjaryq taraýy».
- «Tóńkerisshil aqyn Tańjaryq», avtory Mátqabyl Muqametkárim, 2011 jyly, İle Kúıtiń.
- «Oıshyldar aqylıasy, din týraly».
[1] Shotań – qytaısha Shýetań. Mońǵol men qazaq jastary oqyǵan, Úrimjide ashylǵan ınstıtýt.
[2] Hanzý, hansý – qytaı.
[3] Qytaıda qurylǵan lıberaldyq partıa.
[4] Jın Shýryndy meńzeıdi.
maqala avtory: Maǵazbek mıanuly Sharafı
shejireshi, tarıh zertteýshi
"El tarıhy - qazyna" atty kitaptyń avtory
