«Úreıli qazaqtar»
Qazirgi tańda elimiz shekarasynan tys jerde 5 mln qandasymyz ómir súrip jatyr. Sonyń ishinde 1 mıllıonnan astam qazaq kórshi Reseı terıtorıasynda. Osylardyń bir parasy – Reseı Federasıasy Altaı Respýblıkasynyń Ýst-Kan aýdany (Kan-Oozy) Sharǵy aýylynyń qazaqtary. Sharǵy eldi mekeniniń oryssha ataýy – Chernyı Anýı.
Bul ólkede qazaqtar qalaı paıda boldy? Árıne, bul suraq bizdi de qyzyqtyrmaı qoımady. Ótken kúzde sharǵylyq qandastarǵa arnaıy at basyn burdyq. Bardyq, kórdik, taǵdyr-tarıhyna nazar aýdardyq...
Sharǵy qazaqtary týraly kólemdi zertteý jasaǵan ǵalym Reseı Ǵylym akademıasy Fılologıa ınstıtýtynyń etnografıa sektorynyń ǵylymı qyzmetkeri I.Oktábrskaıa hanym. Osy kisiniń 2005 jyly Novosibirde jaryq kórgen «Kreshenye kazahı Altaıa. Konfessıonalnyı faktor v etnıcheskıı ıstorıı HİH-HH vekov» atty eńbeginde Anýı ózeniniń boıyndaǵy Sharǵy jerine qazaqtar HVİİİ ǵasyrdyń ekinshi jartysynda, ıaǵnı 1760-70 jyldary qonystanǵany jaıly aıtylypty. Sol sıaqty, 1990-shy jyldardyń sońynda Reseı Ǵylym akademıasy Sibir bólimshesi Fılologıa ınstıtýtynyń aspırantýrasynda oqyǵan jas ǵalym Tımýr Kozerevtiń 1997 jyly «Shalqar» gazetinde jaryq kórgen «Turaty qazaqtary» atty zertteý eńbegi bar. Osyndaǵy derekte – Sharǵy óńirine qazaqtar qonystanǵanyna 250 jyldan asty delingen.
Joǵarydaǵy qujattar Sharǵy qazaqtarynyń qonystaný tarıhy tym tereńde jatqanyn kórsetse, jergilikti qandastarymyzdyń aıtýy boıynsha, sonaý erte kezde bir jigit kóńili jarasqan qyzdy aıttyryp qoıǵan jerinen alyp qashyp, osynda kelip tyǵylǵan-mys. Bulardyń sońynan ulyqtardan jábir kórgen nemese barymta-syrymtaǵa baılanysty elden qashqan, HİH ǵasyrdyń basynda patsha úkimine qarsy kelip jandaraldyń kárine ushyraǵan qazaqtar kelip qosylyp, ýaqyt óte kele bir qaýym elge aınalǵan. Ákimshilik jaǵynan Tom gýbernıasy Bıısk ýezine qaraǵan.
Bul qazaqtar óte bir shuraıly qonysqa ıelik etkendikten, ári patshalyq Reseı saıasatyna qarsylyq tanytýshy adamdar tobynan bolǵandyqtan orystyń barlaýshy-saıahatshylarynyń (F.M.Kraev, G.O.Ossovskıı, S.P.Zvágın, N.V.Tomashkevıch t.b.) nazarynda bolǵan. Óıtkeni, bul batyr qazaqtar mańaıyndaǵy qalmaq-hakas tektesterdi qoıdaı órgizip, qozydaı jýsatatyn bolǵan. Tipti, keıbir jazbalardan Anýı boıynda «úreıli qazaqtar» ómir súretini jaıly derekti kórýge bolady.
Qazirdiń ózinde sharǵylyqtardyń boıynan baıyrǵy batyr atalarynyń minezin ańǵarýǵa bolady. Biz jolyqtyrǵan bir qarıa bala kúnindegi hıkaıalaryn aıtyp edi, rasynda adam tańdanarlyq erlikke toly eken.
Shoqyndyrý naýqany
Tarıh úshin aıta ketken jón shyǵar: patshalyq Reseı óz otaryndaǵy halyqtardy shoqyndyrý isin qolǵa alyp, 1719 jyly Senat buratanalardy shoqyndyrý arqyly orysqa aınaldyrý máselesin memlekettik dárejede kún tártibine qoıdy. Sóıtip, 1731 jyly Senattyń qasynan «Shoqyndyrý keńsesi» qurylyp, 1846 jyly Qazan qalasynda rýhanıat (dýhovnyı) akademıasy ashyldy. 1861 jyly akademıanyń «Musylmanshylyqqa qarsy kúres» kafedrasy paıda boldy. 1864 jyly 20 jeltoqsan kúni Sibir qazaqtary áskerı gýbernatory tarapynan Batys Sibir general-gýbernatoryna «qazaqtar arasyna hrıstıan dinin taratý jaıy» deıtin qupıa jospar usynyldy. 1865 jyly naýryz aıynda İ Aleksandr patsha qazaqtardy shoqyndyrý hám orystandyrý qujatyna qol qoıdy. Bul qujat boıynsha shoqyndyrý jáne orystandyrý isi asyqpaı júıeli júrgizilýge tıis boldy.
Osy shoqyndyrý áreketi eń áýeli Sharǵyda shalqyp jatqan qazaqtardy sharpydy. Osy maqsatta shoqyndyrýdyń «Altaı mısıasy» qurylyp, ortalyǵy retinde Bıısk qalasy tańdaldy. Sóıtip, 1870 jyldardan bastap Sharǵynyń qazaqtaryn shoqyndyrý isi qarqyndy júrgizildi.
HH ǵasyr basynda halyqtyń kóz-qulaǵy sanalǵan «Qazaq» gazetiniń 1917 jylǵy №235 sanynda Tom gýbernıasy, Bıısk ýezi, Sharǵy aýylynda turatyn Ivan Semenovıch Kýskov degen qazaqtyń (qazaqsha aty-jóni – Saǵyndyq Tuıaquly) maqalasy jarıalanǵan. Onda: «Biz 100 úıden astam qazaq barmyz. Ata-babamyz orysqa kiriptar bolyp shoqynyp ketti» dep muńyn shaǵyp, barsha qazaqqa hat joldapty (Mámbet Qoıgeldıev. Alash qozǵalysy. Almaty, «Sanat», 1995 j. 76-b).
Joǵarydaǵy Altaı mısıasy negizinde 1882 jyly Semeı oblysynda qazaqtardy shoqyndyratyn «Qazaq mısıasy» qurylyp, Iamyshevka (Tuzqala) bekinisinde jumysyn júrgizgen. Osy iske sharǵylyq aǵaıyndardy tartqany baıqalady. Qalaı desek te, qazaq tarıhynda alǵashqy shoqynǵan baýyrlarymyz osylar bolǵany anyq.
Sharǵy qazaqtarynyń dinı ahýalyn uzaq jyl zerttegen I.V.Oktábrskaıa hanym myna bir qyzyq derekti keltiredi. Onyń aıtýynsha, qazaqtar hrıstıan dininiń negizi ıkondarǵa bir syıynyp alyp, artynan qolyn jaıyp ózderi biletin aıat-duǵalardy oqyp, táńirden qazaqsha medet tileıtin bolǵan. Osyǵan qaraǵanda mundaǵy qandastarymyz qos dindi qoıyrtpaq qulshylyqta bolǵan tárizdi. Jalpy reseılik shoqyndyrý saıasatynyń ustanymy – jat dindegiler hrıstıandy qabyldaǵan jaǵdaıda olardyń aty-jónin orysshalaý bolatyn. Bul úrdis Sharǵyda tolyq júzege asty deýge bolady. Qazirgi tańnyń ózinde bul qandastyrdyń qujattyq aty-jóni negizinen oryssha.
Sharǵylyq qazaqtardyń birli-jarymy bolmasa, túgeldeı shoqynbaǵan syńaıly. Qarsylyq tanytqandar kóp bolǵan. Iaǵnı, shoqynǵysy kelmegender Sharǵydan túp qoparylyp kóshken. Olar tym uzap ketpeı, qozykósh jerge qostaryn tigip, jańadan taǵy qazaq aýylynyń irgesin qalaǵan. Ol qazirgi Turaty aýyly. Osynda olar tirligin túzep, úıir-úıir jylqylaryn kúzep, kúlli Tom gýbernıasyn qymyzben qamdap otyrǵan. Tom arhıvterinde bulardyń qymyzy jaıly jaqsy málimetter saqtalǵan.
Qazaq avtonomıasyna artylǵan úmit
Reseıdegi patshalyq bıliktiń irgesi sógilip, qabyrǵasy qaqyraǵan 1917 jyldary burynǵy bodan halyqtar erkindikke umtyldy. Osylardyń qatarynda qazaq oqyǵandary da el bolýdyń qamyn kúıtep, 1917 jyly 5-13 jeltoqsan aralyǵynda Orynborda jalpy qazaq sezin shaqyrady. Jıynǵa Samarqan oblysy men Altaı gýbernıasy (bul gýbernıa 1917 jyly Tom gýb. bólinip, jańadan qurylǵan) atynan – 58 ókil, ár túrli qazaq uıymdarynan – 8 ókil, arnaıy shaqyrýmen – 15 adam, barlyǵy – 81 adam qatysqany jaıly tarıhtan jaqsy bilemiz.
Osyndaǵy mártebeli jıynda sharǵylyq ókilder atynan sóz alǵan Saǵadat Shaǵımardanov degen azamat Altaı gýbernıasy Bıısk ýezine qarasty qazaqtardy Qazaq avtonomıasynyń quramyna alý jaıly usynys aıtyp, onysy biraýyzdan maquldanǵan kórinedi.
Sóıtip, Qazaq avtonomıasy quramyna – Bókeı ordasy, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı, Jetisý, Syrdarıa, Ferǵana, Samarqan oblystary, Amýdarıa, Zakaspıı oblystaryndaǵy qazaq ýezerimen qatar Altaı gýbernıasyndaǵy sharǵylyq qazaqtar da kirgen.
Bul derekten biz sharǵylyq aǵaıyndardyń ult máselesinde qyraǵylyq tanytyp, sonaý ıtarqasy qıandaǵy Altaıdan alty myń shaqyrymdyq jol Orynborǵa kelip, jıynǵa qatysyp, ózderin bútin qazaqtyń quramynan oryn alýǵa degen talpynysyn ańǵarýǵa bolady. Biraq Keńes úkimeti ornaýyna baılanysty Qazaq avtonomıasy jumysyn toqtatyp, bul úmit aqtalmady.
Turatylyq turǵyndar
Joǵaryda atap ótkenimizdeı Sharǵydaǵy shoqyndyrýdan qashqan qazaqtar Týǵanbaı jáne Eleýis degen adamdardyń bastaýymen qozykósh jer Turaty ózeniń boıyna kelip qonystanyp, baıyrǵy ata kásibi jylqy saýdasymen aınalysyp, qymyz óndirisin jolǵa qoıǵan.
Keńes ókimeti ornap, kolhozdastyrý júrgizilgen tusta óńirdegi eń baı sharýashylyq osy Turaty bolypty. Bulardyń shat-shadyman ómirin 1937 jylǵy repressıa talqandap ketken syńaıly. Burynda «barymtashy nemese úreıli qazaqtar» degen aty bar aǵaıyndarymyzdy qynadaı qyryqqan. Osy jyldary tek Turatydan 61 adamdy «halyq jaýy» dep ustaǵan. Osylardan 2 er, 1 áıel adam ǵana tiri kelip, 58-i atylǵan. Qalǵan erkek kindiktilerdi 1941 jyly Uly Otan soǵysyna aıdaǵan. Soǵysqa Turatydan 74 adam attanyp, osylardan 4 adam ǵana eline oralypty.
Bir qyzyǵy, alaqandaı Turatydan soǵys jyldary 3 Keńes Odaǵynyń Batyry shyqqan. Olar shoqyndyrý sharasyna qarsy shyǵyp, eldi bastap kóshken Týǵanbaı men Eleýistiń nemereleri – Qadyran men Jánibek jáne ulty altaı Ivan Shýklın.
Qadyran Týǵanbaev 1942 jyly maıdanǵa alynǵan. Keńes armıasynyń 333-shi dıvızıasy, 1116-shi atqyshtar polkynda jaýyngerlik mindetin atqarady. 1943 jyly Keńes armıasy Dneprge kelip tireledi. Nemister ózenniń arǵy jaǵalaýyna óte kúshti qorǵanys shebin ornatyp, Keńes áskerine qarsy soqqy berýge kóp ýaqyt daıyndalady. Uly Otan soǵysy tarıhyndaǵy eń sheshýshi shaıqastardyń biri osy. Áskerlerdiń arǵy jaǵalaýǵa aman-esen ótýin qamtamasyz etý 333-shi dıvızıaǵa júktelipti.
Arǵy jaǵalaýda bıikte ornalasqan jaý pýlemeti Keńes áskerlerine oq búrkip, attap bastyrmaı qınaıdy. Jaýdyń pýlemetine qarsy shapqan qazaq Qadyran granata laqtyryp, tajaldyń únin óshiredi. Ózi de aýyr jaralanady. 1944 jyly 19 naýryzda Qadyran Týǵanbaevqa Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy beriledi.
Jánibek Ahatuly Eleýisov 1925 jyly týǵan. 1942 jyly 17 jasynda maıdanǵa suranady. Onyń ótinishin 1943 jyly qabyldap, 6 aılyq mergender kýrsyna jiberedi. Keshikpeı Voronej maıdanynyń 6-shy gvardıalyq dıvızıasynyń 25-shi pýlemet polkyna komandır bolyp barady. 1943 jyly Dnepr ózeninen ótý kezinde kórsetken erligi úshin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolady. Uly Otan soǵysy tarıhyndaǵy eń jas batyr osy kisi.
Jánibek Ahatuly 1946 jyly maıdannan aman-esen oralyp, týǵan aýyly Turatyda orta mektep dırektory bolady. 1954 jyly Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan. Batyrdyń balalary qazir ártúrli áskerı salada oıdaǵydaı qyzmet etip júr.
Qandastardyń qazirgi ahýaly
Qazirgi tańda Sharǵy eldi mekeni (Chernyı Anýı) aýyldyq okrýgtiń ortalyǵy. Oǵan baǵynyshty Turaty jáne Qaraqol bólimsheleri bar. Okýrgke qarasty 8000-ǵa tarta turǵyn bar. Osylardyń 30 paıyzy qazaq, 30 paıyzy orys, 30 paıyzy altaılyqtar. Sharǵyda Q.Týǵanbaev atyndaǵy 10 jyldyq orta mektep jumys istep tur. Onda 109 oqýshy bilim alyp jatyr. Osylardyń 30-y qazaq. Oqý baǵdary túgeldeı oryssha. Mektep dırektory Tatána Kýsakova degen qazaq qyzy. Aýyl ákimi de (glava) Kúnıpa Aleksandrovna deıtin qazaq áıeli.
Turatyda Jánibek Eleýisovtiń atynda mektep bar. Bul bilim oshaǵy buryn 8 jyldyq ári qazaqsha bilim beretin mektep bolǵan. Soǵystan keıin sonaý 1950-shi jyldary Semeı óńirinen arnaıy muǵalimder kelip, qazaqsha sabaq bergen. Bul ustazdar otaý kóterip, osynda qalyp qoıǵan. Qazir «azǵana úı arǵyn» degen ataýmen urpaǵy ósip-ónip jatyr.
Sońǵy jyldary bundaǵy qandastar arasynda musylmanshylyqqa bet burý sıaqty jaqsy úrdister jandanyp keledi. Buryn máıitterdi tabytqa salyp jerleıtin bolsa, qazir bul is tıylǵan. Kádimgi musylmansha janaza oqylady, ólikti kebindep jerge tapsyrady.
Turaty aýylynda birneshe jyl buryn meshit salynypty. Maqalanyń basynda aıtyp ótkenimizdeı sonaý 1917 jyly «Qazaq» gazetine maqala jiberip, shoqyndyrý jaıyn aıtyp jar salǵan Saǵyndyq Tuıaquly deıtin adamnyń shóberesi Joldybaı Tuıaqov aqsaqal meshitte ımamdyq etip júr.
Bir qýanarlyq jaǵdaı, mundaǵy qandastarymyz bir-birimen óte tatý-tátti turady. Munda rý-júz degen uǵym joq. Tipti ondaı sózderdi estimegen. «Rýyń kim?» deseńiz túsinbeýi múmkin «súıegińdi aıtshy?» deseńiz bilip tur. «Kereı», «Býra» nemese «Saryjomart» dep taq etkizedi. Aman-saýlyq surasqanda «jaqsysyz ba?», «jaqsymysyz?» degendi kóp aıtady. Bul áreketteri dál Qobda (Mońǵolıa) jáne Qosaǵash qazaqtaryna qatty uqsaıdy.
Sharǵy orta mektebinde tarıh páninen sabaq beretin Tatána Eleýisova (Jánibek batyrdyń nemere qaryndasy) deıtin qandasymyz mundaǵy qazaqtardyń fólkloryn jáne rýlyq tegin qaǵazǵa túsirip, jınap júr eken. Osy Tatánanyń qolyndaǵy derekterde aıtylǵandaı Sharǵy men Turatyda turatyn qazaqtar arasynda eń kóp súıek (bizshe rý) – býra eken. Býra súıekti adam sany – 420, kereı – 310, jarynbet – 300, saryjomart – 270, tyrys-tamba – 240, tórtqara-kereı – 200, mataı – 130, arǵyn – 60, áje – 60, dáýlet – 40, kereı-sebanda – 30, jánibek – 25, ýaq – 30, tertol – 25, kereı-áje – 20, kereı-quttybaı – 20, kereı-taq – 15, kónek – 15, sarǵaldaq 10.
Túıin
Sharǵy men Turaty qazaqtarynyń ázirge qarny ashatyn túri joq. Árbir úıde júzdegen jylqy bar. Ólkenniń shóbi shúıgin, topyraǵy qunarly. Biraq, bunymen másele sheshilmeıdi. Endigi kúrdeli dúnıe – til jáne oqý máselesi. Sońǵy jyldary Turaty turǵyndary ákimshilik ortalyq Sharǵyǵa kóptep qonystanýyna baılanysty Turaty orta mektebi jabylýǵa shaq tur. Qazir munda onshaqty ǵana bala oqıdy.
Ekinshi bir ańǵarǵanymyz – qandastarymyzdyń biz sıaqty jolshybaı-jýrnalısterge ókpesi bar. Kelip-ketkender mundaǵy jaqsylyqty aıtpaıdy, «oıbaı, shoqynǵan qazaqtardy kórdik» dep jarty álemge jar salady. Ótken jyldary Turaty aýylynda meshittiń ashylý rásimine barǵan kerekýlik tilshiler «Shoqynǵan qazaqtar meshit saldy» degen taqyryppen aqparat taratty. Osyǵan renjýli. Óz basym eki aýyldan shoqynyp jatqan qazaqty kórmedim. Burynǵy shirkeý ertede qulatylyp, onyń ornynda qazaqtyń qos batyryna arnap aleıa ashylǵan.
Sharǵy boıyn jaǵalap júrgen bizge jolaı kezdesken Taýly Altaı qalasynda turatyn Amankeldi Qobdabaev degen azamat bylaı dep amanat aıtty: «Bul qandastar baıaǵydan beri óz betimen ómir súrip úırengen jandar. Syrttan kómek-qoldaý kútip, qol jaıatyndar qatarynan emes. Sondyqtan da bolar Qazaqstanda bolyp jatqan jaqsylyq-jańalyqtardan beıhabar. Eger sizder jaqtan (Qazaqstandy aıtady) demeýshiler tabylyp, Otaý TV nemese Alma TV-niń onshaqty tabaqshasyn ákelip, 10 úıge ornatyp ketse bolǵany. Sol arqyly «Ulttyq arna», «Balapan» «Asyl arna» t.b. rýhanı-aǵartýshylyq habar taratyn arnalardy bir kórsetse jetip jatyr. On jyldan keıin sharǵylyqtar taza qazaq bop shyǵa keler edi».
Endeshe, halqym degende tún uıqysyn bólip, qazaq degende qabyrǵasy qaıysatyn azamattar bolsa bul sonshalyq qıyn sharýa emes sekildi.
Beken QAIRATULY
