Mańdaıshasyna "Sharbaq úı" dep jazylǵan bul mura qazir Qytaıdyń Aqsaı qazaq avtonomıaly aýdanynda murajaıda tur. İshine 4-5 kisi erkin sıatyn bul úı shilikpen toqylǵan. Qytaı qazaqtary tobylǵydan, taldan toqylǵan buıymdardy sharbaq dep ataıtyndyqtan buǵan da "sharbaq úı" dep at bergen.
Shyn mánindegi sharbaq sóziniń máni qandaı? Ony myna derekti oqysańyz bilesiz.
«Sharbaq» sózi qazaq tilinde sóıleýshilerdiń kóbine-aq túsinikti bolǵanmen, onyń etımologıalyq tabıǵaty kómeski, syry belgisiz. Aldymen «Sharbaq» sóziniń tulǵalyq quramyn aıqyndap alý qajet. Bul sózdiń basqa tilden engenin aıtpastan buryn, onyń birikken sóz ekenin kórsetken jón: shar jáne baq degen sózder birigip baryp, jańa maǵynaly leksıkalyq edınısa týdyryp tur. Bul eki sózdiń ár qaısysynyń derbes maǵynasy bar sózder.
Baq – parsy tilinen kirgen (baǵ), ol kóptegen qazirgi túrik tilderinde qoldanylady. Baǵ qazirgi qazaq tilinde baý, baq, baqsha maǵynasynda jumsalsa, basqa túrik tilderinde, mysaly ózbek – boǵ, boǵcha, uıǵyr – baǵ, túrik – baq bolyp qoldanylady. Qazaq tilinde sóz sońynda ǵ eshýaqytta aıtylyp, jazylmaıdy. «Shar» sózi de parsy tilinen engen, bul tilde chehar nemese char tórt degen maǵyna beredi. Qazaq tilinde shar aınala, janjaq, tórt jaq maǵynalarynda qoldanylady, mysaly: Kóńil qusy quıqyljyr shar tarapqa (Abaı). Sonymen, sharbaq tórt jáne baý-baqsha degen parsy sózderiniń birigýi arqasynda jasalyp, jan-jaǵy, tórt jaǵy birdeı baý, baq degen maǵynaǵa ıe bolǵan. Bul eki sóz de parsy sózderi bolǵanymen, sharbaq parsy tilinde qoldanylmaıdy, ol birikken sóz bolyp túrik tilderinde qalyptasqan.
«Sharbaq» sóziniń shyǵý tarıhy bar, ol tek eki sózdiń qalaı bolsa solaı birigýinen jasala qoıǵan joq. Bul sózdiń ondaı tarıhyn ashý úshin, basqa túrik tilderimen salystyra qaraǵan jón, óıtkeni qazirgi túrik tilderinde sharbaq ár túrli maǵynalarda aıtylady, mysaly, qazaq tilinde ol úıdi, baý-baqshany aınaldyra qorshaǵan aýladan basqa tóbesi joq, syrǵaýyldan jasalǵan mal qora degen uǵymdy da bildiredi. Ózbek tilinde charvoq – kútimsiz, sýarylmaı qalǵan baý-baqsha, chorvaq, chorvoǵa dacha, qala syrtyndaǵy baý-baqshaly qora-jaı (ýsadba), qyrǵyz tilinde sharbaq-qamal, aınalasyn qorǵanmen qorshaǵan el otyrǵan jer, qaraqalpaq tilinde qasha, dýal, qora, aýla, túrikmen tilinde aýla, qorshaý maǵynalarynda aıtylady. «Sharbaq» sózi belgili jaǵdaıda belgili ýaqytpen baılanysty shyqqan, bul sóz soltústik túrik tilderinde (bashqurt, tatar chývash, t.b.) qoldanylmaıdy. Joǵaryda onyń bastapqy maǵynasy baqty qorshaıtyn aýla emes, baqtyń ózi ekenin kórsettik. Sonda ol qandaı baq? Buǵan tarıhymyz dál jaýap bere alady. Erte kezde otyryqty elder kórshi halyqtardyń tutqıyl shabýyl joryqtarynan saqtalý maqsatymen qalalardyń, eldi pýnktterdiń aınalasyn qorshap, dýal, qabyrǵalar, qorǵandar salǵany tarıhta belgili. Ondaı qorǵandar İ-Vİİİ ǵasyrlarda Orta Azıada da bolǵan, óıtkeni Orta Azıany mekendegen taıpalardyń ishinde sol jerde kóptegen otyryqshy elder qonystaǵanyn, sol kezdiń ózinde-aq iri-iri qalalary bolǵandyǵyn arheologıalyq qazbalar ashyp, dáleldep berip otyr. Túrik taıpalarynyń salǵan qamaldary kampyrdıvar (kempir-dýal) degen atpen atalǵan. Bul qorǵandar basqa kóshpeli túrik taıpalarynyń oıda joq kenet shabýyldarynyń qurbandyǵy bolyp ketpeý úshin, oǵan qarsy birden-bir qajet qorǵanys edi. Keıin arab basqynshylyǵy tusynda bul qamaldar ondaı soǵystyq qasıetin joıyp, tek ury-qarylardan qorǵaný qyzmetin atqaratyn boldy. Qyshtan soǵylǵan qorǵan, qabyrǵalar endi qalalardyń aınalasyna salynbaı olarmen jeke-jeke kvartaldardy, kóshelerdi, úılerdi qorshap jasaıtyn bolǵan. Ondaı dýaldar, mysaly, parsy eliniń qalalarynda áli de bar kórinedi. Bundaı qamal, qabyrǵalardan birinshi bezgen İH-H ǵasyrlarda Samanıd memleketin basqaryp turǵan Ismaıl boldy. Ol İH ǵasyrdyń aıaǵynda (893-94 j.j.) Orta Azıa kóshpelilerin talqandap, Tarazdy (qazirgi Jambyl qalasy) ózine qaratyp, odan keıin Irannyń biraz jerin basyp alyp, kúshti memleket qurǵan. Endi mańaıdaǵy kóshpelilerden qaýip kemigendikten, Ismaıl jańadan qamal, qabyrǵalar saldyrmaq tursyn, buryńǵylardyń ózin qıratýǵa buıryq bergen. Sol kezde keıbir tarıhshylardyń jazǵandaryna qaraǵanda, Ismaıl: «Men tiri turǵanda, munda eshkim kele almaıdy. Buhar jerine qorǵan, qabyrǵa men bolamyn!» - degen. Bul kezde bir jaǵynan arab, parsy mádenıeti de Orta Azıaǵa jaıyla bastaıdy. Jańa medreseler, rabat nemese rıbattar (dindi ýaǵyzdaıtyn oryn), saltanatty saraılar salynady. Osy úılerdiń aınalasyna qorǵan, qabyrǵalardyń ornyna aǵash otyrǵyza bastaǵan nemese baý-baqsha ekken.
Baý-baqsha, aǵashtardyń úılerdi, saraılardy qorshap ádemi kórik berip turýy kózdelgen. Úıdiń aınalasyna baq (baǵ) ornatý mindetti bola bastaıdy. Mysaly, Gaznevı sultany Masýdyń Nashapýrde (Hİ ǵasyr) úsh jaǵynan baq qorshaǵan saraıy bar eken, ol tórtinshi jaǵyn da baqpen qorshaý úshin taǵy da jer satyp alǵan. Endi mine Ismaıl qırattyrǵan qamal, qabyrǵalardyń ornyna úılerdiń barlyq jaǵyn qorshaǵan baý-baqshalar paıda boldy. Úılerdiń tórt jaǵyn da qorshaı ósken osyndaı baqty charbaǵ (sharbaq) dep ataǵan. Bul sózdiń soltústik túrik tilderinde qoldanylmaýy joǵaryda aıtylǵan áreketterdiń sol elderge jaıylmaýyna, jetpeýine baılanysty.
Sharbaq bir jaǵynan úılerdi kórkeıtip tursa, ekinshi jaǵynan onyń strategıalyq ta máni bolǵanǵa uqsaıdy. Baqtyń, aǵashtyń ishinde tutqıyldan tıgen jaýdan jasyrynyp qalýǵa, qutylyp ketýge bolady jáne baý-baqsha jaýdyń qylysh selteýine, naıza túıreýine kedergi keltiredi. Syrttaı qaraǵanda, kórkemdik mańyzy onyń strategıalyq mánin búrkep, kórsetpeı tur. Sondyqtan da osy ár túrli qyzmetine baılanysty «sharbaq» sózi túrik tilderinde kóp maǵynaǵa ıe boldy, sóıtip, onyń maǵynasy keńı berdi. Keıin baqty qorshaǵan aýlany da sharbaq dep atap ketti, óıtkeni onyń bir maǵynasy «aınala qorshaý» edi.
«Bilim jáne eńbek» jýrnaly. 1963j. №67, 26-27-better
6alash usynady
