2022 jyly Ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyldyǵyna oraı, alashtanýda, ahmettanýda tabysqa jetken jyl boldy deýge bolady. Ahańnyń akademıalyq tolyq jınaǵy M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵalymdary jaǵynan daıyndaldy. Meljemdi bes tomnan turatyn akademıalyq jınaq arqyly ǵalymnyń buǵan deıin jurtqa málim eńbekterimen qosa, tyńnan tabylǵan maqalalary, muraǵattyq qujattary da oqyrmanǵa jol tartty. Ǵalymnyń bizge belgisiz bolyp kelgen onshaqty maqalasy jáne keıbir oqýlyǵynyń buǵan deıingi kóptomdyqtaryna enbeı kelgen ekinshi bólimi tabylýy ǵylymda iri jańalyq bolyp sanalady. Atalǵan kóptomdyqty qurastyrýshylardyń biri retinde, biz ǵalymnyń akademıalyq jınaǵyna jańadan engen ózge shyǵarmalary týraly kezi kelgende sóz etetin bolamyz. Al búgin Ult ustazynyń biregeı eńbegi – «Sharýalyq ózgerisi» atty jeliles zertteý maqalasy týraly baıan etemiz.
Kópshilik ult kóshbasshysy Ahmet Baıtursynulynyń ótken ǵasyr basyndaǵy saıası qysymdardyń tolqynynda tárkilengen «Mádenıet tarıhy» atty iri eńbegi bolǵanyn biledi. Búginge deıin ushty-kúıdi tabylmaı kele jatqan sol eńbek pen biz búgin tilge tıek etip otyrǵan «Sharýalyq ózgerisiniń» qandaı baılanysy barlyǵyna úńilip kórelik.
«Sharýalyq ózgerisiniń» tula boıynda adamzat mádenıetiniń tarıhy sóılengen
«Sharýalyq ózgerisi» – A.Baıtursynulynyń 1915 jyldan bastap sharýashylyq, ekonomıka, mádenıet taqyryptaryn zerttep jazǵan kólemdi eńbegi. Kólemdi maqalanyń tóte jazýmen jazylǵan 107 betten turatyn qoljazba nusqasy QR Ulttyq kitaphanasynyń Sırek kitaptar men qoljazbalar qorynda (480-býma) saqtalǵan [1]. Ǵalymnyń bul zertteý jumysy alǵash «Qazaq» gazetiniń 1915 jylǵy (№145, 146, 147, 148, 158, 161, 163) jáne 1916 jylǵy (№167) sandarynda jaryq kórgen [2]. Qoljazba túpnusqa men basylym nusqasy arab qarpinen kırıll árpine ózgerissiz túsirilip, alǵash ret 2022 jyly A.Baıtursynulynyń akademıalyq tolyq jınaǵyna jáne Ahmet Baıtursynulynyń on eki tomdyq tolyq jınaǵyna engizilgen bolatyn.
Atalǵan eńbekti ǵylymı turǵydan zerdeleı otyryp, «Sharýalyq ózgerisin» búgingi tańda alashtanýshy, ahmettanýshy ǵalymdar men Qazaq oqyrmandary joqtap júrgen A. Baıtursynulynyń «Mádenıet tarıhy» atty kitabynyń bir bólimi emes pe eken degen oıǵa kelemiz. Sebebi ǵalym «Sharýalyq ózgerisinde» negizinen mádenıettiń shyǵý tarıhy men adamzat órkenıetiniń ósip-órkendeý barysy týraly jıi toqtalady. 8 bólimnen turatyn kólemdi maqalada «mádenıet» sózi 143 ret qoldanylǵan. Avtor bul eńbeginde «Mádenıet qyrqalary», «Mádenıet tóbeleri», «Mádenıet juǵysy», «Mádenıet taraǵan joly» jáne «Mádenıet besigi» qatarly tolyp jatqan termınderdi jıi paıdalanyp otyrǵan [2]. Alaıda qalam ıesi atalǵan eńbeginiń sońǵy taraýlaryna kelgende, HH ǵasyr basyndaǵy qazaq ultyna otyryqshylyqty dáripteı bastaǵan bılik ókilderiniń sózinen keıin, alash balasyn oıatý týraly asa úlken oı kelgen soń, osy jeliles maqalany jazǵanyn emeksitip bildiredi. Qolymyzǵa ilikken nusqalardyń sońǵy taraýlarynda, adamzattyń órkendeý barysyn uzynnan-uzaq baıandaı kelip: «Qazaq halqy otyryqshylyqqa daıyn ba, daıyn emes pe? Birden otyryqshy órkenıetke ótýge Qazaqtyń dalasy, taýy, sýy, ózen, kóli, shóbi, aýa-raıy, klımaty, t.b. sharttar qolaıly ma, joq pa?» degen ózekti máselelerdi kóbirek taldaıdy [3]. Ókinerligi, ǵalym endi ǵana qaýzap otyrǵan taqyrybyn el men jerdiń sol kezeńdegi jáne bolashaqtaǵy jaǵdaıyna baılanysty taldap, anyq kórsete bastaǵanda atalǵan eńbektiń bizge belgili bóligi aıaqtalady.
M. Áýezov óziniń «Ahańnyń 50 jyldyq toıy» atty kólemdi maqalasynda: «Jańadan alǵan habarǵa qaraǵanda byltyrdan jazyp júrgen «Mádenıet tarıhy» degen kitabyn osy kúnde bitiripti. Jaqynda o da basylyp shyqsa kerek», – dep jazady [4]. Osyǵan qaraǵanda, ǵalymǵa «Mádenıet tarıhyn» jazý týraly oı 1915 jylǵy Qazaq halqyn otyryqtandyrý bastamalary kóterilgen kezde kelip, atalǵan eńbektiń bastapqy bóligin sol jyldary bastap, sońǵy bólimin 1921-1922 jyldary aıaqtaǵan dep boljaýǵa negiz bar.
«Sharýalyq ózgerisiniń» qazirge deıin tabylǵan nusqasy 8 taraýdan turady. Osy 8 taraýdyń aldyńǵy 7 taraýy atalǵan qoljazbada bar. 8-taraýdyń qoljazbasy tabylmady. Alaıda eńbektiń 8-taraýy jarıalanǵan ózge jeti taraýymen birge «Qazaq» gazetinen tabyldy. «Qazaq» gazetinde berilgen sońǵy taraýdyń da (8-taraý) sońynda «taǵy da bar» degen eskertpe berilgen. Biraq «Qazaqtyń» keıingi nómirlerinen atalǵan eńbektiń jalǵasy kezdespeıdi. Osy turǵydan qaraǵanda, ǵalymnyń atalǵan eńbeginiń qoljazbasynyń ekinshi bólimi, ıaǵnı 8-taraýdan keıingi taraýlary taǵy bir dápterde bolýy múmkin. Iaǵnı ekinshi dápterdiń basyna jazylǵan 8-taraý gazetke jarıalanǵan da, qalǵan bólimderi jazylyp bitpegen, ıa jazylsa da gazetke bastyrýǵa bermegen bolýy múmkin.
Ǵalym atalǵan eńbegin 1915-1916 jyldary «Qazaq» gazetiniń kezekti nómirlerinde jeliles túrde jarıalap otyrǵan. Atap aıtqanda, «Qazaq» gazetiniń 1915 jylǵy №145 (15-tamyz), №146 (22-tamyz), №147 (29-tamyz), №148 (8-qyrkúıek), №158 (21-qarasha), №161 (16-jeltoqsan), № 163 (31-jeltoqsan) jáne 1916 jylǵy №167 (31-qańtar) kúngi sandarynda jarıalanǵan. «Sharýalyq ózgerisiniń» qoljazba nusqasy tuńǵysh ret ǵylymı aınalymǵa ǵalymnyń akademıalyq jınaǵy arqyly usynylǵan bolatyn. Buǵan deıin, «Qazaq» gazetiniń qazirgi jazýmen basylǵan nusqalarynan atalǵan kólemdi maqalany oqyp, ǵylymı eńbekterine ishinara paıdalanýshylar bolǵan. Alaıda «Qazaq» gazetindegi nusqalarda avtordyń aty jazylmaǵandyqtan, kólemdi jeliles eńbekti jazǵan naqty A. Baıtursynuly ekenin batyl túrde kesip aıtqan zertteýshi bolǵan joq.
«Sharýalyq ózgerisi» atty bul kólemdi, tanymdyq, zertteý maqalasynyń avtory – Ahmet Baıtursynuly ekenine qoljazba nusqaǵa qarap, tolyq kóz jetkizýge bolady. Qoljazba nusqanyń syrty sary tústi qaǵazben qaptalǵan. Qoljazba nusqanyń syrtqy betine atalǵan murany kitaphana qoryna ótkizýshi adam nemese kitaphana qyzmetkeri 1930 jyldardaǵy latyn álipbıimen Bajtursnul A. (A. Baıtursynuly) jáne Caruvclq ózgerisi (Sharýalyq ózgerisi) dep jazǵan. Bul bette avtor esimi tek bir jazýmen (latyn álipbıi) jazylsa, al eńbek ataýy latyn árpimen qosa, keıingi kırıll jazýymen qaıtalap jazylǵan. Maqala ataýynyń astyna «qol jazba» dep eskertken. Osy bettiń oń jaq joǵary shekesine, jaqsha ishinde áņgime (áńgime) dep eskertpe de jazǵan.
Qoljazba syzyqsyz (jolsyz) sary qaǵazdan jasalǵan dápterge jazylǵan. Ár betke kórnekti, úlkenirek árippen 14-15 jol ǵana jazý syıǵan, dápterdiń kólemi shaǵyn, alaıda bet sany kóbirek (syrtqy betimen 107 bet).
Qoljazbanyń 1-betiniń basynda tóte jazýmen «Ahmed Baıtursynuf» dep kórnekti jazylǵan. Onan keıin eńbek aty «Sharýalyq ózgerisi» dep úlkenirek árippen jazylǵan.
Kelesi (2-) bettiń basyna «1) Sharýalyq ózgerisi» dep taqyryp qoıady da ári qaraı kólemdi eńbek bastalady:
«Sharýalyq ózgerisiniń jaıynan sóıleýden buryn sharýalyq dep ne nárse aıtylatynyn baıandap óteıik» dep, sózin bastaǵan ǵalym atalǵan taraýda adamzattyń damý tarıhynan bastap sóz alyp, sharýashylyq, óndiris, mádenıet, t.b. iri taqyryptardy qaýzaıdy.
Ár taraý aıaqtalǵannan keıin avtor «A.B» dep tóte jazýmen qoltańbasyn qoıyp otyrǵan. Alaıda bul qoltańbalardyń ústinen qara sıaly qalammen keıingi adamdar (múmkin, avtor ózi) kóldeneń syzyq basqany baıqalady. Bul ǵalym A. Baıtursynulynyń eńbekterine shekteýler qoıylǵan kezdegi osy eńbekti paıdalanýshylardyń sol tustaǵy bıliktiń qaharyna ushyraýdan qorqyp, istegen amaldary bolsa kerek.
Alash arystary aqtala bastaǵannan beri, «Sharýalyq ózgerisi» atty bul kólemdi maqalany kádege jaratýshylar maqalanyń atyn durys atamaı, «Sharýashylyq ózgeris» dep jazǵany baıqalady. Alash zıalylarynyń ekonomıka ǵylymy týraly oılaryn zerttegen birli-jarym qalamgerler bolmasa, osyǵan deıin ult ustazynyń atalǵan eńbegin alashtanýshy ǵalymdar ǵylymı aınalymǵa tolyqtaı engize qoıǵan joq. Azdy-kópti silteme jasaýshylardyń ózi eńbektiń qoljazba nusqasyna emes, «Qazaq» gazetinde ara-tura jarıalanǵan nusqasyna nemese 2017 jyly «Eltanym» baspasynan basylyp shyqqan, «Qazaq» gazetiniń 1915 jylǵy nómirleri jınaqtalǵan nusqasynan paıdalanǵany baıqalady.
Ǵalymnyń «Sharýalyq ózgerisiniń» qoljazbasynyń jalǵasyn ekinshi bir dápterge jazǵanyna «Qazaq» gazetiniń №167 sanyndaǵy atalǵan maqalanyń 8-taraýy aıǵaq. Jáne oǵan da «taǵy bar» deýine qarap, atalǵan eńbektiń qoljazba nusqasy da, gazet nusqasy da halyqqa tolyqtaı jetpeı qalǵanyn mólsherleýge bolady. Biraq «Qazaq» gazetiniń 1916 jylǵy atalǵan nómirden keıingi sandarynyń bizdiń qolymyzǵa túskenderiniń eshbirinen maqalanyń jalǵasy kezdespeıdi. 1916-1917 jyldary ǵalymnyń Alashorda úkimetin qurýǵa baılanysty iri-iri saıası isterdiń basy-qasynda bolǵany belgili. Sol turǵydan alǵanda, mádenıet pen ekonomıka týrasynda qaýzap júrgen taqyrybynyń úlken bóligin keleshekte jazýǵa nıettenip, ýaqytsha toqtata turǵan bolýy da yqtımal.
«Sharýalyq ózgerisiniń» biz oqyp, zerdelegen bóliginen atalǵan taqyryptyń avtor jazbaqshy bolǵan úlken bóligi áli jaryqqa shyqpaǵanyn anyq bilýge bolady. Qoljazbamen eseptegende 100 betten asyp jyǵylatyn, gazette 8 bólimnen turatyn osy kesek eńbektiń mazmunynda sharýalyqtyń, ıaǵnı búgingi tilmen aıtqanda ónerkásip pen sharýashylyq isiniń jáne mádenıettiń adamzat balasy paıda bolǵannan tartyp, ótken ǵasyr basyna deıingi barysy sóz bolady. Adamdardyń ańsymaq (avtor jıi qoldanǵan ataý. – Á. A.) kezeńnen bastap órkenıetti dáýirge aıaq basqan dáýirlerdegi basyp ótken joldaryn, tabıǵatqa jáne qoǵamdyq ómirge beıimdelýin sheteldik ǵalymdardyń ǵylymı boljamdarynan úzindiler ala otyryp baıandaıdy.
A. Baıtursynulynyń «Sharýalyq ózgerisi» tuńǵysh ret ǵalymnyń ózine tıesili eńbek retinde óziniń akademıalyq jınaǵynda tolyq (tabylǵan bóligi) jarıalanǵan edi. Ǵalymnyń akademıalyq tolyq jınaǵynda «Sharýalyq ózgerisiniń» qoljazba nusqasy men «Qazaq» gazetinde jarıalanǵan 8 taraýynan turatyn nusqasy salystyryldy. Jáne «Eltanym» baspasynan 2017 jyly jaryq kórgen «Qazaq – 2017» atty jınaqtaǵy nusqasymen de salystyryldy. Atalǵan jınaqta qate oqylyp, qate basylyp ketken ishinara sózder túzetildi. Ǵalymnyń akademıalyq jınaǵynda eńbektiń qoljazba nusqasy men «Qazaqta» jarıalanǵan nusqalarynyń ár betterinde kezdesken tyń sózder men kisi esimderine, jer-sý ataýlaryna túsinikter jazyldy.
Ult ustazynyń búginge deıin jipushy tabylmaı kele jatqan iri eńbegi «Mádenıet tarıhynyń» kirispesi ispetti «Sharýalyq ózgerisi» týraly qysqasha osyndaı maǵlumat berýge bolady. «Sharýalyq ózgerisiniń» túgelge jýyq mazmunynda adamzattyń paıda bolǵannan búgingi órkenıetti qoǵamǵa jetý barysy jan-jaqtyly zerdelenip jazylǵan. «Sharýalyq ózgerisi» jazyla júrip, arada birneshe jyl ótken soń «Mádenıet tarıhynyń» alǵashqy synaq nusqasy baspadan shyǵyp (1923), qoldy bolyp ketkeni belgili. «Mádenıet tarıhyn» jazýda, avtor buǵan deıin zerttep, zerdelep, jazyp, «Qazaq» gazeti arqyly oqyrmanyna tanystyryp úlgirgen uly ıdeıasynyń arqaý bolǵan «Sharýalyq ózgerisin» paıdalanbady dep eshkim de boljam jasaı almaıdy. «Sharýalyq ózgerisiniń» de ekinshi bir dápteriniń (múmkin onan da kóp jeliles dápteri bolsa kerek) joǵalyp ketýi de, bul eńbektiń «Mádenıet tarıhynyń» bastapqy bóligi ekenin aıqyndaı túsedi. «Sharýalyq ózgerisinde» de avtordyń esimi jazylǵan jerdiń báriniń óshirilip otyrýy da atalǵan eńbektiń «sottalǵan» «Mádenıet tarıhyna» tike qatysty dúnıe ekenin dáleldeı beredi.
Ádilet Ahmetuly
Alash muralaryn zertteýshi, Ahmet Baıtursynuly mýzeı-úıiniń bólim meńgerýshisi
"Jas Alash" gazetinen
https://zhasalash.kz/ruhaniyat/ahannyn-madeniet-tarihynyn-kirispesi-%E2%80%93-sharualyq-ozgerisi-25414.html
