«Tóte jazýda» dáıekshe joq, dáıekshi bar
Shúıinshli habarymyzdyń syryn bilýge asyǵyp otyrǵan aǵaıynǵa biz de jańalyǵymyzdy oraǵytpaı tez jetkizýge tyrysaıyq! Ult ustazy 1909 jyldan bastap, «Masa», «Qyryq mysal» atty kitaptaryn Alashyna usynyp, 1912 jyly ózi «Tóte jazý» dep ataǵan, arab grafıkasyna negizdelgen, shaǵataılyq, qadimdik dástúrge birshama ózgeris engizgen, Tuńǵysh tolyqqandy Qazaq jazýyn kópshilikke usynǵany belgili. «Oqý quraly (qazaqsha álippe)» atty ǵalamat oqýlyqty da sol jyly tuńǵysh ret baspadan shyǵaryp, tól jasampazdyǵynyń jemisi bolǵan tóte jazýyn da osy oqýlyqpen birge qaımana qazaǵynyń kóńil tarazysyna salǵany aqıqat. Atalǵan «Tóte jazý» 1913 jyldan bastap shyqqan «Qazaq» gazetiniń jazýy bolyp, sol jyldary ǵalymnyń bul jazýyn zıaly qaýym «Qazaq» jazýy, «Qazaq » emlesi dep ataı bastaǵanyna tarıhı materıaldar arqyly kóz jetkizýge bolady. Bul turǵyda «Qazaq» gazeti qazaq jazýynyń kemeldenip, qalyptasýyna keremetteı maıdan bolǵany belgili. Sebebi, Ahańnyń «Tóte jazýy» sol 1912 jyly bir-aq kúnde sulý qyzdyń jıǵan júgindeı bolyp, tıanaqtana salǵan joq. Ahań álipbıin qazaq tiliniń tól zańdylyqtaryna sáıkes, óz zertteýleriniń nátıjesine saı jetildirip otyrdy. Osylaısha, tabany kúrekteı 12 jyl degende ǵalymnyń kesteli jazýy tolyqtaı kemeldendi. Qazaqqa óz dybysynyń zańdylyǵyna saı jazý jasap beremin degen Ahmet Baıtursynuly Bilge qaǵan sekildi «Tún uıyqtamady, kúndiz otyrmady, qara terin tókti, qyzyl qanyn júgirtti».
Mine, osy bir múshel jylda Ahmet Baıtursynuly «Qazaq» gazetinde, óziniń «Oqý quralynda» (On úsh ret basylǵan) oqyrmanmen jáne zıaly qaýymmen oı bólisip otyrǵan. Kemel emes jerin birge toltyryp, ketigin birge qalasýǵa shaqyrýmen boldy. «Qazaq» gazetinde Ahańnyń emlesine san túrli saýaldar qoıyldy. «Aıqapta» da sanaly-sanasyz túrde jazylǵan «Tóte álipbege» qatysty maqalalar tizbegi kóp. Olardy sanap otyrsaq, tań aǵaryp keter. «Qazaq» gazetiniń eń súıikti oqyrman jastary «Ǵalıa» medresesiniń (Ýfada) shákirtteri de atalǵan baspasózde Ahań emlesi týraly maqalalar jazyp, ult ustazymen oı bólisip otyrǵan. Ahmet Baıtursynuly synyq súıem ýaqyttyń ishinen ýaqyt shyǵaryp júrip, osyndaı saýaldardyń bárine ǵylymı jaýap qaıtaryp otyrǵan. Sol jyldary Álıhan Bókeıhan, Mirjaqyp Dýlatov, Ahmet Baıtursynuly bastaǵan Alash kóshbasshylarynyń maqalalary qazaq pen orys tildi basylymdarda ǵana emes, týystas tatar jurtynyń «Ýaqyt» gazeti men «Shora» jýrnaldarynda, bashqurt pen noǵaı basylymdarynda da jarıalanyp turǵanyn kórsetetin qazynaly dálelder barshylyq. Al «Qazaq» gazeti de atalǵan basylymdarda bolǵan tyń jańalyqtardy qazaq jurtyna qazaqshalap jetkizip otyrǵan. Endi biz oqyrmanǵa Ahmettiń 106 jyldan beri ekinshi ret esh jerde jarıalanbaǵan jáne buǵan deıingi kóptomdyqtarynyń eshqaısysyna enbegen shaǵyn maqalasyn taýyp alǵanymyzdy aıtyp, júrekjardy jańalyq retinde usynyp otyrmyz.
Maqalada aıtylǵan basty taqyryp «ء» - dáıekshi týrasynda bolǵan. «Dáıekshi» - jińishkertý belgisi. Ahmet Baıtursynulynyń asyp týǵan kóregendiginiń biri de osy dáıekshisi arqyly dáleldenip otyr. Iaǵnı, Ahań «a men á», «y men i», «u men ú», «o men ó» dybystarynyń aıyrmashylyǵy olardyń jýan jáne jińishke dybystalýynda ǵana dep eseptep, olarǵa jeke-jeke tańba alyp otyrmaı-aq, bir tańbamen kórsetken. Atap aıtsaq, «a» úshin «ا» árpin, «o» úshin «و» árpin alady da, olardyń jińishke syńarlaryna dáıekshi qossaq (ء) sharýa bitedi dep eseptegen. Minekı, a – ا, á – ءا; o – و, ó – ءو; u – ۇ, ú – ءۇ; y – ى, i – ءى. Sol kezde tól álipbılerin jasap jatqan alys-jýyqtaǵy týystas túrik jurttarynyń ǵalymdarynyń eshqaısysynyń oıyna kirmegen bul tapqyrlyq shynynda teńdessiz parasatty kisiniń uly jańalyǵy edi. Zerdelep qarasaq, Ahmet Baıtursynuly bir ǵana dáıekshi (ء) arqyly, qazaq til-jazýyndaǵy segiz dybystyń (áriptiń) túıtkilderin sheship otyr. Muny túsingen bolsańyz, Alashtyń Ahmetiniń ǵasyr boıy zertteýshilerdiń kózine túsip, qolyna ilikpeı qalǵan shaǵyn maqalasyn kórip, birge oı júgirtelik:
Gazetalardan:
Dáıekshi - (ء).
«Iýldyzdyń» («Juldyz») sońǵy nómirleriniń kóbinde emle týraly maqalalar jazylyp keledi. 1577 inshi nómirinde N.Domaýı jazady: «... jińishkertýge laıyq harifter týraly emleshilerimizdiń bireýi de jańa bir sóz aıtqan joq. Bul týrada qazaq emleshilerinen Baıtursynov ápendiden paıdalanyp, ortaq haripter útirli bolǵanda jińishkelik úshin (ء) jazýdy qabyl etsek, ne qadar jaqsy bolar edi...», - dep mysaldar keltiredi.
Bizdiń muny kóshirýden maqsatymyz – ózimizden keıbireýler (ء)ni jatyrqaǵan edi. Emle túzetemiz degende, mundaı az ózgerissiz bolmaıtyndyǵyn, bolǵanda(ء) onsha ersi emes, bálkı oryndy tabylǵandyǵyn noǵaı baýyrlarymyzdyń emleshilerinen de qostaýshy barlyǵyn kórsetip ótý.
«Qazaq» gazeti, № 164,4-bet. 1916 qoıan jyly, 9 qańtar, sembi
Atalǵan maqalada Ahań ózin avtor retinde kórsetpeıdi. Degenmen, «Qazaq» basqarmasy atynan jazylǵan nemese saýaldarǵa jaýap bergen jazbalardyń deni Ahańnyń óziniki ekenin alashtanýshy ǵalymdar bir aýyzdan quptap keledi. Onyń ústine, «Qazaq» gazetinde emle men til, jazý týraly saýaldarǵa derlikteı Ahań jaýap berip otyrǵan. Sondaı-aq, bul jarty bettik jazbada qazaqtyń jazýyn jasaýshy, dáıekshini tapqyrlaýshy adam týystas noǵaılardyń zıalylary da óziniń emlesi men dáıekshisi týraly aıtyp, tipten Ahańnyń (ء) dáıekshisin biz de alaıyq dep jar salyp jatqanyn jurtqa jetkizbek bolǵan Baıtursyn balalasynyń ózi ekenine eshkimniń kúmáni joq. Astynda aty-jóni joq maqalany Ahańdyki deı salý asyǵystyq deıtin pikirler de bolar. degenmen, óziniń tapqyrlyǵy men aty-jóni atalǵan maqala týraly, ózi basqaryp , ózi shyǵaryp otyrǵan gazette basqa bireýdiń shyǵyp jaýap berýi múmkin de emes. HH ǵasyr basynda tilge qatysty saýaldar men pikirlerdiń Ahańnan basqa bireýdi aınalyp ótkeni joq edi.
Mine, osylaısha, Ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń kózindeı bolǵan kóne muralardyń biri – «Qazaq» gazetinen ǵalymnyń buǵan deıingi jınaqtalǵan eńbekterine enbegen bir jaýhar jazbasy tabyldy. Sanaly kisige bul jarty bet jazbanyń salmaǵy aýyr. Sebebi, qazaq qana emes arysy túriktiń, beresi alty alashtyń basyn qosýdy oılaǵan kemeńger tulǵanyń sol kezdegi tyń jańalyǵy týystas noǵaı jazarmandarynan qoldaý tabýy tarıhı oqıǵalardyń biri. Ahmettiń álippesi men sol álippedegi dáıekshisiniń syryn uǵynyp, sanasyna sińirgen qazaq qaýymynyń bir bólimi áli kúnge deıin qoldanyp otyr. Tipten, búgingi tańda jetpis jeti atamyzdyń bolmysymen tıtteı de qatysy joq aıdaladaǵy latynnyń jazýyna kóshkeli jatqan kilteń sátte Ahańnyń «Tóte jazýyna» da bir burylyp, iri isti oılanyp isteýge mindettimiz. Ahańnyń dáıekshisi dáıektep turǵan tilimizdegi úndestik zańyn (sıngarmonızm) saqtap qalý da táýelsiz eldegi til ǵalymdarynyń moınyndaǵy borysh.
Osy oraıda Ahmet Baıtursynulynyń dáıekshisi (ء) týraly taǵy bir sózdi túzeı ketelik. Osy dáıekshi degendi kóp adamdar «dáıekshe» dep atap júr. Ahmet Baıtursynuly ózi «dáıekshe» degen joq, dáıekshi dep jazdy. Dáıekshi degenniń ne ekenin bilesiz be? Ol bir nárseni dáıektep,ıaǵnı onyń qandaı da bir qasıetin anyqtap, kýá bolyp turýshy. Dáıekshe emes, dáıekshi, dáıektep turýshy. Onyń tolyqqandy qyzmeti sol – dáıektep turý. Al dáıekshe desek, odan tolyq dáıekteýshi maǵynasy shyqpaıdy. Qazaqtyń tól sózindegi býrasha sózi jetilgen býra emes, buqasha sózi jetilgen buqa emes, qunansha qunan emes, sandyqsha úlken sandyq emes, taıaqsha taıaq emes. Al Ahańnyń ózge termınderine de zer salsaq, qosymsha degen sózdiń ózi emes jalǵaý nemese jurnaǵy, qosalqy bólegi. Kósemshe, esimshe degender de tolyqqandy sóz taby emes. Osy turǵydan alǵanda da A.Baıtursynuly jińishkelik belgisin dáıekshi dep ataǵan. Jáne 1912-1925 jyldar arasyndaǵy on qaıtara basylyp shyqqan «Oqý quralynyń» eshbir jerinde «dáıekshe» dep jazbaǵan. Tilshi ǵalymdar nege «dáıekshe» dep júrgenin, tolyq maǵynany jartylap kórsetetin «she» qosymshasyn qaıdan jalǵap alǵanyn túsiný qıyn. Oǵan kóp emes, ǵylymı qaýym qurastyrǵan ujymdyq sózdiktiń birin kórsetsek te jetkilikti.
Dáıekshe. Zat esim. lıngvısıkalyq. Arab jazýyndaǵy jińishkelikti bildiretin belgi. Dáıekshe, noqat sansyz myń, Jurnaqshyldyq qarqynnan - Bas ala almaı tusaldyq (T.Jarokov, Shyǵ. jın.).
A.Baıtursynuly álipbıindegi 24 árip bir dáıekshe boldy (Q.Kúderınova, Qazaq jazýy.).
Ǵasyr buryn ulttyń tól baspasóziniń biregeıi bolǵan «Qazaqtan» kózimizge shalynǵan, bıyl bir jarym ǵasyrlyq mereıtoıy Iýnesko deńgeıinde atalyp ótkeli jatqan, Ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń jalǵyz japyraq jazbasynan osynshama oı qozǵap, qalyń eli – qazaǵyna usyndyq.
Ádilet Ahmetuly, aqyn, «Alash» muralaryn zertteýshi
